bayram
şənliklərinə
çevrilmiş,
əski mənalarında,
m
əzmunlarında bir sıra dəyişikliklər edilmişdir. Əlbəttə ki,
sonradan q
əbul edilmiş, ya etdirilmiş dinlərin təsiri də güclü
hiss olunur. Bu m
ərasimlərin, ayinlərin bir çoxu dünya
xalqlarının əksəriyyəti tərəfindən başqa-başqa adlar altında
qeyd edilir. Bel
ələrinə yeni ili, baharın gəlişini, dilək
qurban
ını,Günəşə qurban kəsməni, əkin, biçin bayramlarını…
örn
ək göstərmək olar. Lakin hər bir xalqın özünün yaşadığı
t
əbii iqlim şəraiti, məşğuliyyəti, milli özəllikləri… ilə bağlı
xüsusi m
ərasimləri də var. Onlar yalnız bu xalqa, bəzən də
etnik qohum xalqlara m
əxsusdur. Bu baxımdan ayrı-ayrı
dinl
ərə mənsub, bir-birindən uzaqda yaşayan türk xalqlarının
mövsüm m
ərasimləri arasındakı yaxınlıq, oxşarlıq, eynilik,
el
əcə də müxtəlif səbəblərdən yaranmış fərqliliklər maraq
doğurur.
H
ələ XX əsrin əvvəllərində fransız etnoqrafları,
sosioloqları E.Dürkheym, M.Mossa cəmiyyətlə təbiət
arasındakı münasibətlərin araşdırılması ilə məşğul olmuş,
filosof L.Levi-
Bryul ibtidai insanın təbiətə münasibətdə
m
ənəvi aləmini öyrənmiş, get-gedə, cəmiyyət inkişaf etdikcə,
bu münasib
ətlərin sərtləşdiyini müəyyənləşdirmişdir. Bu arada
zaman, dövr m
əsələsini də ortaya qoyan fransız alimləri
c
əmiyyətin ilkin inkişaf dövründə, yəni ibtidai icma
quruluşunda insanla təbiət arasındakı münasibətlərin daha
s
əmimi olduğunu xüsusi vurğulayırlar [39, s.11]. Biz isə öz
növb
əmizdə qeyd edək ki, bu münasibətlərin səmimiliyi təkcə
ictimai formasiyaların qanunauyğunluqları ilə deyil, həm də
xalqların etnoetik məziyyətləri, inancları ilə sıx bağlıdır. İnsan
dağın yiyəsinin, suyun yiyəsinin, meşənin yiyəsinin…
old
uğuna inanır, çaydan balıq tutarkən su yiyəsinə, meşədən
48
ağac kəsərkən meşə yiyəsinə, istisinə isinərkən ocağın
yiy
əsinə, bu yolla həm də Tanrıya təşəkkür etməyi unutmur,
zaman-zaman ayinl
ər icra edir, alqışlar söyləyir, acgözlük
ed
ərsə, bu yiyələri qəzəbləndirəcəyindən qorxur, çəkinir, heç
vaxt t
əbiətin ona “borclu” olduğunu düşünmür. O, quşlar,
heyvanlar cütl
əşəndə, bala verəndə, ov etmir, anlayır ki, belə
bir vaxtda ov ovlamaqla özünü, ail
əsini, tayfasını sonrakı
ovdan m
əhrum etmiş olur. Təbiətdəki balansı pozmamaq
m
əqsədilə hətta ilanlar cütləşəndə belə, onları öldürmürdülər.
Bu qadağalar ağaclara da aiddir. Bar verən, çiçəkləyən ağacı
k
əsməzlər. Bütün bu örnəklər təbiətlə insan arasında qədimdən
mövcud olan qarşılıqlı anlaşmanın, yazılmamış qanunların hələ
d
ə yaşamasından xəbər verir. Bu qadağaların, tabuların bir
çoxu folklor nümun
ələrində öz əksini tapır...
