Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
m ənbəyi olduğunu bilirlər. Bunu bilmələri üçün isə onların heç d ə bir-biri ilə təmasda olmaları vacib deyil. İnsan hər yerdə insandır, ətraf aləmi də hər yerdə eyni cür qəbul edir. Bu da bütün insanların bir qayda olaraq eyni anatomik quruluşa malik olmalarından irəli gəlir… Oda sitayişlə onun magik gecünə inam arasındakı fərqə toxunan L.Qumilyov yazır: “İranda od dini sitayiş obyekti, türkyut (türk – G.Y.) tayfalarında isə magiya vasitəsi idi, yəni əslində onların arasında heç bir oxşarlıq müşahidə olunmurdu” [20, s.103]. Şamanizmin izlərini daha yaxşı qoruyub saxlayan qaraçay- malkarlılar köhnə ocaqların odunu yeni ocaqlara dağıdaraq qonşuluq münasibətlərinin də yaxşı olmasını təmin etm əyə çalışırdılar [26, s.196]. Türkmən alimi Xocabay Ataverdiyev ə görə də “Gök Tanrı inancındakı Od ile Av esta`daki Od farklıdır” [51, s.207]. Bel əliklə, odun, ocağın, alovun insanların ilkin inkişaf dövründ ən üzü bu yana dünyanın bir çox xalqlarının arasında yayıldığı göz önündədir. Araşdırmalar zamanı odun çeşidli funksiyaları da üzə çıxır: od Günəşin yerdəki rəmzidir, od birlik, mehribanlıq rəmzidir (ailə ocağı); od canlı varlıqdır; od g ələcəkdən xəbər verə bilir; od təmizləyici, paklaşdırıcı, saflaşdırıcı, qoruyucu gücə malikdir. Tonqalın müxtəlif xalqlarda ilin müxt əlif vaxtlarında qalandığını, üzərindən insanların, hətta ev heyvanlarının keçirildiklərini nəzərə alsaq, C.Frezerin fikrin ə şərik olaraq bu tonqalların odun təmizləyici qüvv əsinə, gələcəkdən xəbər verə bilmə xüsusiyyətinə inamla daha sıx bağlı olduğunu söyləyə bilərik. Elə Novruzda da tonqalın üstündən tullanarkən deyilən “Ağırlığım, azarım- bezarım oda”, “Sarılığımı al, qırmızılığını mənə ver!”… kimi 345 sözl ər də, bəzi türkmən boylarının Novruz tonqalını “şaman odı” adlandırması da… deyilənləri bir daha təsdiqləyir. Lev Qumilyov da oda at əşpərəstlərin və türklərin münasib ətindən bəhs edərək yazır: “İran düşüncəsində atəş tapınmanın obyektidir, halbuki türk düşüncəsində təmizləmə vasit əsidir” [48, s.103]. Deyil ənlərdən əldə olunan nəticə bir daha sübut edir ki, odun, ocağın, tonqalın önəmli yeri olan Novruz bayramı şamanizmin İslam aləmində yaşayan izlərindəndir. Bu gün türk xalqları müxtəlif dinlərə qulluq etsələr də, bir-birind ən uzaq məsafədə yaşasalar da, əsas məşğuliyyətləri f ərqli olsa da (əkinçilik, maldarlıq, ovçuluq, balıqçılıq), XXI əsrin əvvəllərində bel ə onların adət-ənənələrində, m ərasimlərində, gündəlik məişətində şamanizmin izləri qalır, xristianlıq, lamaizm, İslam pərdəsi altında yaşayır. Əlbəttə ki, xalq arasında geniş yayılan kartla, daşla, kofe ilə, əllərdəki cizgil ərlə, ulduzlarla fala baxma formalarının şamanizmlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bahar bayramında çərşənbə tonqallarına münasib ətimiz isə şamanlığın İslam pərdəsi altında yaşayan izl ərindəndir... və atəşpərəstliklə heç bir əlaqəsi yoxdur. 