Turkish Studies
Yüklə 396,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Anahtar Kelimeler
- Tarih ve Toplum
- Âşık Çelebi ve Şairler Tezkiresi Üzerine Yazılar
- Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü
- Adıyaman Üniversitesi Ulusal Eski Türk Edebiyatı Sempozyumu (15-16 Mayıs 2010) Bildiriler Kitabı
- Dictionary Persian, Arabic and English
- Eski Türk Edebiyatı – Makaleler
- Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten
- A Comprehensive Persian-English Dictionary
| Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/2 Spring 2011, p. 87-94, TURKEY BİR ŞİİR MECMUASINDAKİ HİCİVLİ SÖYLEYİŞLER İncinur ATİK GÜRBÜZ *
Mecmualar, farklı şairlerin şiirlerinden örnekleri içermenin yanı sıra onların hayatları ve edebî kişilikleri hakkında da bilgiler verirler. Bazı mecmualar ise bunların ötesinde eleştirel bir bakış açısıyla şairleri ele alırlar. Bu çalışmada “Mecmua-i Letaif”adlı bir şiir mecmuasında yer alan kimi şairlerle ilgili yergi amaçlı ifadeler değerlendirilmiştir.
Mecmuas contain poems which selections from different poets and they present information about the poets’ life and their literary personalities. Beyond this, some of the mecmuas examine poets in a critical point of view. In this study, is presented expression of critical about some poets where in the poems mecmua named “Mecmua-i Letaif”. Key Words: Divan literature, mecmua, Mecmû‘a-i Letâ’if, satire.
Mizah, Ġslam geleneği içerisinde niteliği tartıĢma konusu olan bir alandır. Tarihsel süreçte gülmenin, eğlenmenin, ĢakalaĢmanın, baĢkalarıyla ilgili eleĢtirilerde bulunmanın ne kadarının hoĢ karĢılanıp ne kadarının hoĢ karĢılanmayacağı, Kur’ân ve hadisler ıĢığında inceleme konusu yapılmıĢtır. Ahlakî nitelikteki eserlerde de konuyla ilgili ideal bir model ortaya çıkmıĢtır. Buna göre neĢelenmek maksadıyla ölçülü Ģakalar yapmak hoĢ görülürken insanlarla “onur kırıcı” nitelikte alay etmek, onların fiziksel özellikleriyle dalga geçmek yasaklanmıĢtır (Kortantamer, 2004a: 131-137). Bu modele göre mizah, insanlık onurunu zedelemeyecek, ince zekâ ürünü, ölçülü ve zarif bir söylem Ģeklinde sınırlandırılmıĢtır. Bu yasaklamaların temel nedenleri arasında baĢlangıçta inanç kökenli kaygılar etkin bir rol oynarken sonraları –özellikle de Osmanlı toplumunda- toplumsal kaygıların ön plana çıktığını söylemek mümkündür. Toplumsal barıĢın zarar görmemesi ve kiĢinin toplum nezdindeki itibarının zedelenmemesi bu yasaklamaların baĢlıca sebepleri arasındadır. Ancak bu yasaklamalar uygulamada çoğunlukla göz ardı edilmiĢtir. Tarihsel süreçte oluĢturulan örnekler değerlendirildiğinde latifeden, hezle hatta hicve kadar uzanan geniĢ yelpazeli bir mizah anlayıĢının oluĢtuğu söylenebilir (Mizahî eserlerin 12-19. yüzyıllar arasındaki değiĢim süreci için bkz. Kortantamer, 2004b: 138-170). Edebiyatımızdaki mizah konulu eserler incelendiğinde nitelik bakımından bunları iki ana gruba ayırmak mümkündür; gülmece (hezl) ve yergi (hicv). Agâh Sırrı Levend, gülmece ve yergi arasında nitelik ayrımı olduğunu söyledikten sonra aralarındaki farkları Ģöyle sıralar:
* Gazi Üniversitesi Doktora Öğrencisi/Öğretmen MEB. El-mek: incinuratik@hotmail.com
88 İncinur ATİK GÜRBÜZ
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/2 Spring 2011 Gülmecede amaç Ģaka ve alaydır. Yazar ya kiĢileri ele alır ya da olaylar üzerinde durur. Dokunur ama incitmez; zaman zaman iğneler ama yaralayıp acıtmaz. ġaka, okuyanda gülümseme yaratır. Eskilerin “nezahet” deyimi ile belirttikleri ahlak temizliği, gülmecede aranan baĢlıca niteliktir. Yergi, bu sınırları aĢar; baĢka nitelikte görülür. Daha çok kiĢileri amaç tutan yergide, deyiĢ sertleĢip kesinleĢir. Yalnız dokunmakla kalmaz, yerine göre tırmalar, yaralar; sataĢır, saldırır. Sertliği ve acılığı oranında