Turkish Studies
Yüklə 459,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
AFGAN ÖZBEKÇESİNİN SERİPUL AĞZINDA –GAn EKİ * Mevlüt GÜLTEKİN Çev.: Esra YAVUZ ÖZET Bu makalede, Türk dilinin Güneydoğu (Uygur- Karluk) lehçelerinden biri olan Özbek Türkçesinin Afganistan’ın Seripul vilayetinde konuşulan ağzındaki - GAn ekinin standart Özbekçeyle mukayeseli olarak morfofonolojik, cümle bilgisi ve anlam bilgisi işlevleri üzerinde durulmuştur. -GAn ekinin bitimli fiil, sıfat-fiil ve diğer işlevleri teferruatlı bir şekilde gözden geçirilmiştir.
Seripul Ağzı, Özbek Türkçesi.
In this article, -GAn suffix in the dialect of Uzbek, a Turkic language of southeastern branch or Karluk- Uighur, which is spoken in Seripul, a city in north Afghanistan, will be searched in comparation with standard Uzbek, in view of its phonological, syntactical and semantical functions. It has been in details reviewed finite verb, participle and other functions of -GAn suffix.
Seripul, Uzbek.
* GÜLTEKİN, Mevlüt, ―Das Suffix auf -Gan im Afgano-özbekischen Dialekt von Seripul‖, 5. Deutschen Turkologenkonferenz, Universität Mainz, Turcologica 69, Harrassowitz Verlag, 2007, s. 193- 205.
1438 Mevlüt GÜLTEKİN
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
0. Giriş Afgan Özbekçesinin Seripul ağzında –GAn eki hem bitimli fiil hem de sıfat-fiil olarak çok sık kullanılmaktadır. Bu çalışmada –
bilgisi ile ilgili bazı özellikleri ele alınacaktır. Bu çalışmada kullanılan malzeme, her ikisi de Seripul’da doğmuş olan M. Asıf Yoldaş ve Fazileddin Vahidi’den derlenmiş ve daha yayımlanmamış metinlerden oluşmaktadır 1 . M. Asıf Yoldaş 7 yıldır Niğde Üniversitesinde öğrenim görmekte ve şu anda işletme anabilim dalında doktorasını yapmaktadır. Fazileddin Vahidi 2 yıl Türkiye’de öğrenim görmüş ve şuan Yunanistan’da yaşamaktadır. Malzeme olarak aynı zamanda kısa zaman önce yayımlanmış olan Afgan Özbekçesi-Türkçe sözlükten de faydalanılmıştır (Gültekin & Yoldaş 2002). Orhon Türkçesinde kullanılmayan -GAn eki, ilk olarak Uygurlar döneminde geçmiş zaman ve şimdiki zaman anlamlarında sıfat-fiil olarak kullanılmaktadır (Tekin 2000: 172). Orhon Türkçesi ve Uygurcada sonuç bildiren geçmiş zaman için sadece -mIş eki kullanılmaktadır. Karahanlı ve Eski Kıpçakçada -mIş ve -GAn ekleri sonuç bildiren geçmiş zaman için herhangi bir anlam farkı olmaksızın yan yana kullanılmaktadır. Çağataycada ise -GAn eki tercih edilmekle beraber, -mIş eki de yaygın olarak kullanılmaktadır (Şçerbak 1981: 92–93). -GAn eki kullanıldığı çağdaş Türk lehçelerinde genel olarak şeklini korumuştur. Bu ek bugün Kıpçak, Karluk-Uygur (Güneydoğu grubu) ve Yakutça istisnasıyla Sibirya lehçelerinde genel olarak kullanılır (Şçerbak 1981: 78). Eraslan’a göre (1980: 78) Batı Türkçesinde (=Güneybatı Türkçesi) ekin başındaki -G ünsüzünü kaybetmiş ve –An ya da –(y)an biçimine dönüşmüştür. Buna karşılık SSCB Türkologları, -An ekinin daha en eski Türkçe döneminde mevcut olduğunu iddia etmişlerdir (Tenişev 1988: 452–455).
