T
əsadüfi deyil ki, tarixçi alim İ.Əliyev də hələ
“
eramızın ilk əsrlərindən etibarən Azərbaycanda türkdilli
ünsürl
ərin”, “türk dilləri ailəsinə mənsub olan Azərbaycan
dilinin bu
ərazidə hələ eramızın IV-V əsrlərindən təşəkkül
tapdığını”
yazırdı
[1, s.21-22].
“Sasanil
ər öz
hakimiyy
ətlərini möhkəmləndirmək və hər cür təhlükənin
qarşısını almaq məqsədilə Albaniyaya irandilli əhali
köçürmüşlər (deməli, yerli əhali irandilli deyildi – G.Y.).
Sonralar tat adı ilə tanınan bu əhali, əsasən, Abşeron,
Şamaxı və Quba ərazilərində məskunlaşdı. Əsrlər boyu bu
ərazilərdə yaşayan tatlar yerli əhali ilə qaynayıb-qarışsalar
da, onların bəzi qalıqları indi də qalmaqdadır” [1, s.22]
yazan İ.Əliyev əlbəttə ki, “yerli əhali” deyəndə, türkləri
n
əzərdə tuturdu. Çünki bu gün doğrudan da tatların bir çoxu
Az
ərbaycan türkcəsində, yəni yerli əhalinin dilində danışsa
da, öz dill
ərini qoruyub saxlayanlar da var.
İ.Əliyev Albaniya əhalisinin türklərdən ibarət
olduğunu, buraya irandillilərin (tatların) sasanilər tərəfindən
köçürüldüyünü, onların yerli əhali ilə qismən qarışdığını
qeyd ed
ərkən, əlbəttə, dövlət quruluşuna qədər bu ərazilərdə
udinl
ərlə, qarqarlarla, leqlərlə yanaşı alban türklərinin
yaşadığını da təsdiqləmiş olur. Əvvəllər Səfəvi dövlətinin
əhalisinin etnik, mədəni birliyinin əsasını azərbaycanlıların
(türkl
ərin – G.Y.) təşkil etdiyini yazan İ.Əliyev «sonralar …
S
əfəvi dövlətinin daxilində İran ünsürlərinin» qüvvət-
l
əndiyini, hakimiyyətin əsasən onların əlində cəmləndiyini,
türkl
ərdən ibarət qızılbaşların I Şah Abbas zamanında
sıxışdırılmağa başlanıldığını da yazır [1,s.26].
T
əkrar da olsa, bir daha qeyd edək ki, “eramızın ilk
əsrlərindən Azərbaycanda türkdilli ünsürlərin”, IV-V əsrlər-
33
d
ə isə “türk dilləri ailəsinə mənsub olan Azərbaycan dilinin”
t
əşəkkül tapdığını yazan İ.Əliyev “Orta Asiyadan çıxan və
türk köç
əri tayfaları olan səlcuqların” XI əsrin ortaları
Az
ərbaycan, Yaxın və Orta Şərqdə öz dövlətlərini
yaratdıqlarını vurğulayır. İ.Əliyevə görə, XI əsrə, yəni köçəri
türk s
əlcuqların Azərbaycana gəlişinə qədər bu ərazidə hələ
“
eramızın ilk əsrlərindən” türklər yaşamış, dilləri təşəkkül
ta
pmışdır. Təbii ki, səlcuq türklərinin, oğuzların
az
ərbaycanlıların təşəkkül prosesindəki, özəlliklə də
Az
ərbaycan türkcəsinin indiki şəkildə formalaşmasındakı,
y
əni oğuz-qıpçaq ünsürlərinin bərabər işlənməsindəki rolu
da danılmazdır. Azərbaycan türkcəsinin yalnız oğuz
türkl
ərinə bağlanılması ermənilərin, eləcə də bir sıra
“türkoyed”l
ərin - türk düşmənlərinin əlinə əsas verir ki,
Az
ərbaycanda türklərin IX-XI əsrlərdə peyda olması kimi
yanlış iddialarla çıxış etsinlər. Məqsədli şəkildə ortaya atılan
oğuz mənşəyi Azərbaycan ərazisində türklərin qat-qat
əvvəllər yaşadığını inkar etməyə xidmət edir.