kırar, sövmeye dek varır. Yergi, derece derece, ele aldığı kiĢiyi küçültür; onur kırıcı olur; namusa dokunur; aile arasında okunmayacak kadar açık seçik (müstehcen) görünür. Bu nitelikleriyle suç sayılır (Levend, 1984: 148-149). Türk edebiyatındaki hiciv örneklerinde saldırı okları çoğunlukla bireylere yönelmiĢtir. Kimi Ģahsî sebeplerle, bireyler acımasızca doğrudan kiĢiliklerini, toplum nezdindeki itibarlarını hedef alan bir anlayıĢla ağız dolusu küfürle hicvedilirler. Bunun yanında toplumsal problemleri konu alan hicivler de vardır. Kurulu devlet düzenine, ahlakî kurallara ya da Ģeriata aykırı durumlar bu minvaldendir. Böyle bir durumda hicivci düzenin yanında yer alarak çerçeve dıĢına çıkanları hedef alır. Ancak burada hedef insanlara zarar vermek değil onları tekrar kurallar içinde yaĢamaya, düĢünmeye sevk etmektir. Bu sebeple de kullanılan dil Ģahsiyete yapılan saldırılara göre daha düzeyli ve sanatlıdır. Bu amaç ve yöntem farklılığından hareketle, idealin dıĢına çıkanı yerme amacıyla kurgulanan hicviyyelere zemm, kadh adı verilirken tamamen bireysel sebeplerden hareketle küfrederek taciz eden hicviyyelere de şetm denilir(bkz. Apaydın, 1993: 15-21). Yukarıda belirtilen özellikleriyle her ne kadar ahlaken hoĢ karĢılanmamıĢsa da edebiyatımızda son dönemde hiciv içerikli söyleyiĢler çok rağbet görmüĢtür. Divan Ģairleri arasından değiĢik yüzyıllarda pek çok hiciv Ģairi ortaya çıkmıĢtır. Özellikle devlet otoritesinin zafiyete düĢtüğü dönemlerde sosyal konuları, devlet adamlarını eleĢtirmiĢlerdir. Bunların yanında Ģairlerin birbirlerine yazdıkları hicivler de görülmektedir. Bu türden örnekleri bu konuyla ilgili hazırlanmıĢ letaif mecmualarında (örnekler için bkz. Demirel, 2010: 225-240; Tuğluk, 2009: 993- 1006) ya da divanlardaki çeĢitli manzumelerde görmek mümkündür. Biz bu çalıĢmamızda Mecm ûè
â
değerlendirmeleri üzerinde durmaya çalıĢacağız. Konuya geçmeden önce kısaca mecmuayı tanıtmak yerinde olacaktır. Eser, Bursa (Ġnebey) Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi 2276 numarada “Mecmÿèatü’n-NezÀéir-i ġuèarÀ” adıyla kayıtlıdır. Bu kayıtta eserin Muhammed Nazmî-i Edirnevî‟ye ait olduğu bilgisi bulunmaktadır. Bu katalog bilgisi, mecmuanın baĢındaki bir kayda dayanmaktadır. Ancakmecmua üzerinde yaptığımız inceleme bu bilginin doğru olmadığını göstermektedir 1 . Eserin kimin tarafından ve ne zaman istinsah edildiği belli değildir. Ġhtiva ettiği Ģairlerden hareketle eserin 16. yüzyıla ait olduğu anlaĢılmaktadır. Ayrıca nüshanın baĢındaki tefe’’ülle ilgili bir kayıtta yer alan H. 1003 (M. 1594- 95) tarihi nüshanın bu tarihten önce istinsah edildiğini göstermektedir. Ġsmail adında birinin eserin baĢına düĢtüğü kayda göre mecmua, “ Mecmÿèatü‟l-LeùÀéif ve äandÿúatü‟l-MaèÀrif ” adını taĢımaktadır. Yine aynı kayıtta, mecmuanın 500 Ģairin gazelini ihtiva ettiği söylenmektedir. Siyah meĢin mukavva ciltli, kapak içleri ebru kâğıt kaplı nüsha, 217 varaktan oluĢmaktadır. 250x160, 180x90 mm ölçülerdeki eserde aharlı, suyollu kâğıt kullanılmıĢtır ve her sayfada 19 satır bulunmaktadır. Eserin baĢında ve sonunda boĢ bırakılmıĢ sayfalara farklı Ģairlere ait Ģiirler ya da beyitler yazılmıĢtır. Tamir gördüğü anlaĢılan nüshanın kimi sayfalarında meydana gelen yırtılma/yıpranmalar sonucunda, sayıları az da olsa bazı Ģiirlerin son kısımları okunamaz hâle gelmiĢtir. Mecmua çoğunluğu ilmiye sınıfına mensup Ģairlerden redif ve kafiyelerine göre seçilmiĢ 1429 Ģiiri toplamıĢtır. Sayfa kenarlarına sonradan, kimisi Ģekil ve içerik bakımından ana metindeki Ģiirlerle örtüĢen gazeller eklenmiĢtir.
1 Bu hususla ve eserin diğer nüshasıyla ilgili açıklamalar konunun dıĢında olduğundan buraya almıyoruz. Eser üzerine yaptığımız ve yakında tamamlayacağımız doktora çalıĢmasındameseleyi ayrıntılı bir Ģekilde ele aldık.