346 YEKUN SÖZ Bu gün dünyada baş verən proseslər, qloballaşma adı altında inteqrasiya, mədəniyyətlərin qaynayıb-qarışması kimi fikirl ərin dayaq nöqtələri göstərir ki, müəyyən maraqlara xidm ət edən, siyasi gedişlərə təkan verən bu proses geniş əks- s əda doğurduqca, milli özünüdərk, özünəqayıdış prosesi də gücl ənir və bu da təbiidir. Qloballaşmanın düzgün təbliğ olunmaması, yanlış qəbul edilməsi və ya elə bu ideyanın özünd əki qeyri-müəyyənlik bir çox xalqlarda, əsasən də, qədim v ə zəngin mədəniyyəti, tarixi olan xalqlarda özünü itirmək qorxusu v ə bununla bərabər də özünəbağlılıq, özünütəsdiq kimi t əbii hisslər əmələ gəlməsinə, bundan doğan adekvat addımların atılmasına şərait yaradır. Bu baxımdan etnik qohum xalqlar bir-birini öyr ənməyə, yaxınlaşmağa, böyük qüvvə və “t əhlükə” qarşısında birləşməyə cəhd göstərirlər. Uzun əsrlər bir-birind ən ayrı yaşamış, dinləri fərqli eyni etnosun nümay əndələri olan xalqların mənəvi cəhətdən birləşmə prosesi daha ağır gedir. Azərbaycan, qaqauz, tıva, xakas və digər türk xalqlarının etnoqrafik materiallarının tarixi-müqayisəli üsulla araşdırılması bu xalqların mərasimləri və mərasimlərlə bağlı m ənəvi mədəniyyət nümunələri arasında bir çox fərqli və oxşar c əhətlər ortaya çıxarır. Oxşarlıqların səbəbi məlum olsa da (etnik v ə dil qohumluğu), araşdırmalar göstərir ki, fərqliliklərin meydana çıxmasının səbəbələri çox müxtəlifdir. Buna təbii iqlim şəraiti, qonşuluqda yaşayan xalqların, dinlərin təsiri, ictimai- siyasi quruluş, təsərrüfat sahələrinin inkişafı və s. amill əri əsas göstərmək olar. Lakin fərqlilikləri yaradan bu amill ərin arasında din daha güclüdür. Din insanın həyatının 347 bütün sah ələrinə, o cümlədən də mövsüm mərasimlərinə ciddi t əsir göstərir. Mövsüm m ərasimləri iqlim şəraiti, əhalinin əsas m əşğuliyyət sahəsi ilə bağlıdır. Bu baxımdan Novruz (Mertsişor, Çılqayak, Şaqaa, Mevris, Nayruz, Navrez və s.) bayramının türk xalqlarının mövsüm mərasimləri sırasında özün əməxsus yeri var. M əlumdur ki, sonradan yayılan dinlər özlərindən əvvəlki din ə aid mərasim və ayinləri sıxışdırıb çıxarmağa, buna müy əssər ola bilməyəndə isə onu özününküləşdirməyə çalışır. Özününkül əşdirmə cəhdi isə həmin bayrama dini elementlərin daxil edilm əsi, bayramın vaxtının dindarlar tərəfindən elan olunması, duaların oxunması, mövcud dinə aid ibadətgahlara gedilm əsi, müqəddəslərin ruhlarının yad edilməsi və s.-də özünü göst ərir. Azərbaycanda odla bağlı hər bir ayin və adətin z ərdüştiliklə, atəşpərəstliklə bağlanması onların dar çərçivədə öyr ənilməsinin nəticəsidir. Bu mərasimlərin qarşılıqlı öyr ənilməsi Novruz bayramının köklərinin daha qədimlərə getdiyini bir daha sübut edir. Qaqauzların Martacıq və ya İlk yaz yortusu, tıvaların Şaqaa, Altay türklərinin Çıl bazı, Çılqayaq, xakasların Günəşə tayığ, Tun Payram adlandırdıqları bu bayram adını dəyişsə də, kənar təsirlərə məruz qalsa da, mahiyy ətini, ilkin mənasını itirməmişdir. İstər Sibir, istər qaqauz, ist ərsə də Azərbaycan türkləri arasında patronimik qruplar v ə bu qrupların da sitayiş yeri olan ocaqlar, pirlər, ovaalar mövcuddur. İslamın, xristianlığın, lamaizmin qoyduğu qadağalara baxmayaraq, bu gün də türk xalqları həmin yerləri ziyar ət edir, qurbanlar kəsir, dilək diləyir, dua oxuyur, Ulu Tanrıdan, pir, ocaq, ovaa yiyəsindən ailə, tayfa üçün xoş güz əran, can sağlığı, xoşbəxtlik istəyirlər. 348 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|