şeklindedir ve ünsüz uyumuna uyar, yani ünlüyle ya da sedalı ünsüzle biten fiil tabanlarına -ġan/-gen (Örneğin; ―kalan‖ anlamına gelen
1 Bu metinlerden bir kısmı şu anda yayımlanmıştır: Mevlüt GÜLTEKİN, Asiyabad’dan Özbek Türkçesi Metinleri, Niğde 2006. 2 Fonetik alfabe olarak Türkiye Türkçesindeki kullanım esas alınmıştır, mesela kalınlık-incelik itibariyle –ġán, -gæn; -qán, -kæn gibi şekiller bu çalışmada dikkate alınmamıştır.
Afgan Özbekçesinin Seripul Ağzında –GAn Eki 1439
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
qa(l)gen) şeklinde ve sedasız ünsüzlerle biten fiil tabanlarına ise -qan /-ken getirilir (Örneğin; ―yatmış‖ anlamındaki yatken). Seripul ağzında kullanılan -GAn eki, standart Özbek Türkçesinde ve diğer İrancalaşmış ağızlarda olduğu gibi uyuma tâbi değildir. Genel olarak ince şekiller -gen / -ken tercih edilir. Seripul ağzında -GAn ekinin işlevleri sırasıyla şöyledir: —görünüş-zaman —isim (=sıfat-fiil) —diğer kullanımlar
Bu -GAn bitimli fiil şekli olarak kullanıldığında, -GAn ekine şahıs ekleri gelir (bu arada -Ø 3. Tekil Şahıs ve 3. Çoğul Şahıs -le(r)). Bu bir tür öğrenilen geçmiş zaman şeklidir ve standart Özbekçedeki şeklinden anlamca farklı değildir. Sonralık ifade eder 3 : Teklik 1. kegemmen ( yatkemmen ―Ben yatmaya gittim‖ 2. kegensen; yatkensen 3. kegen; yatken
1. kegemmiz / kegembiz ( yatkembiz / yatkemmiz 2. kegensiz; yatkensiz 3. kegenne(r) (
3 Bu kavram (postterminalitaet) için bkz. Johanson 1971: 283-287
1440 Mevlüt GÜLTEKİN
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
1.2.1. Olumsuzluk ifade eden -me eki vasıtasıyla kullanımı Teklik 1. kemegemmen ―Ben gelmedim.‖ vs. 2. kemegensen 3. kemegen Çokluk
1. kemegembiz / kemegemmiz 2. kemegensiz 3. kemegenle(r) / kemegenne(r) 1.2.2. Olumsuzluk edatı emes’e şahıs eklerinin getirilmesiyle kullanımı Teklik 1. kegen emesmen ―Ben gelmedim / gelmiş değilim‖ vs. 2. kegen emessen 3. kegen emes Çokluk 1. kegen emesbiz 2. kegen emessiz 3. kegen emelse(r) 1.2.3. İki farklı sözdizimsel imkânı olan yoğ olumsuzluk kelimesi vasıtasıyla -GAn+ iyelik eki + yoğ, olumsuzluk bildirir. Teklik 1. kegenim yoğ 2. kegeniñ yoğ 3. kegeni yoğ Çokluk 1. kegenibiz yoğ 2. kegeniz yoğ 3. kegenneri yoğ
Afgan Özbekçesinin Seripul Ağzında –GAn Eki 1441
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
Bu yoğ ile kullanılan cümlede özne belirtilmişse yalın halde bulunur: men köp kettenim yoğ ―Ben oraya çok gitmem‖ asker barççele körgeni yoğ, mundağ çalleñ bogenini ―asker gençler görmüş değiller, böyle çalıştığını‖ 1.2.4. -GAn + -i (İyelik 3. Tekil) + yoğ + şahıs eki (3. tekil şahıs –Ø, 3. Çoğul Şahıs –le(r)): Teklik 1. kegeni yoğmen 2. kegeni yoğsen 3. kegeni yoğ Çokluk 1. kegeni yoğbiz 2. kegeni yoğsiz 3. kegeni yoğle(r) Bu yapıda soru cümleleri mi’den sonra gelen şahıs ekleriyle kurulur: Teraktör aydegeni yoğmisiz? ―Traktör kullanmışlığınız yok mu?‖
Burada sözü geçen olumsuz yapı, standart Özbek dilinde geçerli değildir. Ancak bana göre bu şekil hem Taşkent ağzında (Zuraev 1964:149, açıklama), hem de Tatarcanın Sibirya ağzında da vardır (açıklama için bkz. Dmitrieva 1981: 218). Şahıs ekleri yoq kelimesinden sonra getirilir ve bu durumda partisip eksiz kullanılır (Örnek: alğan yoqpın ―ben almadım‖). Bu çalışma için kullandığım metinlerde yoğ ile kurulmuş üç olumsuzluk şekli vardır: -GAn + İyelik Eki + yoğ + Şahıs Eki. Bu durumda özne bir defa iyelik eki, bir defa şahıs ekiyle olmak üzere iki kere işaretlenmiş olur. Men töylege bårgenim yoğmen ―Ben düğünlere gitmiş değilim.‖ Daha önce Menges’in diğer Türk lehçelerinde yoq ile kurulan olumsuz yapı hakkında belirttiği gibi, emes / yoğ şekli de Seripul ağzında –me olumsuzluk eki ile kurulan menfi ifadeden daha kuvvetlidir (1968: 145).