Bir Şiir Mecmuasındaki Hicivli Söyleyişler 89
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/2 Spring 2011 Mizahî eserler 13. yüzyıldan beri var olmakla birlikte, mizah konulu hikâyeleri toplayan letâif mecmualarının ilk örneği 15. yüzyılın sonunda kaleme alınmıĢ ve 16. yüzyıldan itibaren de bu türden eserler yaygınlık kazanmıĢtır. Letâif mecmuaları, genellikle düzyazı Ģeklinde kaleme alınan ve Ģairler arasında geçen hikâyeleri konu edinen eserlerdir. Ele aldığımız mecmua ise Ģekil ve içerik bakımından klasik letâif mecmuası anlayıĢından farklılıklar göstermektedir. Söz konusu eser bir Ģiir mecmuasıdır ve seçme Ģiirleri barındırmaktadır. Ancak onu letaif konusuna yaklaĢtıran özelliği, Ģiirlerin baĢlıklarındaki Ģairlerle ilgili yapılan değerlendirmelerdir. Mecmua, Ģairler hakkında verilen bilgiler bakımından son derece zengindir. Genel olarak mecmualarda görülen Ģairin mahlasını anma anlayıĢının ötesine geçerek, Ģairlerin adları, babaları, aile ya da nesepleri, meslekleri gibi hususlarda biyografik bilgiler verilir. Zaman zaman da edebî değerlendirmeler görülür. Bu bilgiler içerisinde kuĢkusuz en dikkat çekici olanları Ģairlerle ilgili hicvâne söyleyiĢlerdir. Bu söyleyiĢler “Ģahsa yönelik hiciv” niteliğindedir. KiĢiliğe saldırı amaçlı bu kullanımlar, dönem argosundan alınmıĢ kaba saba, müstehcen ifadelerle oluĢturulmuĢlardır. Bu ifadeler, aileye, özel hayata, kiĢiliğe, edebî anlayıĢa yönelik hicivleri barındırır. Eserde pek çok Ģair, farklı noktalar göz önünde bulundurularak hicvedilmiĢtir. Ancak bunlar içinde Siyâmî mahlaslı Ģairin özel bir yeri vardır. Bunun nedeni, en çok ve en uzun eleĢtirilerin onun için yapılmıĢ olmasıdır. Eserdeki 29 Ģiirinin hepsinin baĢında ağır hiciv ifadeleri yer almaktadır. Ancak diğer baĢlıklar gibi kırmızı mürekkeple yazılmıĢ bu cümleler daha sonra silinmiĢtir ve oldukça güç okunabilmektedir. Heccâv bütün bu onur kırıcı ifadelerle yetinmeyip 907 numaralı Ģiirinde Siyâmî’nin adını ters olarak baĢ aĢağı yazmıĢtır (Benzer bir örnek için bkz. Aksoyak, 1997: 71-73). Mecmuada yer alan yergi niteliği taĢıyan baĢlıkları, farklılıklarından ve ortak özelliklerinden hareketle Ģu Ģekilde gruplandırabiliriz 2 .
Mecmuadaki edebî değerlendirmelerin en ilginçlerin biri, Şükrî‟nin yaptığı bir teşbihle ilgilidir. Şükrî bir beytinde gül budağını çobanların değneğine benzetmiş, heccav da bu benzetmeyi garipsediğini şu ifadeyle göstermiştir: “Şükrì-i DÀnişmend Türk ki ŞÀò-ı Güli Çobanlaruñ Toyaúasına Teşbìh İtmişlerdür” (720).
Diğer edebî değerlendirmelerin çoğunluğu “çok ve boş söz söylemek” anlamlarına gelen “terzîk”(Steingass, 1998: 294) kelimesiyle yapılmıştır; “áubÀrì-i Terzìú-Gÿy” (7),
“Terzìú-Gÿy áubÀrì-i Úoca” (1070), “Semtì-i Terzìú-Gÿy ez-SipÀhiyÀn-ı SulùÀn MurÀd Òan” (1370), “Serdâr-ı Terzìú-gÿyÀn” (650),
“Terzìú-gÿ” (524, 781), “TerzìúÀt-GüftÀr” (879),
“LeffÀf “ (879).
Yine aynı anlamdaki “zevâid, pür-gû” gibi kelimelerle de eleştiri yapılmıştır: “EmÀnì-i KÀtib-i Pür-Gÿ” (85),
“ZevÀéid-Gÿy áubÀrì-i Köhne-i RÿzgÀr RÀst” (875).
Siyâmî için söylenen aşağıdaki ifadelerde daha ağır ithamlarla eleştiri yapılmıştır. Bu ifadelerde Siyâmî‟nin şiirleri “saçma sapan, boş, kötü ve pis sözler” olarak nitelendirilmiş, kendisi de saçma sözler söylemekle itham edilmiştir: “äiyÀmì-i Bed-EşèÀr” (142, 555), “Bì-èÁr u Bed- EşèÀr” (588), “ÚÀéil-i EşèÀr-ı NÀ-hemvÀr Naôm-ı EbyÀt-ı Mühmel ü MurdÀr” (343), “Herze- GüftÀr”
(820, 857), “Mühmel-EşèÀr” (857, 879), “äiyÀmì-i RemmÀl-i YÀve-gÿ” (869).
