m
əsafələr
qət etmiş, Günbatandan Gündoğana, Gündoğandan
Günbatana Böyük çöld
ə yarımköçəri mədəniyyət yaratmış,
t
əmasda olduqları xalqlara da müsbət mənada təsir
göst
ərmişlər. Bahar bayramının adları və Novruz fars sözünün
t
əhrif olunmuş variantları (Mevris, Nayruz, Navruz, Neyruz və
s.) göst
ərir ki, ad sonradan qəbul olunmuş da ola bilər. Əsas
bayramın mahiyyətidir. O da dinindən və yaşadığı bölgədən
asılı olmayaraq hamıda eynidir: bol süfrə, sülh, barışıq,
yardımlaşma, köhnədən
xilas olma, yeniyə arzularla yanaşma
v
ə s..
338
NOVRUZ TONQALI
Od, ocaq türk xalqlarının inanc sistemində özünəməxsus
yeri olan anlamdır. İlkin inkişaf dövründə od
Günəşin yerdəki
r
əmzi sayılırdı. Göydən yerə şimşəklə gələn od təbiət
hadis
ələrini izah etməkdə aciz olan insanlar arasında qeyri-adi
güc
ə malik bir canlı kimi anlaşılırdı. Onlar oddan qorxur, onun
ön
əmini (istisini, işiğını) dərk edir, onu qoruyur, ona hörmət
edirdil
ər. Bir daha
təkrar edirik ki, bütün bunların Zərdüştlə,
at
əşpərəstliklə heç bir əlaqəsi yoxdur. Əksinə, insanların
özünd
ən əvvəlki inanc sistemini yaxşıca öyrənən Zərdüşt
onlardan öz f
əlsəfəsində geniş istifadə etmişdir. Atəşpərəst
az
ərilər odu nəfəsləri ilə murdarlamamaq üçün onun yanında
niqab taxırlar.
At
əşpərəstlər
339
Soyuq qış axşamları ocağın başına yığışan insanlar bir-
birin
ə daha da yaxınlaşır, yavaş-yavaş ocaq ailənin rəmzinə
çevrilm
əyə başlayır. Odun inanc sistemindəki əsas
funksiyalarından biri də onun paklaşdırıcı, təmizləyici,
safla
şdırıcı qüvvəsinə inamdır.
M
əlumdur ki,
qədim türklərdə oda, onun təmizləyici,
saflaşdırıcı qüvvəsinə inam çox güclü olmuşdur. Hətta düşmən
t
ərəfdən danışıq üçün gələn elçilər qarşı tərəfin alaçığının
qabağında qalanmış tonqalın üstündən keçməli olurdular.
Yalnız bundan sonra onların alaçığa girmələrinə icazə verilirdi.
İnama görə, od düşmənin ürəyində bütün kini-küdurəti,
düşmənçilik hisslərini, qara qüvvələri məhv edirdi. Adətən,
şamanlar da ayinə başlamazdan əvvəl dünqürlərini (dəflərini –
G.Y.)
, ayaqqabılarını ocağın tüstüsünə verirdilər. İnama görə,
ocağın tüstüsü qarşıdakı şər qüvvələrlə döyüşdə şamana,
dünqürün
ə güc verir.
Şamanların müxtəlif xəstəlikləri
odla müalicə etmələri,
x
əstəni odun üstündən keçirmələri, ocağın başına fırlatmaları,
öz b
ədənlərindəki şər qüvvələri təmizləmək üçün közün
üstünd
ə ayaqyalın gəzmələri, eyni zamanda xalqımızın Novruz
bayramı vaxtı tonqal üstündən atılması odun saflaşdırıcı
qüvv
əsinə inamla bağlıdır. Bu adət köhnə ildən canımıza
yığılan ağrı-acıdan təmizlənmək, yeni ilə, yəni tonqalın o
tayına sağlam, təmiz qədəm qoymaq arzusundan irəli gələn
q
ədim inamın izlərindəndir. Yuxarıda təkə, çovdur, ata
türkm
ənləri çərşənbə oduna “şaman odu” dediklərini
vurğulamışdıq… [140, s.7].
Qaqauz türkl
ərinin adətinə görə, elçi qız evinə daxil
olark
ən maşanı götürüb ocağı qarışdırır, ya da sadəcə ocağa,
340
sobaya toxunurdu. T
ədqiqatçılar bunu elçiliyin ocağın, sobanın
istisi kimi canlı, isti, uğurlu olması arzusu ilə [163, s.41], ya da
onun damdabacanı bu işdə yardımçı olmağa çağırması ilə
əlaqələndirirdilər [163, s.36-37]. Bizcə,
burada da elçinin
sobaya, ocağa toxunması onun pak, təmiz niyyətlə gəldiyini,
əgər ürəyində pis fikir varsa, onun da bu ocaq tərəfindən
t
əmizləndiyini sübut etmək məqsədi güdür.
Odun pak
laşdırıcı, saflaşdırıcı, təmizləyici qüvvəsinə
inamın izlərinə tarixi mənbələrdə də rast gəlinir. İ.Kafesoğluya,
Ə.Cəfəroğluya istinad edən Prof. Dr. Abdulhaluk M.Çay da
özünün “
Türk Ergenekon bayramı Nevruz” kitabında bu
m
əsələ ilə bağlı yazır ki, Bizans imperatorlarından olan Jistinin
elçisi Zemarkos 568-ci ild
ə Göy Türklərin yanına elçi sifətilə
getdiyi zaman türkl
ər elçi heyətini böyük tonqalların alovları
arasından keçirərək yaman ruhlardan, şər qüvvələrdən
t
əmizləmişlər. Kumanlara elçilik məqsədilə getdiyi zaman
Kuman hökmdarı Batanın sarayında qəbul
edilmədən öncə
Plano de Karpini d
ə elçilik heyəti ilə birgə iki tərəfdən gur
yanan tonqalların arasından keçirilərək şər qüvvələrdən
t
əmizlənmişlər [60, s.112-113].
K.İnostrantsevə görə, türklərin hökmdarı ilin müəyyən
bir gününd
ə böyük bir tonqal qalatdırır, qurbanlar kəsdirir,
alqışlarla böyük bir bayram keçirirdi. Qalanan ocağın, tonqalın
alovu göyl
ərə yüksələndə, onun rəngi
ilə gələcəkdə baş verə
bil
əcək bəzi hadisələrdən, onların nəticələrindən xəbər tuta
bilirdil
ər. Əgər alov yaşıldırsa, ilin bərəkətli, yağmurlu olacağı
düşünülürdü. Ağ rəngli alov qıtlıq əlaməti idi. Alovun sarı
olması xəstəlik olacağına, qara rəngə boyanması isə hökmdarın
ölümün
ə, ya da uzaq səfərə gedəcəyinə işarə idi. Qırmızı rəngə
boyanan alovun dill
əri savaş olacağından xəbər verirdi. Çin
341