Turkiya va Yevropa Ittifoqi munosabatlarida siyosiy partiyalarning ahamiyati

2. 1960-70 yillarda siyosiy o`zgarishlar va uning siyosiy partiyalar faoliyatiga ta`siri

1954- yildan boshlab xalq DP ni qo’llab-quvvatlashni susaytira boshladi. Buning asosiy sababi tashqi bozorlardagi qulay konyunkturaning tugashi va iqtisodiyotdagi buzilishlar edi. Tez sur’atlarda yuksalayotgan inflyatsiya, shahar axolisi, armiya va davlat tizimidagilarning moddiy ahvoliga o’z ta’sirini ko’rsatdi. 1958-yilda Turkiya o'zini bankrot deb e'lon qilib, qarzlarini to'lay olmasligini bildirdi. Boyar-Menderes hukumatidan ko'pcliilik norozi bo'ldi. Mamlakatda korrupsiya, talon-toroj avj oldirilgan edi.

Mamlakatda mavjud rejim ustida bahslar kuchaydi. Universitetlarning talablari ko’chalarga namoyishga chiqdi. 1960-yil 20-aprelda Istambul universitetining talabalari ommaviy jabr-zulmga qarshi norozilik belgisi sifatida miting o’tkazishdi. Ertasi kuni talabalarning ko’p kishilik namoyishi bo’lib o’tdi. Politsiya ularga qarshi o’t ochdi. Istanbulgi tinch namoyishning o’qqa tutilishi umumiy qahrg’azab uyg’otdi. Mamlakatning hamma tomonlaridan norozilik arznomalari tusha boshladi. Mamlakatdagi siyosiy vaziyat yanada keskinlashganligidan favqulodda holat e’lon etildi. Shunday bir beqaror vaziyatda Qurolli kuchlar 1960-yil 27- may kuni davlat to’ntarishini boshlab yubordi.Inenyu tarafdori bo’lgan bir nechta general DPni xokimiyatdan tushirishning siyosiy va iqtisodiy muammolarni hal etish, mamlakatni va demokratiyani saqlab qolishning voz kechib bo’lmas asosiy sharti ekanligin anglab, ushbu qarorni qabul qilgan edilar. 1960-yil may oyida harbiy to'ntarish bo'ldi. Hokimiyat to'ntarish o'tkazgan yangi tashkilot — Miiliy birlik qo`mitasi (MBQ) qo'liga o'tdi. Mamlakatning vaqtinchalik konstitulsiyasi qabul qilindi. Unga ko'ra, MBQ oliy qonun chiqaruvchi organ deb e'lon qilindi. Unga J. Gursul raislik qildi va u vaqtinchalik hukumatni ham boshqardi. J. Boyar, A. Menderes qamoqqa olindi. A. Menderes 1961-yilda qatl etildi. Qurolli kuchlarning turli darajalarida Milliy Birlik Qo’mitasi nomi ostida uyushgan ofitserlar 1960 -yil 27- may kuni oldindan tuzilgan rejaga ko’ra harakat qilib, DP hokimyatini ag’darib tashladi va davlat boshqaruvini o’z qo’liga oldi. Davlat to’ntarish haqida erta tongda e’lon qillingan bayonotda, amalga oshiriladigan tadbirlarning demokratiyani himoya qilish va saqlab qolish, mamlakat ichida beqarorlikni oldini olish uchun ekanligi, uning uchun hech qanday jismoniy shaxs va tashkilotga qarshi emasligi, ma’lum (qisqa) bir vaqtdan keyin umumxalq saylovlari o’tkazilishi, favqulodda vaziyat bekor qilinib, davlat boshqaruvining qaytadan fuqarolarga berilishi batafsil tushuntirildi.<sup>1</sup>1961-yilning may oyida mamlakatning yangi konstitutsiyasi qabul qilindi. Siyosiy partiyalar faoliyatiga ruxsat etilgach, ikkita yangi partiya tuzildi. Ularning biri «Adolat partiyasi», ikkinchisi esa «Yangi Turkiya partiyasi» deb ataldi. Ayni paytda boshqa siyosiy partiyalar ham faoliyat ko'rsata boshladi. Noyabr oyida o'tkazilgan saylovda hech bir partiya mutlaq ko'pchilik o'rin ololmaganligi uchun koalitsion hukumat tuzishga to'g'ri keldi. 1960 yilda Turkiya juda katta to`lqinga ega bo`lgan siyosiy tebranishlar girdobida qolgan edi. 27-mayda amalga oshirilgan harbiy davlat to`ntarilishi mamlakatning barcha jabhalarda o`z ta`sirini o`tkazdi. 37 nafar qo`yi lavozimdagi zobitlar rejasi asosida amalga oshirilgan ushbu siyosiy harakat Turkiya siyosiy tarixida sezilarli iz qoldirgan. Mamlakatning barcha sohalarida islohotlar amalga oshirildi. Respublika prezidenti va hukumat a`zolari qo`lga olinadi, 235 general va 3500 atrofida zobit istefoga chiqariladi. 