2 Yazımızın bundan sonraki kısmında, tırnak içerisinde yer alan ifadeler Ģiirlerin hiciv içerikli baĢlıklarını, sonrasındaki parantez içindeki rakamlarsa bu ifadelerin yer aldığı Ģiir numaralarını göstermek için kullanılacaktır.
90 İncinur ATİK GÜRBÜZ
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/2 Spring 2011 Bunların dışında Siyâmî‟nin şairliğiyle ilgili olarak yöntem bakımından diğerlerinden farklı bir eleştiriye gidilmiştir: “ŞÀèirÀn-ı ÜstÀd-ı ZamÀn èAãrınuñ Şièrde Dil-Àvìzi [Òusrev] u Òaúanü‟l- Mülaúúab äiyÀmì Dıraòt-ı Çeşm-i DüşmenÀn” (1428). Diğer örneklerde açık ve net bir dille hislerini ortaya koyan heccâv burada iğneleyici bir dille, inanmadığı hâlde onu Hüsrev ve Hakan lakaplarıyla bilinen zamanının üstadı bir şair olarak anmaktadır. Bunca hicviyye dışında, adının şairler defterinde yazılı olmadığı söylenerek de Siyâmî aşağılanmaya çalışılmıştır; “ŞÀèir-i ÒÀric ez-Defter” (469). Bu örnek gelenek içerisinde ismin konumunu ve bu ismin deftere kaydedilmesinin ya da defterden çıkarılmasının ne anlama geldiğini göstermesi açısından ilginçtir. Yukarıda değindiğimiz üzere şairin adının hakaret amaçlı olarak ters yazılmış olması da bu bağlamda düşünülmesi gereken bir hadisedir. 2. Fiziksel Özellikler Üzerine Kurgulanmış Hicivler: Mecmuada bu türden kullanım çok olmakla birlikte, bunların çoğunluğunun “yek-çeşm, zerd” gibi şairin lakabı hâline geldiği için aynı mahlası kullanan şairleri ayırt etmek maksadıyla kullanıldığı görülmektedir. Ancak Gınâyî ile ilgili,“áınÀyì Çelebi-i Keçel-ser” (700), “áınÀyì Çelebi-i Keçel” (1251) şeklindeki kullanımlarda yer alan“keçel” [=kel (Yeni Tarama Sözlüğü, 1983: 132)] kelimesinin şairi tahkir etmek maksadıyla kullanıldığı anlaşılmaktadır. Bu somut örneğin yanında soyut kimi tanımlamalar dayapılmıştır. Siyâmî‟nin görünüşü ve yürüyüşü ile ilgili “kirli, pis, mundar” anlamlarına gelen “murdâr” ve “çepel” kelimeleriyle oluşturulmuş, “MurdÀr-äÿret Çepel-ReftÀr” (879)ifadesi bu duruma örnektir. 3. Kişiliğe Yönelik OlarakKurgulanmış Hicivler: Bu bağlamda kimi şairler, “çıkar sağlamak için herşeyi yapma” anlamına gelen “kâse-lîs” ifadesiyle aşağılanmıştır: “EmÀnì-i KÀtib-i KÀse-lìs” (905), “èİõÀrì-i KÀse-lìs” (1052) Hakaret amaçlı olarak şairlerin yalancı olduğu da söylenmiştir: “äıdúì Yaènì Kiõbì ÇÀvÿş”
(200), “äıdúì-i Kiõbì Beg ÇÀvÿş” (290, 541), “Kiõbì Beg ÇÀvÿş” (338, 381), “Dürÿà-ı Kÿy-ı Meşhÿr”
(907). Uğusuzluk, nasipsizlik gibi durumlar da hakaret amaçlı kullanılmıştır; “Emanì-i Şÿm”
(842), “ Şÿm-ı Bì-İnãÀf-ı Meõmÿm” (879),
“Bì-Behre” (1098).