1442 Mevlüt GÜLTEKİN
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
Sen bu günani qıneniñ yoğ / qıgeni yoğsen. ―Sen bu hatayı yapmış değilsin.‖ Men u rusku töyge kegen emesmen. ―Ben o günkü düğüne gelmiş değilim.‖ 1.3. Ekin Diğer Kullanımları -GAni …. -GAn biçimi, birbirini takip eden aynı iki fiil tabanına geldiğinde standart Özbek Türkçesinde de olduğu gibi (Kononov 1960: 219) süreklilik, güçlü hareketi bildirir:
Türkçesinde olduğu gibi (Kononov 1960: 351) varsayım bildirir: Sizdi bir cåyge körgenim bår ―Sizi bir yerde görmüş gibiyim. Modal (kiplik) şekiller -di(r) ile birleşerek kurulur ve -di(r)
yapı şüphe, ihtimal ve / ya da tahmin ifade eder: Teklik 1. algendirmen / algenmendir ―almışımdır‖ vb. 2. algendirsen / algensendir 3. algendir Çokluk 1. algenbizdir / algenbizdir 2. algendirsiz / algensizdir 3. algendile / algenledi(r) Bergen kitabiñdi algendirmen esimge yoğ ―Verdiğin kitabı almışımdır, aklımda yok‖ 1.4. e(r)- ve bo(l)- ile Kurulan Fiil Birleşimleri -GAn eki ile kurulan basit geçmiş zaman şeklinden e(r)- ve bo(l)- yardımcı fiilleri vasıtasıyla fiil birleşimleri kurulabilir. Bunun e- ile birleşen şekilleri azdır: -GAn emesmen vb. (Olumsuz Geçmiş Zaman) bkz yukarıya
Afgan Özbekçesinin Seripul Ağzında –GAn Eki 1443
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
-GAn edim / ediñ / edi / edik / ediyz / edile(r) (Öğrenilen Geçmişin Hikayesi) Şüphe edatı eken ile:
Çoğunlukla -GAn emes ve -GAn edi yapıları kullanılır. -GAn edi ve -GAn eken’in olumsuz şekilleri yoktur ve anlamları da standart Özbek Türkçesinden ayrılmaz. -GAn emiş birleşmesi, standart Özbek Türkçesinde ara sıra görülür (Gabain 1945: 114), uygun örnekler metinimizde yoktur. Şartlı birleşik şekiller ese ile değil de -bo(l)se ile kurulur ve anlamca standart Özbek Türkçesinden ayrılmaz (Gabain 1945: 115). U rus sileni oylerizge kegen bosem (h)em esimden çığıpti. “O gün sizin evinize gelmiş olsam da hatırlamıyorum” 2. –GAn Ekinin İsim (Sıfat-Fiil) Olarak Kullanımı -GAn sıfat-fiil ekinin başlangıçta zaman olarak belirli bir anlamı yoktur. Buna karşı Seripul ağzında genellikle geçmiş zaman anlamına sahiptir (çünkü bu ağızda bu ekten ayrı, -(ı)yken eki vardır ve şimdiki zaman ve gelecek zaman ifade eder): bobem aydegen yerini måla qıladi ―Dedem sürmüş olduğu yeri düzlüyor‖ aytgen kitabiñdi tapalmadim ―Söylediğin kitabı bulamadım.‖ Ancak bazen bağlama bağlı olarak -GAn ekinin geniş zaman ve şimdiki zaman anlamında kullanıldığı görülür. işterab qıgen pişey kör toğadi ―Acele eden kedi kör yavru doğurur‖ qol(g)e kemegen narselerdi at! ―Kullanmadığın eşyaları at!‖ İsim olarak kullanılan –GAn ekinin üç gruba ayrılması mümkün: 1. Sıfat Olarak Kullanımı (ilgi cümlesi) 2. İsim-Fiil Olarak Farklı Eklerle Kullanımı 3. Zarf-Fiil Olarak Kullanımı 2.1. Sıfat Olarak Kullanımı -GAn ile kurulan yapı bir ismi nitelerse işlevce Hint-Avrupa dillerindeki ilgi cümleciklerine benzer. Sıfat-fiil yapısının nitelediği