520 sudya ishdan bo`shatilib adliya nazorat ostiga olinadi. Mamlakatni 37 zobit va nafaqadagi general Jamol Go`rsal boshchiligidagi Milliy Birlik Qo`mitasi qo`liga o`tadi. 1960 yil 14- oktyabrdan 1961yil 14 sentyabrgacha 592 kishi jzolanadi. Demokratik partiya a`zolaridan 228 kishiga o`lim jazosi talab qilinadi, biroq Adnan Menderis, Fatih Rushtu, Hasan Po`latkanlargagina o`lim jazosi amalga oshirildi. Jalol Bayar va yana 11 kishi umrbod qamoqqa mahkum etildi. Shu o`rinda savol tug`iladi. Harbiylarni davlat to`ntarilishini amalga oshirishlarining sababi nimada.? Hokimiyatni qo`lga olmoqchi bo`lgan generallar tashabbusimi yoki mamlakat taqdiridan xavotirlanishmi? 1960 yil 29- sentyabrda harbiy to`ntarishni keltirib chiqargan islohotlar ijodkori bo`lgan Demokratik partiya yopildi. Otaturk asos solgan Respublika xalq partiyasidan tashqari boshqa barcha partiyalar yopildi. Harbir to`ntarishdan so`ng, yangi konstitutsiya qabul qilingan. Siyosiy hayot isloh etilar ekan, yangi partiyalar va yangi kadrlar rejalashtiriladi.¹ 1961 yilda yangi kostitutsiya qabul qilinib mamlakatning siyosiy isloh etish boshlandi. Mamlakat vaqtinchalik harbiylar qo`lida edi . Davlat Rejalashtirish tashkiloti va Konstitutsiyaviy Sud o`z faoliyatini boshladi. Mamlakatdagi ushbu jarayonlar shubhasiz, siyosiy partiyalar faoliyatga ta`sir o`tkazdi. Aslida harbiy to`ntarishning asosiy sabababi hukmron partiyaning (DP) mamlakat asoschisi Mustafo Kamol Otaturkning siyosiy g`oyalaridan chekingani edi. 1961 yigi konstitutsiya bilan Turkiyada siyosiy partiyalar kostitutsiyaviy kafolatga ega bo`ldi. Konstitutsiyaning 56 va 57- moddailari siyosiy partiyalar faoliyatiga tegishlidir. Mazkur moddalarda fuqarolarning siyosiy partiyalarga birlashish va partiyalarni tashkil etish shaxsiy huquq sifatida kafolatlangan. 1961 yil kostitutsiyasidagi mazkur band ahamiyatga molikdir. “ Siyosiy partiyalar, xoh hukumatda bo`lsin, xoh muxolifatda, demokratiyaning voz kechilmaydigan unsuridir.” Bundan tashqari, siyosiy Partiyalar faoliyatini huquiy asosini yaratish ihtiyoji tufayli 1965 yilda siyosiy partiyalar to`g`risidagi qonun qonun qabul qilindi. Mazkur huquqiy asos davlatning siyosiy partiyalar ustidagi nazoratini tamanladi.² Bundan keyingi siyosiy jarayonlarda Demokratik Partiyaning ishtiroki yo`q edi. Barcha islohotlar Respublika Xalq Partiyasi yetakchiligida amalga oshirildi. Ma`lumki, harbir siyosiy partiyaning tarixiy asosi va kelajagdagi vorisi bo`ladi. Demokratik partiyaning tarixiy asosi Respublika Xalq Partiyasi bo`lgan bo`lsa, uning davomchilari ham birin-ketin vujudga kela boshladi.Ragip Gumushpala tomonidan tashkil etilgan leberal va kanservativ g`oyalarni targ`ib etuvchi Adolat Partiyasi(AP) Demokratik Partiyaning vorisi sifatida faoliyat olib bordi. 1961 yildagi saylovlarda 34.8% ovoz bilan Respublika xalq partiyasi bilan birga Turkiya tarixidagi ilk koalitsion hukumatni tashkil etdi. 1964 yilda Gumushpala vafotidan keyin partiya rahbarligi Saadettin Bilgich va undan so`ng Sulaymon Demerelga o`tdi. 1965 yilgi saylovlarda g`alaba qozongan AP Inenyu boshchiligidagi hukumatni o`rnini egalladi. 52.9% ovoz bilan birinchi raqmli partiyaga aylandi. 1969 yildagi saylovlarda partiyaning ovoz olish darajasi tushgan bo`lsada saylov tizimi o`zgargani tufayli partiyaning parlamentdagi deputatlari soni ortdi. 