Yine “dağınık, karmaşık” anlamlarına gelen“yolpâz” (Derleme Sözlüğü, 1979: C. XI, 4291) ve “tatsız, tuzsuz; çirkin; tembel, beceriksiz, gevşek (kişi)” anlamlarına gelen “yavan” (Derleme Sözlüğü, 1979: C. XI, s. 4203) kelimeleriyle de şairlerin kişiliklerine yönelik eleştiriler yapılmıştır: “äadrì-i YolpÀz” (203, 247, 552, 622, 735, 1036); “RıyÀøiyyü‟l-Müderrisü‟l-Mülaúúab Bed-YevÀne Kerìm” (625). Şairlerin kişiliklerine saldırı niteliği taşıyan söyleyişler şu alt başlıklar altında değerlendirilebilir: a. Yaşanılan Bir Olay Üzerine Kurgulanmış Hicivler: Mecmuadaki bazı değerlendirmelerde şairlerin yaşadıkları küçük düşürücü olaylar anımsatılarak onların tahkir edilmesi amaçlanmıştır. Ancak burada sözü edilen olayların gerçekten yaşanıp yaşanmadığının tespit edilmesi çok mümkün değildir. Bunlar gerçek olmayabilir ya da
Bir Şiir Mecmuasındaki Hicivli Söyleyişler 91
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/2 Spring 2011 başka bir olaya gönderme yapmak için kullanılmış olabilir. Bu bağlamda Emânî‟nin süpürge sapıyla dövülmüş olması ve Selmân‟ın pisliğe düşmesi onları alaya almak için kullanılmıştır: “EmÀnì-i Maêrÿb Be-Çÿb-ı CÀr-ÿb” (192), “Meróÿm SelmÀn Boúa Düşdi” (228,
249, 285, 653, 1091, 1177) b. Hayvanlar Üzerine Kurgulanmış Hicivler: Bu başlık altında değerlendirilebilecek tek örnek, Hüsrev‟in lakabı olarak kullanılan “Hırkalı Hınzır” ifadesidir. Şair, “domuz” ve mecazen “pis, katı yürekli kimse” anlamlarına gelen hınzır kelimesiyle aşağılanmıştır: “Òusrev-i DìvÀne el-Mülaúúab be-Òırúalu Óınzìr” (240).
c. Toplum Nazarında Olumsuz Yere Sahip Başka Varlıklar/Nesneler Üzerine Kurgulanmış Hicivler: Şairler, toplum tarafından olumsuz anlamlar yüklenmiş “Şeytan, Yezid” gibi varlıklar üzerinden de tahkir edilmiştir: “ŞeyùÀn äiyÀmì” (182),
“äiyÀmì-i Maóabbet-i Şeyò-i ŞeyùÀnì” (921),
“èAtìú-i MülÀzım-ı Der-i İblìs Müteóarrik-i Mekr ü Telbìs” (907);
“Mürìd-i Merìd Nesl-i Yezìd” (1098).
Halkın çoğunluğunca kötü kabul edilen sarhoş edici maddelerin içilmesi de eleştiri aracı olarak kulanıllmıştır: “Esìr-i Efyÿn u TiryÀk” (555),
“Ekl-i Berş ü Efyÿn” (921),
“Ser-TiryÀkiyÀn-ı Úahve-òÀne” (1098). Bu bağlamdaki hicivlerin bir kısmı da necâset üzerine kurulmuştur; “Óakìm èAùÀ-yı ÒalÀ- Dehen ü Necis” (259), “Óakìm èAùÀ-yı ÒalÀ-Dehen áammÀz-ı Úahve-ÒÀne CerÀd-ı Úadeó-i Mey- ÒÀne” (1156), “Güzìde-i ÒalÀ-òorÀn” (650),
“Ákil-i NecÀset ÒalÀ-Ùabìèat” (879, 1098). ç. Aile ya da Nesep Üzerine Kurgulanmış Hicivler: Ahdî‟nin “Bağdat çingenelerinden” olduğu ifadesi bu bağlamda değerlendirilebilecek örneklerdendir: “èAhdì-i ÇingÀne” (848), “èAhdì-i ÇingenegÀn-ı BaàdÀd” (628, 647, 748). Siyâmî‟nin ailesi için kullanılan ifadelerse çok daha ağırdır; “Úahbe-zÀde” (182),
“èAvreti Rÿspì”
(297), “Úız Úarındaşı Úaóbe” (297). d. Müstehcen İfadelerleKurgulanmış Hicivler: Tahkir etmek maksadıyla kimi şairler, “dil-ber, zen, avret, gulâm, cevân” gibi kelimelerle vasıflandırılmışlardır: “Kevåerì-i Dil-ber” (107), “Laèlì-i Dil-ber” (1421), “Siórì-i èAvret” (1201); “Mulaúúab be-áulÀm-ı ŞÀdì Yaènì Şenlik Oàlanı” ve“HüdÀyì ÒˇÀnende-i Bezm-i ŞarÀb-ı EràavÀnì Maèrÿf u Meşhÿr be-áulÀm-ı ŞÀdmÀnì” (394, 584, 904, 955). “MiåÀlì-i CevÀn” (697), “Kevåerì-i CevÀn” (479, 601, 778, 967, 1034), “Seyfì-i CevÀn”
(1362),
“ŞÀmì-i CevÀn-ı Dil-SitÀn” (1381) gibi örneklerde, genelde şairlerin yaşlarını ifade etmek, genç olanı diğerinden ayırmak için kullanılan bir sıfat olarak kullanılan “cevân” kelimesinin burada bir hiciv aracı olarak kullanıldığı söylenebilir. Yine “Kevåerì-i Işıú” 3 (31, 105, 189, 511, 563, 1364), “ NÀsì-i Işıú” (1378) örmeklerinde şairler, 16. yüzyılın sapkın, toplum-tanımaz dervişleri
3 Bu kelimeyi, aynı Ģekilde yazılan ve “küçük, ufak” anlamına gelen “uĢaú” Ģeklinde ya da “alçak, aĢağı” anlamlarına gelen “aĢaú” Ģeklinde okumak mümkündü. Ancak bu tabirin kullanıldığı Kevserî ve Nâsî’nin aynı zamanda “abdâl” olarak anılmasından hareketle bu bağlamda bir anlamı karĢılayan “ıĢıú” okuyuĢu tercih edilmiĢtir.