1444 Mevlüt GÜLTEKİN
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
isim partisip grubunun öznesi, nesnesi, zaman ve yer gösteren zarf tümleci olarak kullanılabilir. Aşağıdaki örnek cümlelerde nitelenen isim, ilgili yan cümleciğin öznesidir:
benziyor‖ yañgı açılgen bir şirketke şeriy boldim ―yeni kurulan bir şirkete ortak oldum.‖ Eğer nitelenen isim özne değil de nesne veya zarf tümleci olarak kullanılırsa, özne standart Özbek Türkçesinde kullanıldığı gibi nitelenen isme gelen iyelik ekleri ile belirtilir.
kendim biçtim‖ tapken pullarini qumarge ziyån qıldi ―kazandığı paraları kumarda kaybetti‖ işlegen cåyiñden rozane niççe pul alasan? ―çalıştığın dükkândan ne kadar para kazanıyorsun?‖ yatken cåyleri cennet bolsin! ―yattığı yer cennet olsun!‖ Eğer nitelenen kelimenin önünde partisip dışında başka bir işaret zamiri (bu, şu, o) olursa, özneyi ifade eden iyelik eki nitelenen isme değil de partisip ekine gelir. Bu yapı standart Özbekçesinde yoktur:
başkaları ne der?‖ Yan cümleciğin öznesi zamir ya da yalın haldeki bir isim olarak belirtilmişse ne sıfat-fiile ne de nitelenen isme özneyi belirtmek için iyelik eki getirilmez:
gördüğüm/ gördüğün/ gördüğü adam bu değil‖ mualim bitken kitap yaxşi ―öğretmenin yazdığı kitap güzel‖ Standart Özbekçede bu durumda da nitelenen isme uygun iyelik eklerinden birinin getirilmesi mümkündür:
Afgan Özbekçesinin Seripul Ağzında –GAn Eki 1445
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
men yåzgan xat / men yåzgan xat-im ―Benim yazdığım mektup‖ (Kononov 1960: 365) İlgi eki almış bir zamir, özne olduğunda iyelik eki ya –GAn eki almış sıfat-fiile ya da nitelenen isme getirilebilir. Standart Özbekçede bu durumda iyelik eki sadece nitelenen isme getirilir.
gördüğün adam bu değil‖ sizdi eşikteniz xaber / sizdi eşitken xaberiz yaxşi emes ―işittiğiniz haber doğru değil‖ 2.2. -GAn’ın Fiil-İsmi İşleviyle Çeşitli Cümle Unsuru Olarak Kullanımı 2.2.1. Özne Olarak (Yalın Hal) bu kitapti talif qıgen kim eken? ―bu kitabı yazan kimmiş?‖ aytkenlerim tesir qımadimi? ―söylediklerim tesir etmedi mi?‖
öziñ qıgen toygilik, birta bergen körgilik (Atasözü) ―kendi pişirdiğin doyurmalık, başkasının verdiği göstermelik‖ 2.2.2. Nesne Olarak yalğan aytkenlerni yaxşi körmiymen ―yalan söyleyenleri sevmem‖
aytkenlerimni amel qılmeydi ―söylediklerimi yapmıyor‖ köprik ara yıqıldiñ / bi-hal bogeniñ kördiñ ―köprüde yıkıldın / bayıldığını gördün‖ 2.2.3. Dolaylı Tümleç Olarak kemey ketseydim, kegenimge pişayman boldim ―gelmez olsaydım, geldiğime pişman oldum‖ bilgenleriz bilmegenlerizge örgetiñ! ―bilenler bilmeyenlere öğretsin!‖ 2.2.4. İlgi ve Ayrılma Hali Ekleriyle Kullanımı yığlageniñ paydesi yoğ ―(senin) ağlamanın faydası yok‖ aytkenleriñdi hammesi yadimden çığdi ―söylediklerinin hepsini unuttum‖ birge işlegenlerden uş kişi tışqari çığdı ―birlikte çalışanlardan üç kişi dışarı çıktı‖
