Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

O‘nliklarning nomi  

Jug‘’irbe – 20, otыz – 30, qыrq – 40, ellig‘ – 50, altpыl – 60, je : tpil – 70, 

seksen – 80, toqsan – 90.  

20    Jug‘’irbe  sho‘r,  yoqut,  tofalar  tilida  bir  oz  o‘zgargan.  Ms:  su  :  rbe 

(yoqut), chegirbe (shor), che : rbi (tuva) v.h.  

Altpыl (60), je  : tpil  (70) ko‘pgina turkiy tillarda altmыsh, jetmish shaklida 

qo‘llaniladi.  

Keyinchalik  turkiy  tillarda  o‘nlikning  yangi  yasalishi  tizimi  hosil  bo‘lgan. 

Ya’ni o‘n orqali yasalgan. Masalan, alt – on (60), xak, tuva, chit – on (70), tog‘uz – 

on (90), sigez – on (80).yokut va oltoy tilida tort – on (40), 100 soni turkiy tillarda 

ju : z, 1000 – biң qadimda pin shaklda bo‘lgan. 

Tartib  sonlar  turkiy  tillarda  bir  nechta    affikslar  orqali  yasalgan.  –  nchы  // 

ngi: bu qo‘shimcha absolyut turkiy tillar birdek tartib son yasaydi. 

Masalan:  qirg‘,  uyg‘,  qo‘shiq,  qadimgi  turkiy  tilda  birinchi,  iinchi;  turk, 

turkman  –  birinji,  ikinji;  qozoq,  no‘g‘oy,  tatar  tilida  –  birinshi,  ilinshi.  Bu 

qo‘shimchaning qadimgi shakli – ng ko‘rinishiga ega. Ms: qad turkiy tilda: birinch, 

uchunch, tortunch. Bundan tashqari – (ы) mchы // - (i) mchi ko‘rinishi eski o‘zbek 

tilida uchraydi. Bang, shcherbak – (ы) ngы qadimgi shakli deya e’tirof etgan. 

Tuva  tilida  tartib  sonlar    -  qы    /  ki,  qu  /  ku,    -  g‘ы  /  chi,  g‘u  /  g‘u  af  bilan 

yasalagan: birgi, ushku, kida bir (taf) dörtte ič (turkch), onda dört,   

Chama son – turkiy tillarda turli usullar yordamida hosil qilingan. 

1. Qadimgi turkiy, o‘rta osiyo, janubiy sibir tillarida – ča / čä qo‘shimchasi 

orqali yasalgan. äligča (run), jüzča, juzča.  

2. tatar tili dialektida lar / lär uxlär onlar  

3.  Janubiy  –  g‘arbiy  va  o‘rta  osiyo  guruhida  larz  /  lärzä  (ko‘p  +  ča  /  să) 

orqali yasalgan. 

4. O‘zbek tilida (tač/ täčá)  

Dona son

 – o‘zbek tiliga xos bo‘lib, miqdor songa – ta qo‘shish orqali hosil 

bo‘lgan.  Bu  son  keyinchalik  eron  tili  ta’sirida  paydo  bo‘lgan.  Ya’ni  ta    (f-t)  dona 

(numerativ). Jäkta (dona), seta (uch dona). 

Turkiy tillarda quyidagi numerativ (hisob) so‘zlar qo‘llangan. 

1.  Bash  –  qad  turkiy,  turk,  azerb  turkman,  qrim  tatar,  qirg‘  qo‘miq,  tat  bashqird, 

uyg‘ur  tillarida;  bosh  –  o‘zbek  tili;  bas  –  qozoq,  q.qalpoq,  no‘g‘oy,  yoqut;  pas  – 

sho‘r, xakas, pus – chuvash tilida.  

Ms: mo‘g‘oyga: bes bas mal 

 2. To‘r –tat boshqirl; o‘zbekcha tur; turkmancha dujr; uyg‘ur tur; 

 3. qat qata  - o‘zbekcha qat, turkcha kat, no‘g‘oy, qozoq, q qalpoq, tat, boshqird – 

qat, azerb gat. 

---

Jamlovchi  sonlar    -  turkiy  tillarda  turli  xil  jamlik  ko‘plikni  ifodalovchi 

ko‘rsatkichlar orqali yasalgan. 

Masalan:  -  ag‘u  /  egu  qadimgi  turkiy  yozma  yodgorliklarda  saqlangan. 

Boshqa  turkiy  tillarda  (fanetik  variantlarda)  quyidagicha  fonetik  variantlarda 

uchraydi. –aw/ әw ? өw : eski o‘zbek, tatar tilida ikәw uchәw