Az
ərbaycan türklərinin soykökünün hansı türk
tayfalarına dayandığını daha dolğun sübut edən əsas amil
dildir. 1959-cu ild
ə “Kitabi Dədə Qorqud dastanlarının dili”
kitabında görkəmli dilçi alim Ə.M.Dəmirçizadə yazırdı:
“Az
ərbaycan ümumxalq dilinin təşəkkülündə oğuz və qıpçaq
tayfa dill
əri həlledici rol oynamışdır… Oğuzlar… oğuz və
qıpçaq qəbilə dilləri əsasında təşəkkül tapmış olan
ümumxalq Az
ərbaycan dilində ünsiyyət edən azərbay-
canlılardır” [7, s.6, 11]. Tanınmış qazax alimi Seydimbek
Akselev “Korkut Ata
əfsanələri” məqaləsində yazır: “Oğuz-
qıpçaq boylarının, bir tək qazax deyil, eyni zamanda da
34
özb
ək, qarakalpak, türkmən, Azərbaycan kimi ulusların
t
əşəkkülündə böyük rol oynadıqlarını bilirik” [7, s.52].
Ortaq m
ənəvi dəyərimiz olan «Kitabi-Dədə Qorqud»
dastanları haqqında danışarkən dilçi alim N.Cəfərov burada
öz
əksini tapan ictimai-siyasi, mədəni-mənəvi proseslər
sırasında “gəlmə” oğuzlarla “yerli” qıpçaqların müna-
sib
ətlərini ön plana çəkir. Mərhum dilçi alim A.Axundov 16
fevral 1999-cu ild
ə “Kitab-i Dədə Qorqud” dastanlarının
1300 illik yubileyi üzr
ə dövlət komissiyasının Azərbaycan
Respublikası Prezidenti H.Əliyevin yanında keçirilən
iclasındakı çıxışında dastanlardakı oğuz-qıpçaq sözlərinin,
dem
ək olar ki, eyni sayda işlədildiyinə işarə edərək
demişdir: “… dastanda “dedi” sözü 758 dəfə, “aydır” sözü
714 d
əfə işlədilir. Bunlardan biri Oğuz dillərinə, ikincisi
Qıpçaq dillərinə xas formadır. Bu, dastanın nə qədər qədim
olduğunu göstərir. Yəni hələ o dövr idi ki, Oğuz-Qıpçaq
tayfaları Azərbaycanda birgə fəaliyyətdəydilər”. Bu təhlilin
başqa sahələr, xüsusən xalqımızın tarixi üçün də əhəmiyyəti
böyükdür.
“M
əlum olduğu üzrə, ümumxalq Azərbaycan dili oğuz
v
ə qıpçaq tayfa dilləri əsasında təşəkkül tapdığı üçün ilk
dövrl
ərdə hər iki qəbilə dilinə xas olan müəyyən ünsürlər,
h
ətta eyni mənalı ünsürlər, ümumxalq dilində müvazi
sur
ətdə işlənilmişdir” [7, s.13-14] deyən Ə.Dəmirçizadə bu
iki tü
rk tayfasına məxsus sözlərin Nəsiminin, Xətainin,
Füzulinin
əsərlərində də özünə “müvazi şəkildə” yer
tapdığını vurğulayır. “Kitab-i Dədə Qorqud” dastanlarının
oğuz tayfasının dilində olduğu yazılsa da (“Kitab-i Dədə
Qorqud ala lisan-i taife-
i oğuzan” [16, s.9]), nəinki əvvəlki
dövrl
ərdə, elə indinin özündə də oğuz-qıpçaq sözləri
35
Dostları ilə paylaş: |