92 İncinur ATİK GÜRBÜZ
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/2 Spring 2011 için kullanılan ve döneminde de bir aşağılama ifadesi olarak kullanılan “ışıú” (Anetshofer 2011: 89) tabiriyle de hicvedilmişlerdir. Kelimenin “hanım akrabalarına karşı iyi niyet beslemeyen (adam)” (Derleme Sözlüğü, 1974: C. VII, s. 2495) anlamı göz önünde bulundurulduğunda hicvin cinsellik boyutunun da olduğu düşünülebilir. Siyâmî örneğinde ise “äiyÀmì-i Úahbe-Zen” (1149, 1371) şeklinde daha güçlü bir hicviyye söz konusudur. Bunların yanında bazı şairler “kekez” [= peltek; kötü huylu, sapık erkek (Derleme Sözlüğü, 1975: C. VIII, s. 2723)], “kundâde”, “hîz”[=edilgin eşcinsel genç (Dankoff, 2004: 146)] ve “gidi” [= deyyus, kaltaban, pezevenk(Yeni Tarama Sözlüğü, 1983:94)]kelimeleriyle tahkir edilmişlerdir: “Kekez TÀbì-i DÀnişmend” (629, 917), “Mìrì-i Kekezü‟l-Mülaúúab be-Mìr-i èÁşıúÀn”
(1363); “äafÀyì-i Óìzek-i EflÀùÿn-ı ŞÀh-nÀme-gÿ” (187, 208), “äafÀyì-i Óìz-i áulÀm-ı EflÀùÿn-ı Şeh-nÀme-gÿ” (334);“Gidi” (270, 297, 343, 469, 524, 588), “ Ser-dÀr-ı GìdiyÀn” (703),
“ Gidi-i Merdÿd-ı Şehr-i Telbìs” (907), “Gidi-i èAlaú” (1098); “äafÀyì-i Kÿn-dÀde ŞÀkird-i EflÀùÿn- ı èAcem” (760),
“Güzìde-i Kÿn-dÀdegÀn” (703).
Müstehcen içerikli göndermelerden biri de “müsta„mel” kelimesiyle yapılmıştır: “äafÀyì-i Müstaèmel” (40, 1207), “ÒandÀnì-i Yeñiçeri Müşterì-GüõÀr-ı Taóte‟l-Úalèa” (266), “ÒandÀnì-i Yeñiçeri Müstaèmel-i Taòte‟l-Úalèa” (1492), “Mìrì-i Müstaèmelü‟l-Mülaúúab be-Mìr-i èÁşıúÀn”
(362). Bu ifadelerdeki “mülakkab” kelimesi de ayrıca bir hiciv ifadesidir. Nedim‟in dedesi Mustafa Efendi için de kullanıldığı bilinen bu ifadenin tam karşılığı verilmemekle birlikte “uygunsuz davranışlarından dolayı” bu lakabın takıldığı belirtilmektedir (Pala, 2001: 11). Bu çerçevedeki hicivlerden bir kısmı da “cellâk”[= kendi kendini tatmin eden (Dankoff, 2004: 95)]kelimesiyle yapılmıĢtır:“áıyÀåì-i CellÀú”(12, 50, 96, 261, 272, 298, 1008, 1051),
“Meşhÿr-ı ÁfÀú Meróÿm Úara MonlÀ-yı CellÀú” (1332). Gıyâsî ile ilgili kullanımlar son derece ilginçtir. Şair, sekiz şiirin başında “áıyÀåì-i CellÀú” şeklinde takdim edilirken dört yerde de (631, 751, 849, 1347) “Mevlânâ áıyÀåì” Ģeklinde sunulmuĢtur. Bir tarafta yüceltici bir sıfatla anılırken diğer tarafta Ģairin “cellâk” kelimesiyle vasıflandırılmıĢ olması ilginç bir durumdur. Bu durum, mürettip ile Ģairin aralarının önceleri iyiyken daha sonradan bozulmuĢ olabileceği ihtimalini de akla getirmektedir. Bu noktada üzerinde durulması gereken, bu kadar ağır hiciv ifadelerinin kimin tarafından hangi sebeple oluĢturulduğudur. Bu durumda ilk akla gelen, hiciv ifadelerinin mecmuanın mürettibine ait olması gerektiğidir. Ancak burada hemen bir mantıksal problem ortaya çıkıyor: ġairlerini bu kadar hicvettiği Ģiirleri eserine neden aldı? Üstelik en çok hicvettiği Ģair olan Siyâmî‟den neden yirmi dokuz şiir aldı? Bu soruların muhtemelen iki cevabı var: Birincisi bu başlıkların bir başkası tarafından sonradan esere eklenmiş olması. Ancak özellikle Siyâmî‟nin zaman zaman 7-8 satıra kadar çıkabilen başlıkları için özel yer ayrılmış olması, Siyâmî‟nin isminin bir şiirin içinde ters yazılmış olması, başlıklarla şiirlerin yazılarının aynı kalemden çıkmış olması gibi fizikî durumlar bu olasılığı zayıflatıyor. Bu durumda geriye ikinci seçenek kalıyor ki o da - bütün mantıksal problemlerine rağmen- bu ifadelerin mecmua mürettibi tarafından kaleme alınmış olmasıdır. Eğer bu doğruysa mürettibin şiirlerini beğenip mecmuasına aldığı şairleri neden bu kadar sert ve aşağılayıcı bir şekilde hicvettiğini anlamaya çalışmak gerekecektir. Divan edebiyatı geleneği içerisinde şairlerin birbirlerine karşı söyledikleri bu türden kaba saba sözler yok değildir. Agâh Sırrı Levend, bu türden kaba şakalaşmaları toplum hayatının kısırlığına bağlamıştır (Levend, 1971: 40). Yoksa hiciv geleneği içerisinde bu türden şahsa yönelik
