Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
analiz zamanı bu, ya da digər mərasimin, ayinin, adətin, mə- n əvi mədəniyyət nümunəsinin dinlərindən, yaşadıqları ərazilərdən asılı olmayaraq bir çox türk xalqları üçün ortaq olduğu ortaya çıxarsa, o zaman həmin mərasimin, mənəvi m ədəniyyət nümunəsinin elmi əsaslarla digər xalqlar t ərəfindən mənimsənilməsi mümkün olsa da (burada türk m ədəniyyətinin təsiri altında olan xalqlar nəzərdə tutulur), öz əlləşdirilməsi mümkün deyil. Belə məsələlər özəlliklə Az ərbaycan üçün çox həssas məsələlərdir. Bu sahədə aparılan elmi tədqiqatlar nəinki mühüm sosial-mədəni, hətta iqtisadi-siyasi əhəmiyyətə də malikdir. Az ərbaycan etnoqrafiya elminin qarşısında duran əsas probleml ərdən biri də bu ərazidə yaşayan xalqların, etnik, etnoqrafik qrupl arın etnogenezinin, etnik tarixinin öyr ənilməsidir. Bu baxımdan etnik prosesləri öyrənən etnik tarix hazırda mövcud olan xalqların tarixi keçmişini araşdırmaqla etnoqrafiya ilə tarix elmləri arasında əlaqələndirici mövqe tutur. Göründüyü kimi, burada etnoqrafiya da, tarix d ə ayrıca müstəqil elm sahələri kimi t əqdim edilirlər. Halbuki uzun illər etnoqrafiya tarixin köm əkçi sahəsi hesab olunmuşdur. Lakin XX əsrin 80-ci ill ərindən bu baxış dəyişmişdir. Təsadüfi deyil ki, SSRİ EA- nın Etnoqrafiya İnstitutunun Almaniya Demokratik Respublikasının etnoloqları ilə birgə hazırladıqları “Etnoqra- fik m əfhum və terminlər toplusu”nda (1988) etnoqrafiya müst əqil elm sahəsi kimi göstərilmişdir [212, s.10]. Bu gün yer üzünd ə yaşayan xalqların hər birinin, o cüml ədən də Azərbaycan xalqının etnik formalaşma prosesi, bu prosesin baş verdiyi dövrlərin araşdırılması həmin xalqın etnogenezinin aydınlaşdırılmasında mühüm rol oynayır. İlk 27 d əfə XX əsrin 20-ci illərində N.Y.Marr tərəfindən dünya elmin ə iki termin – “etnogenez”lə “etnoqoniya” terminləri t əqdim olunsa da, ikinci termin etnoqrafiyada yalnız “etnoqonik mif” şəklində qalır [212, s.59]. Etnogenez dey əndə, hər hansı bir xalqın təşəkkülündə, etnik “m ən”inin formalaşmasında rolu olan bütün tarixi hadis ələrin, proseslərin məcmusu nəzərdə tutulur. Etnogenez h əm də xalqların etnogenezini öyrənən elm sahəsinə verilən addır. Lakin V.P.Alekseyev etnogenezin ayrıca elm sahəsi kimi t əqdim olunmasının əleyhinə çıxıraraq bunu “vulqarizm” adlandırır. Alimə görə, etnogenezin üzə çıxmasında tarix, arxeologiya, etnoqrafiya, tarixi demo- qrafiya, dilçilik, coğrafiya kimi elmlər böyük rol oynayır [113, s.3]. Etnogenezin öyr ənilməsi etnos nəzəriyyəsinin d əqiq işlənib hazırlanmasından asılıdır. Bir çox alimlər hər hansı bir “xalqın mənşəyi” termininə yazılı mənbələrin verdiyi imkanlar ç ərçivəsində yanaşmanın, etnogenezin m əhz həmin vaxtda araşdırılmasının əleyhinə çıxaraq qeyd edirl ər ki, yazılı mənbələrin yaranmasının tarixi beş min ild ən çox deyil. Lakin yer üzündə həmin vaxta qədər bu, ya da dig ər xalqın ulu babaları daha qədim dövrlərdən yaşamışlar. Yuxarı hədd kimi xalqın özünü necə adlandırmasını (endoetnonim), digər xalqların onları necə adlandırmalarını (ekzoetnonim) götürən digər etnoqraflar bu iki m əfhum arasında əlaqə axtarmaqla həmin xalqın etnogenezin ə aydınlıq gətirməyə çalışırlar. Lakin bütün bu fikir ayrılıqları arasında V.P.Alekseyevin «etnogenetik d əstə» anlayışı monoqrafiyada tədqiqata cəlb olunan türk xalqla rına şamil edilə bilər. Burada ümumi kökə bağlı 28 xalqların “etnogenetik ağacı”nın quruluşu da təklif olunur [212, s.61-62]. B əzi alimlər etnogenezlə etnik tarix arasında əlaqə yaratmaqdan çox ardıcıllığın izlənməsini məqsədə uyğun hesab edirl ər. Belə ki, əgər etnogenez hər hansı bir qrupun etnik simasını dəyişmə prosesini nəzərdən keçirirsə, etnik tarix artıq formalaşmış etnosun tarixini araşdırır. Etnik c əmiyyətin yaranma dövrü də mübahisə obyektidir. Məsələn, V.P.Alekseyev başlanğıc kimi aşağı paleoliti, S.A.Arut- yunov mezolitin əvvəlini götürmüşdür. V.A.Şnirelnman isə h əmin dövrdəki cəmiyyətin “protoetnos” adlandırılmasını t əklif etmişdir [212, s.58-59]. Çox vaxt xalqların öyrənilməsi müəyyən bir ərazi ç ərçivəsində birləşdirilir. Qafqaz (Cənubi Qafqaz, Şimali Qafqaz) xalqları, Sibir (Cənubi Sibir, Şərqi Sibir, Qərbi Sibir, Şimali Sibir) xalqları, Asiya xalqları (Ön Asiya, Orta Asiya) xalqları, Balkan xalqları və digər anlayışlar buna misaldır. Coğrafi əraziyə görə bölünərək öyrənilmə prinsipini əhəmiyyətsiz sayan V.Alekseyev bu prinsipdən yalnız həmin ərazidə dilcə bir-birinə yaxın xalqlar olarsa, istifad ə etməyi məqsədə uyğun hesab edir. Dilin etnik mü əyyənləşdirici rolunu bəzi hallarda qeyri-məqbul sayan V.Alekseyev xalqın mədəniyyətinin öyrənilməsini önə çəkir [113, s.13-15]. Biz d ə bu fikrə şərik çıxaraq yuxarıdakı coğrafi bölgünün iqtisadi əlaqələr, siyasi məqsədlər, bölg ənin ortaq tarixinin araşdırılması yönündən doğru olduğu qənaətindəyik. Eyni zamanda bir etnik kökə bağlı xalqların məsafəcə uzaq bölgələrdə yaşamalarına, ayrı-ayrı dinl ərə qulluq etmələrinə baxmayaraq ortaq maddi, eləcə də m ənəvi mədəniyyət örnəklərinin müqayisəli araşdırılması 29 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|