1446 Mevlüt GÜLTEKİN
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
2.2.5. İlgi Ekli Nitelenen İsim Olarak Kullanımı cisimleni ozmin bogeni, quvey zemindi bogenini körsetedi ―cisimlerin ağır olması, yer çekimi olduğunu gösterir‖ unnan nari göşti qagenini garip gurabege taxsim qılıp beredi ―ondan sonra etin kalanını fakir-fukaraya verirler‖ 2.2.6. Ayrılma Ekli Yüklem İsmi Olarak Kullanımı Bule tınawn seni körmekke kelgenlerden(dir) ―bunlar biri, dün seni görmek için gelenlerdendir‖
-GAn eki, datif eki alarak temel cümledeki eylemden önce gerçekleşen başka bir eylemi ifade eder (Standart Özbekçedeki –gani-
yan cümlecik olarak kullanıldığının belirlenmesi, ilgili bağlama göre değişir). Yan cümlenin öznesi yalın halde bulunur; -GAn ekine iyelik eki getirilmesiyle işaretlenmesi ise ihtiyaridir: men oyge kegenimge oyge hişkim yoğidi ―ben eve geldiğimde evde kimse yoktu‖ biltir darahle gul aşkenge, kar yağıbdı ―geçen sene çiçekler açtığında kar yağmıştı‖ Standart Özbekçede -GAn + -GA temel cümledeki eylemin başlama anını ifade ederken Seripul ağzında -GAn + bol- ―-den beri‖ buna karşılık gelen işlevi üstüne alır. Artık sadece şiirlerde görülen fiil kökü + -GAn + Bulunma Hali eki –DA asıl cümledeki eylemden, daha önce gerçekleşen ikincil bir yardımcı eylemi ifade eder (Standart Özbekçedeki–gani-da gibi): men külgende külipsiz ―ben güldüğümde siz de güldünüz‖ mumin sirin körgeniñde eyleme faş ―Müminin sırrını gördüğünde açıklama‖ -GAn ekinin –çe eşitlik eki ile oluşturduğu yapı, temel cümledeki eylemle aynı anda gerçekleşen ya da onun tarzını belirten yapılar kurar.
Afgan Özbekçesinin Seripul Ağzında –GAn Eki 1447
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
ådam gapirgeniçe insanna zawq minen uni eşitiydile ―adam konuştukça insanlar onu zevkle dinliyorlardı ‖ xahlagenizçe yeysiz ―istediğiniz kadar yersiniz‖ -GAn ekinin, sınırlama eki -Geçe ile birleşerek gerçekleştirdiği yapı temel cümledeki eylemin zamansal sınırını gösterir: Men kegengeçe tåxtagin! ―ben gelene kadar bekle ‖ İcabetten awel qız, baççe birbirawni köralmeydi, icabet qıgengeçe ―kız ile oğlan nişanlanmadan önce birbirini göremez, nişan yapana kadar‖ 2.3.1.2. -GAn’ın Edatlarla Birleşerek Zaman Gösteren Yancümleler Kurması -GAn eki beri edatı ve ayrılma ekiyle birleşerek ―-dan beri‖ temel cümledeki eylemin başlangıç noktasını bildirir. bu şahar körmegenimden beri köp tağir bolipti ―bu şehir görmeyeli çok değişmiş‖ -GAn eki, iyelik eki ve sari edatı ile birleşerek temel cümlenin eyleminden hemen önce gerçekleştiğini bildirir. oğri, derbazeni aşkenim sari çığıp qaşti ―hırsız kapıyı açar açmaz hemen kaçtı ‖ men bårgenim sari moter keldi ―ben (oraya) varır varmaz araba geldi‖ –GAn ekinin ablatif eki ve keyin ve nari (nåri) ―sonra‖ edatları ile birleşmesi de temel cümle eyleminden önce gerçekleşen ikincil bir eylemi gösterir.