Bir Şiir Mecmuasındaki Hicivli Söyleyişler 93
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/2 Spring 2011 saldırılar çoğunlukla kiĢisel bir husumetin ürünüdür ve rakip olarak görülen bir Ģairin küçük düĢürülerek alt edilmesi amacı taĢırlar. Mecmuada zemmedilen Ģairlerin Ģiirlerine yer verilmesi, böyle bir amacın olmadığını göstermektedir. Eserde arkadaĢlar arasındaki (edebî muhit) atıĢmaların/göndermelerin bulunduğu Ģiirlerin de olması bu ihtimali daha da güçlendirmektedir. ġu hâlde mecmua mürettibi muhtemelen aynı dost meclisinden arkadaşları olan şairlerin şiirlerini mecmuasına almış aynı zamanda onlarla şakalaşmıştır. Bu varsayıma göre mürettip, Siyâmî ile ve diğer şairlerle aynı dönemde yaşamış, aynı ortamlarda bulunmuştur ve iyi arkadaştır. Bu da mürettibin söylediklerinin doğruluğunu gösterir ve onları bu noktada dikkate değer hâle getirir. Çünkü bunlar hicvâne söyleyişler de olsa kasıtla söylenmiş yalan ya da iftiralar değildir. Bu duruma bir örnek vermek yerinde olacaktır. Mürettibin hakkında pek çok olumsuz şey söylediği Siyâmî‟nin bir tezkirecinin kaleminden nasıl anlatıldığına bakmak mürettibin tutumu hakkında fikir verecektir. Siyâmî hakkında sadece Ahdî‟nin Gülşen-i Şuèarâ ‟sında bilgi bulabiliyoruz. Burada Ģairin Galatalı olduğu, bir süre tasavvuf yoluna girmiĢse de sonradan yoldan çıkıp KasımpaĢa’ya yerleĢtiği, kendini son derece yetkin göstererek falcılık yaptığı ve bu yolla kazandığı üç beĢ kuruĢu erbab-ı dile sarf ettiği, son derece cahil olduğu hâlde âlim, derviĢ ve Ģair geçindiği, bir gecede beĢ yüz Ģiir söyleyebildiği ama bunların tamamının anlamsız sözler olduğu, içerisinde anlam kırıntıları bulunan beyitleri ise muhakkak baĢkalarından çalmıĢ olduğu, mesnevileri ve Ģiirleri bulunmakla birlikte hiçbirisinin meĢhur olmadığı belirtilmiĢtir. Ayrıca daha önce yaĢamıĢ bir remmalin ahlaksız bir iliĢki sırasında basılıp, bu durumun insanlar arasında darb-ı mesel hâline gelmesinin Siyâmî‟nin hasb-i hâline uygun olduğu kaydedilmiĢtir (Solmaz, 2005: 396-397). Görüldüğü üzere Ahdî’nin Siyâmî hakkında anlattıklarıyla mürettibin söyledikleri tamamen örtüĢmektedir. Kullanılan kelimeler gözardı edildiğinde tezkirecinin tarihî bir hakikat olarak anlattıkları ile mürettibin hicvâne bir dille ortaya koydukları farklı değilse hicvin nerede baĢladığı ve sınırlarının ne olduğu çözülmesi gereken ayrı bir mesele olarak önümüzde durmaktadır. Üzerinde durmaya çalıĢtığımız Ģiir mecmuası baĢlı baĢına bir letaifname, bir hicviyye ya da müstakil bir biyografik kaynak değilse de sonuç itibarıyla eser, yazıldığı döneme ıĢık tutacak mahiyettedir. Bu türden bilgilerin gelenek içerisindeki takdim ediliĢ yöntemlerine baktığımızda çok zengin bir tabloyla karĢılaĢırız. Divan Ģiirinde “letâif” türü, müstakil eserlerden tezkire, mesnevi gibi çeĢitli türdeki eserler içerisinde yer alan Ģiirlere, hikâyelere, anekdotlara ya da daha küçük çaptaki ibarelere kadar uzanan geniĢ bir alanı kapsar. Aynı zenginlik eserlerin içerikleri ve yöntemleri için de geçerlidir: Ahlakî kaygı taĢıyanlar, öğretici nitelikteki alegorik hikâyeler, ince zekâ ürünü olan ve seviyeli bir mizahî dille kaleme alınmıĢ olanlar, eğlenme ve eğlendirme maksadıyla yazılmıĢ olanlar, incitmeden eleĢtirenler, hicvetme