Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
Haray ellil ər, haray! Şana tellilər, haray! D əhnədən arxım uçub Əli bellilər, haray! Haray elli neyl əsin? Şana telli neyləsin? Arx ki, d əhnədən uça Əli belli neyləsin? [4, s.58] Türkm ənlərdə bu adət “Yovar” adlanır. Ev tikərkən, üzümlükl əri budayarkən, taxıl əkərkən… yovar təşkil edir, qoç k əsir, köməyə gələnləri, işləyənləri yedirdirlər. Yovar ad əti bu gün də qalır [176, s.43]. Tıvalarda da ellilik, kollektivçilik özünü göstərirdi. Bel ə ki, bir tarlada əkin əkəcək tıva ailələri bir yerə yığışaraq “san salır” düzəldir, kanala alqış mərasimi keçirirdil ər. Bunun da əsas səbəbi o idi ki, tıva türkləri oturaq h əyat tərzinə, əkinçiliyə sonralar, yəni lamaizmin hakim din kimi mövcud olduğu dövrlərdə keçiblər. M ərasimə g ələnlər yemək-içmək gətirir, alqışlar söyl əyirdilər. Ert əsi gün ilk cızlar çəkilir, yer şumlanırdı. Bununla da birinci m ərhələ başa çatırdı. İkinci mərhələ üçün ən böyük kanalın öz mənbəyini aldığı yerdə bitən ağacları al-əlvan lentl ərlə bəzəyir, ocaq yeri hazırlayır, ocaq qalayır, qoç k əsir, çoxlu süd məmulatı (qurut, yağ, arağa, ayran, qatıq…) g ətirirdilər. Tıvalar, təbii olaraq, suya məhsulun bol olmasında böyük rolu olan bir ünsür kimi baxırlar. Ona görə d ə bu mərasim üçün lama dəvət olunurdu. O, xəmirdən öküz 65 fiquru düz əldir, sutralar oxuyur, sonra da onu kanalın başında kəsirdi. Sutra oxunan zaman burada olanların hərəsi bir ovuc darı, buğda götürür, odun, ocaq yerinin ətrafına s əpirdilər. Qeyd edildiyi kimi, xamın bu mərasimdə iştirak etm əməsi göstərirki, “buqa daqıır” mərasimi çox-çox sonralar, y əni lamaizm xalq arasında yayılandan, bir də ki, tıvaların bir hissəsinin oturaq həyat tərzinə keçərək əkinçiliklə məşğul olduqları dövrdə yaranmışdır. Onu da qeyd ed ək ki, tıvaların əsas məşğuliyyəti ovçuluq, meşələrdən meyvə, bal yığmaq, heyvandarlıq olmuşdu. Az ərbaycanın dağlıq, dağətəyi ərazilərində dəmyə əkinçiliyinin inkişafı üçün hər cür münasib coğrafi şərait var. Lakin bunu tıvaların, saxaların, xakasların, şorların, Altay türkl ərinin, eləcə də Sibirin digər türk xalqlarının yaşadıqları ərazilər haqqında demək olmaz… C ənubi Sibir türklərində yiyələr müxtəlif cür təsəvvür olunurlar. Xakaslar “ suğ yeezi”ni çılpaq, uzun saçlı qadın kimi t əsəvvür edirlər. Sarı rəng şər qüvvələrlə, Erlikin dünyası ilə bağlılığın əlamətidir. Altay rəvayətində də su yiy əsi Erlikin onunla bərabər Göydən endirilən xidm ətçilərindəndir. Çox vaxt kamlar öz düngürlərində su yiy əsini durna balığı kimi təsvir edirlər. Tıvalar, karaqaslar, xakaslar buna gör ə, həmin balığı yemirlər [198, s.89-90]. Rus nağılı adı altında cizgi filmi də çəkilən “Durna balığının göst ərişilə, mənim istəyimlə” nağılında Yemelya durna balığını tutur, ancaq onu yemir. Balıq dil açıb qadın səsi ilə danışır, Yemelyanın bütün istəklərini yerinə yetirir. Əslində bu nağılın da, A.Puşkinin “Balıqçı ilə qızıl balıq” nağılının da su yiy əsi ilə bağlılığı göz önündədir. 66 Su il ə bağlı ikinci mərasim “suğ bajı daqıır”, yəni su başının, bulaq başının xeyir-duasıdır. “Suğ bajı daqıır” m ərasimi də, digər mərasimlər kimi, “san salır” düz əldilməsi, yemək-içmək gətirilməsi, hər hansı bir heyvanın, adətən, keçinin adak edilməsi və sonra sərbəst buraxılması ilə müşaiyət olunur. Hər bir mərasimdən sonra gül əş (“xüreş”), at yarışı (“at çarıjı”), ağır daş atma kimi milli idman oyunları keçirirdilər. Ümumiyyətlə, bir qayda olaraq tıvaların bayramları, toyları mütləq güləşlə, at yarışı il ə başa çatırdı. Bu milli idman oyunları da söz sənətindən k ənarda qalmırdı. Xüreşdəgüləşənlərin nümayəndələri (“salıkçı”), at yarışında isə atlılar özləri pəhləvanları və atları öyür, onlara tərif deyirlər. Xüreşdə 8, 16, 32, 64... gül əşçi iştirak edə bilər. 6-8 salıkçı 30-40 güləşçini müşaiyət edir. İki ayrı-ayrı dəstə meydanın hər iki tərəfindən qartalın uçuşunu xatırladan hərəkətlərlə, bir ayağını götürüb o birini qoyur, qollarını qartalın qanad çalmasına uyğun hərəkət etdiril ər. Qartal güc, çeviklik, əzəmət, zəhm rəmzidir. 67 Xüreşçilər “R əqs edən” dəstələr bir-birinə yaxınlaşır, sonra yenə d ə öz yerlərinə qayıdırlar. Dəstələrdən birinin salıkçısı p əhləvanlardan birinin qolundan tutub meydanın ortasına ç əkərək onun gücünü, çevikliyini, boyunu, əzələlərini tərif edir, bir sözl ə, salıkçı pəhləvanı tərifləyir, öyür [165, s.52- 53]. Bu vaxt ikinci d əstənin salıkçısı da təriflərlə öz p əhləvanını meydana çıxardır… At yarışında isə hər bir atlı start xəttinə yaxınlaşarkən öz atını öyür.Belə at yarışlarında qızlar da iştirak edirlər.. [165, s.54]. 68 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|