sonra gök gürüldedi‖ işiñ xalas bogennen keyin kegin ―işiniz bittikten sonra hemen gelin‖ ihtilat qıgennen nåri sora ham-divaller çıqıp ketedi ―sohbet ettikten sonra çoğu tanıdıklar çıkıp gitti‖ urdan çıqqannan nari tåxtamadan yüridim ―oradan çıktıktan sonra durmadan yürüdüm‖ –GAn ekinin zamet, çağ ve waxt ―zaman‖ kelimeleriyle birleşmesi de zaman ifade etmek için aynı şekilde işlev görür. Bu durumda iyelik eki standart Özbekçede olduğu gibi genelde –GAn
1448 Mevlüt GÜLTEKİN
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
ekine, bazen de zaman ifade eden kelimeye (aslında nitelenen isim olarak) eklenir: akasini åldige kegeni zamet, akasi ipti tartip qoybiredi ―abisinin yanına geldiği zaman, abisi ipi çekiverir‖ senge yardım beredur fakir bolgeniñ çağı ―sana yardım verir fakir olduğun zaman‖ yağmur yaqqani waxke / yağmur yaqqen waxtige qardeydiñ? ―yağmur yağdığı zaman neredeydin?‖ 2.3.2. Sebep Cümlecikleri –GAn eki, çıkma hali eki ve uçun (uçin, uçın) ―için‖ edatıyla birleşip yancümlede zarf-fiil oluşturarak, temel cümledeki eylemin sebebini bildirir.
kaldı‖
vatanımdan uzağ bogenimden uçun köp ğamnakmen ―vatanımdan uzak olduğumdan çok üzüntülüyüm‖ musiçeni qanati sınığ bolgeni uçin uçalmaydi ―kumrunun kanadı kırıldığından uçamıyor‖ 2.3.3. Niteleme Cümlecikleri –Gen ekinin –dey eki ile birleşmesiyle kurulan yancümle, temel cümlenin fiiliyle kıyaslamayı ifade eder. Bu yapı eylemin geçici olarak devam ettiğini bildirir: qaxıt bogendey tapalmadim ―kıtlık olmuş gibi bulamadım ‖ båla meni körgendey kucağımge alladi ―çocuk beni tanımış gibi kucağıma atladı‖ Kağazlari meni keskenimdey kes! ―kâğıtları benim kestiğim gibi kes! ‖ 3. –GAn Ekinin Diğer Kullanımları 3.1. Yapım Eki Olarak -GAn eki kelime yapım eki olarak işlek değildir -GAn eki ile kurulmuş az sayıda kelime vardır. Örneğin: körmegen ―görgüsüz‖ < kör- ―görmek‖ qapgan ―kapan‖ < qap- ―yakalamak‖ qatken ―kurumuş, bayat‖ < qat- ―kurumak‖
Afgan Özbekçesinin Seripul Ağzında –GAn Eki 1449
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
tişqan ―fare, sıçan‖ < çiş-qan < sıç- ―dışkılamak‖ 3.2. –(I)yken Eki ile Kurulmuş Şimdiki ve Gelecek Zaman Sıfat-Fiili –(I)yken ile kurulan şimdiki zaman ve gelecek zaman sıfat- fiili Seripul Ağzında çeşitli işlevlerde kullanılmaktadır. Bu ek benim kanaatime göre standart Özbekçedeki –(a)yåtgan ekinin kısalmış şeklidir. Türkiyege oqiyken igitle bizleniki dey emes ―Türkiyede okuyan gençler bizimkiler (Afganistan) gibi değil‖ Sizdi başqa ayti(y)keniñiz bå(r) mi bu barige? ―Sizin başka bir söyleyeceğiniz var mı bu konu hakkında?‖ –(I)yken yardımıyla bazı yeni kelimeler de yapılmaktadır. Örneğin: tayrdi tuzati(y)ken ―teker tamircisi‖ oqıp bitiyken ådam ―okur-yazan adam‖ can aliyken firişte ―can alan melek (Cebrail)‖ 3.3. –GAn + Yardımcı Fiil -GAn eki + İyelik Hali Eki + ke(l)- yapısı kuvvetli bir istek bildirir. Standart Özbekçede benzer bir yapı için –GAn yerine –GI kullanılır:
(Atasözü) ―iş yapmayı istemeyen çiftçi orağını toprakla bileyler‖ yegenim kemeydi ―yiyesim gelmedi‖ -GAn + İyelik Hali Eki + bol- yapısı temel cümledeki eylemin başlangıç noktasını gösterir: kegenim altı ay boldi ―geleli altı ay oldu‖ ådamdi bu işti xalas qıgeni uç kün boldi ―adam bu işi bitireli üç gün oldu‖ SONUÇ Afgan Özbekçesinin Seripul ağzında -GAn eki çok sık bir şekilde hem çekimli fiil biçimi hem de sıfat-fiil olarak kullanılır. Bitimli fiil şekli olarak kullanıldığında –GAn ekine şahıs ekleri getirilir ve bu yapı sonralık ifade eder (qagensen ―kalmışsın‖). –GAn eki, e(r)- ―bulunmak‖ veya bo(l)- ―olmak‖ yardımcı fiilleriyle fiil
1450 Mevlüt GÜLTEKİN
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
birleşimleri kurar. Bu birleşimler genel olarak anlamca ve cümle bilgisi açısından standart Özbekçeden farklı değildirler (kegen edi ―o / gelmişti‖; kegen bosem (h)em ―gelmiş olsam da‖).