Keçmişdə insanlar, əsasən, açıq yerlərdə təbiətlə baş-başa
çalışır, daim iqlim şəraitindən asılı olur, təsərrüfatlarını ona
uyğun qurur, təbiətlə qarşılıqlı hörmət, anlaşma şəraitində
yaşayırdılar. Elə buna görə də təbiətdəki dəyişikliklər, Günəşin
doğuşu, “ölümü” onları maraqlandırır, ölümünə kədərləndikləri
kimi, dirilm
əsinə də sevinir, bu münasibətlə müxtəlif ayinlər, el
şənlikləri təşkil edirdilər.
Bilirik ki, şamanizmin əsasında animizm durur.
Animizmd
ə bütün təbiət qüvvələri canlı varlıq kimi qəbul
olunur. Onların hər birinin ruhunun, hamisinin, yiyəsinin
olduğu düşünülür. Elə bu səbəbdən də şamanizm təbiət kultu
il
ə çox sıx bağlıdır. Əvvəllər insanlar heç bir bayramı sadəcə
şənlik xatirinə keçirmirdilər. Bütün bu şənliklər, meydan
tamaşaları, yemək dolu masalar, bayramın digər atributları
kainat qüvv
ələrinə inamla, təbiətlə, atalar kultu ilə bağlı idi.
İnsanlar müxtəlif ruhların könlünü xoş etmək məqsədilə qanlı,
49
ya da qansız qurbanlar verirdilər. Əsas məqsəd isə bu yolla
xoşbəxt gələcəyin, bol məhsulun, ailənin, tayfa üzvlərinin,
qoyun-
quzunun sağlamlığının təmin edilməsi idi.
Ağaca, dağa, torpağa tapınan, onları valideynləri,
böyükl
əri sayan, su, meşə, dağ, eləcə də digərlərinin
yiy
ələrilə daim hesablaşan, onlarla aralarında gözəgörünməz
bir anlaşma “imzalayan” insanlar zaman-zaman qurbanlar
verir, t
əbiətin bu sərvətlərindən ehtiyatla, az-az, yalnız
ail
əsinin dolanması üçün lazım olan qədərini götürür, buna
gör
ə də, onlara minnətdarlığını bu, ya digər mərasim, ayin,
ad
ət şəklində bildirirdilər.
Tarix boyu bir çox xalqlarda günl
ərlə, həftələrlə, aylarla,
ill
ərlə, fəsillərlə bağlı bir çox rəvayətlər yaranmışdır. Belə
r
əvayətlər Sibir türkləri arasında da geniş yayılmışdır. Xakas
kamları (şamanları – G.Y.) həyatın bütün sahələrilə bağlı
müxt
əlif məsləhətlər, tapşırıqlar verir, eyni zamanda
bayramların, mərasimlərin keçirilmə günlərini müəyyənləşdirir,
günl
ərin doğru seçilməsinə böyük əhəmiyyət verirdilər.
H
əftənin günləri, ilin ayları haqqındakı bir rəvayət bu baxım-
dan maraq doğurur. Keçmiş zamanlarda xalqın başçısı
(“
xamıx”), bütün mal-qaranın yiyəsi olan Nemet Xan toplantı
keçirir. Ağbandan (Xakasiyanın indiki paytaxtı Abakan
(Ağban) – G.Y.), İyüsdən bəylər bu toplantıda illəri, zamanı,
günl
əri necə saymalı, hansı günləri bayram etməli olduqlarını
müzakir
ə etməyə yığışırlar. Onların arasında küldən çıxmayan
Kül Çalaas da vardı. Hamı ona gülürdü. Xan bəylərdən
soruşur: “Ay dəyişir, illər dəyişir, onları necə sayaq?” Bəylər
bir şey fikirləşib tapa bilmirlər. Bu vaxt Kül Çalaas yerindən
duraraq deyir: “
Gün çıxır, batır. Bunu bir gün saymaq lazımdır.
Aya baxıb onu öyrənmək, tanımaq lazımdır. Bir Ay dörd cür
50
Dostları ilə paylaş: |