amacı güdenler, alaya alanlar, tahkir edip aĢağılayanlar, muhataplarının fiziksel özellikleriyle dalga geçenler, argo tabirlerle oluĢturulanlar, cinsellikle ilgili birtakım göndermeler üzerine kurulu olanlar, müstehcen nitelikte olanlar, sözlü gelenekte var olan fıkraları aktaranlar, bunları yeniden kurgulayanlar ya da orijinallik peĢinde koĢanlar... Bütün bu yöntemlerin seçiminde belirleyici olan, latife kurgulayıcısının muhatabıyla olan iliĢkisi ve ona karĢı beslediği hisleridir. Güdülen amaç ve uygulanan yöntem her ne olursa olsun bu türdeki bir hiciv anlayıĢı Ģairlerin edebî muhitlerine, özel yaĢamlarına ve gündelik hayatlarına dair bilgiler sunması bakımından önemlidir.
94 İncinur ATİK GÜRBÜZ
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/2 Spring 2011 AKSOYAK, Ġ. Hakkı (1997). “Nâr (u) Nûr”, Tarih ve Toplum, (ġubat), S. 158, s. 71-73. ALTUNEL, Ġbrahim (2003). “Latife”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 27, Ġstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. ANETSHOFER, Helga (2011). “MeĢâ’irü’Ģ-ġu’arâ’da Toplum-Tanımaz Sapkın DerviĢler”, Âşık
Niyazioğlu), Ġstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, s. 85-101. APAYDIN, Mustafa (1993). Türk Hiciv Edebiyatında Ziya Paşa, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Adana. DANKOFF, Robert (2004). Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü, (Çev.: Semih Tezcan), Ġstanbul: Kitap Matbaası. DEMĠREL, ġener (2010). “Eski Türk Edebiyatında Letaifnâmeler ve Bir Yazma Eserin Kenarındaki Latifeler”, Adıyaman Üniversitesi Ulusal Eski Türk Edebiyatı Sempozyumu (15-16 Mayıs 2010) Bildiriler Kitabı, Ankara: Sözkesen Matbaacılık, s. 225-240. Derleme Sözlüğü (1974), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, C. VII. Derleme Sözlüğü (1975), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, C. VIII. Derleme Sözlüğü (1979), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, C. XI. JOHNSON, Francis (1852). Dictionary Persian, Arabic and English, London. KILIÇ, Zülküf (2008). “Klasik Türk Edebiyatında EleĢtiri Terminolojisi”, Adıyaman Üniversitesi
KORTANTAMER, Tunca (2004a). “Osmanlı Dönemi Türk Mizah AnlayıĢı”, Eski Türk Edebiyatı – Makaleler, (Haz. ġerife Yağcı, Fatih Ülken), Ankara: Kültür ve Turizm Bak.
Yayınları, s.
131-137; http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-20270/h/ eskiturkedebiyati.pdf , (E.T. 15.12.2010). KORTANTAMER, Tunca (2004b). “KuruluĢtan Tanzimat’a Kadar Osmanlı Dönemi Türk Mizahının Kısa Bir Tarihi”, Eski Türk Edebiyatı – Makaleler, (Haz. ġerife Yağcı, Fatih Ülken), Ankara:
Kültür ve
Turizm Bak.
Yayınları, s.
138-170; http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-20270/h/eskiturk edebiyati.pdf , (E.T. 15.12.2010). LEVEND, Agâh Sırrı (1971). “Divan Edebiyatında Gülmece ve Yergi (Hezl ve Hecv”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, s. 37-45. LEVEND, Agâh Sırrı (1984).Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. PALA, Ġskender (2001). Nedim, Ġstanbul: TimaĢ Yayınları. SOLMAZ, Süleyman (2005). Ahdî ve Gülşen-i Şuèarâ’sı (İnceleme-Metin), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi BaĢkanlığı Yayınları. STEINGASS, F. (1998). A Comprehensive Persian-English Dictionary, Beirut. TUĞLUK, Halil Ġbrahim (2009). “Bir Mecmuada Bâkî, Nev’î (Yahya) ve Nef’î Ġle Ġlgili Bazı Latifler”, Turkish Studies, (Winter), vol. 4/2, s. 993/1006. Yeni Tarama Sözlüğü (1983). (Düzenleyen: Cem Dilçin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Yüklə 396,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|