standart Özbekçedeki bilinen imkânlar yanında başka bir şekil daha kullanılmaktadır, yani –GAn + Teklik 3. Şahıs İyelik Eki + yoğ +
Sıfat-fiil olarak kullanılan –GAn eki Afgan-Özbekçesinin Seripul Ağzında ya niteleyici ya da fiil-ismi olarak kullanılır. Niteleyici işlevde olan –GAn’a iyelik eki de getirilebilir (bu qıgenim iş ―bu yaptığım iş‖; seni körgeniñ ådam ―senin gördüğün adam‖). Standart Özbekçede benzer durumlarda iyelik eki sadece nitelenen isme gelir. –GAn eki fiil-ismi olarak kullanıldığında standart Özbekçede olduğu gibi çokluk, iyelik ve hal eklerini alır ve cümlede özne, nesne, niteleyici veya yüklem ismi olarak kullanılır.
işlevli yan cümleciklerin kurulmasına yarar. Bu durumda da, kullanımda standart Özbekçeden sapmalar olur.
fiili standart Özbekçedeki –(a)yåtgan yapısından gelir ve birçok işlevi vardır.
Özbekçeye göre farklılıklar gösterir (-GAn + İyelik eki + kel- ―kuvvetli istek‖).
DMİTRİEVA, Lyudmila V., Yazık barabinskih tatar (Baraba Tatarlarının Dili), Leningrad 1981. ERASLAN, Kemal, Eski Türkçede İsim-Fiiller. İstanbul 1980. GABAİN, V. Annemarie, Özbekische Grammatik (Özbekçe Dilbilgisi), Leipzig 1945. GÜLTEKİN, Mevlüt, YOLDAŞ Muhammed Asıf, Afganistan
JOHANSON, Lars, Aspekt im Türkischen (Türkçede Görünüş), Vorstudien zu einer Beschreibung des Türkeitürkischen
Afgan Özbekçesinin Seripul Ağzında –GAn Eki 1451
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
Aspektsystems. (Studia Turcica Upsaliensia 1.) Uppsala 1971.
KONONOV, Andrej N., Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazıka (Çağdaş Özbek Edebi Dilinin Grameri), Moskva 1960 [u. a.]. MENGES, Karl H., The Turkic Languages and Peoples, An
Türk Dili Araştırmalarına Giriş), Wiesbaden 1968. ŞÇERBAK, Aleksandr M., Oçerki po svravnitel’noj morfologii
(Türk
Dillerinin Karşılaştırılmalı Şekil Bilgisi Denemesi (Fiil)), Leningrad 1981. TEKİN, Talat, Orhon Türkçesi Grameri, (Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 9.), Ankara 2000. TENİŞEV, Edgem R. (ed.), Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika tyurkskih yazıkıov. Morfologiya (Türk Dillerinin Karşılaştırılmalı Tarihi Grameri, Şekil Bilgisi), Moskva 1988. TUMEŞAVA, D. G., Yazık sibirskih tatar (Sibirya Tatarlarının Dili), Kazan 1968. ZURAEV, B., Şahrisabskiy govor uzbekskogo yazıka (Özbek Dilinin Şehrisebz Ağzı), Taşkent 1964. Yüklə 459,69 Kb. Dostları ilə paylaş:
|