1970 –yilda partiyadagi ba`zi kelishmovchiliklar sababidan, shuningdek deputatlar va senatorlarlarning ovozi bilan Slaymon Demerelning ikkinchi hukumati ag`darildi. Farrux Bozbayli boshchiligidagi Demoatik Partiya tashkil etildi. Ko`ppartiyaviylik tizimida hokimiyatda ikki partiya Xalq Respublikachilar Partiyasi va Demokratik Partiya vorisi Adolat Partiyasi (1961- yil tuzilgan) mavjud edi. 1961 -yil saylovda XRP ğalaba qozondi va hukumatni tuzdi. Muholifat bu payt NATO , SENTO dagi ishtirokini qo`llab quvvatlar edi. Chunki NATO nafaqat mudofa maqsadida balki ğarb sivilizatsiya prinsiplarini yoyilishida erkin fikrlash demokratik institutlarni kengaytirish va himoya qilish kabi masalalarni o`z ichiga qo`shib qo`ydi. XRP Turkiyaning Yevropa Iqtisodiy Hamjaiyatiga a’zo bo`lish harakatlarini boshlab yubordi. 1961—1965-yillar Turkiyaning kelgusi taraqqiyot yo'li xususida keskin siyosiy kurashlar yillari bo'ldi. Bu davrda 4 marta hukumat almashdi. Vanihoyat, 1965-yildagi parlament saylovida «Adolat partiyasi» g'alaba qozondi. Uning rahbari S. Demirel Bosh vazir Iavozimini egalladi. Bu hukumat davrida harbiy xarajatlarning yanada o'sishi budjet taqchilligini keskin ko'paytirib yubordi. U 1970-yiida 3,5 mlrd lirani tashkil etdi. Davlat qarzi esa 72 mird liraga yetdi. 1965- yil 10 -oktyabrdagi saylovda Adolat partiyasi ga`laba qozondi. Bu partiya bug`doyning narxi ko’tarilmasligini dehqonlarga va`da qildi, diniy qatlamning ko`magi ostida kurt qabilasining etakchiligining qo`llab quvvatlashiga erishilgan edi. 1966- yil martda prezident Gruselning betobligi tufayli uning o`rniga yangi prezident etib AQSH va NATO bilan harbiy hamkorlik tarafdori generalniy shtat boshlig`i Jevded Sunay tayinlandi. 1965- yil oktabr oyida Sulaymon Demeril boshchiligidagi Adolat partaiyasi bir partiyaviylik hukumat bilan xususiy mulkchilikni shakllantirish va g`arb kapitalini jalb qilishga harakat qilindi. AP ning 1965-1971 yillardagi xokimlik davri iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy nuqtai nazardan Turkiyaning eng porloq davrlaridan biri bo’lib tarixga kirdi. Bu davrda respublika iqtisodiyoti taraqqiy etdi, inflyatsiya tushdi. Sanoatlashuv jarayoni tezlashdi. Qishloq xo’jaligiga sarmoyalar ortdi, energetika masalalariga muhim ahamiyat qaratildi. Ancha mustaqil va erkin tashqi siyosat amalga oshirildi.<sup>1</sup> 1960-yillarning oxirlarida butun dunyoda bo`lganidek, Turkiyada ham talabalar harakatlari, ishchi metinglari keng qanot yozdi . Bundan tashqari mamlakat ichki siyosatiga Amerkaning aralasuvlari kuchaydi. Mamlakatning ham iqtisodiy, ham siyosiy sohalarida taranglik vaziyati yuzaga keldi. Bu jarayonlar mamlakat va Otaturk g`oyalarining himoyachisi bo`lgan armiya yana mamlakatning boshqaruv masalasida o`z so `zini ayta boshladi. 1971 yil 12 mart sanasida mamlakat Qurolli kuchlari tomonidan imzolangan ogohlantiruvchi bayonot radiyo orqali e`lon qilindi. <sup>2</sup> Qurolli Kuchlarning ogohlantirishi bilan 1971 12 martda Sulaymon Demerel boshvazirlikdan ozod qilingan. Mazkur ogohlantirishdan so`ng Sulaymon Demerel o`rniga shoshilinch tarzda sobiq RXP a`zosi Nihat Erim prezident tomonidan boshvazir etib tayinlangan. Qurolli kuchlar ogohlantirishi va bosimidan taraddudlangan AP va RXP tuzilgan hukumat tarkibini tuzishga majbur bo`ldilar. Mavjud hukumatiga Turkya Ishchi partiyasidan tashqari RXP bosh kotibi Ejevet ham qarshi chiqgan va bosh kotiblikdan istefo bergan. 26 mart kuni tayyorlanib 2 aprel ishonch ovozi olgan Erim kabenetida AP va RXP a`zolari o`rin olgan edi.<sup>3</sup> Bu hukmatning dasturi bir yondan mamlakatda “rohat va ishonch” bo`lishini va`da berar, boshqa tarafdan yer islohoti kabi konstitutsiyaga ko`rsatilgan bir qancha islohotlarning amalga oshishini peshnihod etardi. 12 mart voqiyalari Turkiyaning ilk tuzilgan partiyasi bo`lgan XRP faoliyatiga ham ta`sir etdi. Ejevet istifosidan so`ng, partiya yetakchiligi uchun kurash boshlandi. Bir tarafda Ejevet tarafdorlari harakat qilgan bo`lsa, boshqa yondan bir guruh partiya a`zolari Inenyu nomzodini yoqlamoqda edi. 1972 yil may oyida partiyaning navbatdan tashqari qyrultoyida Ejevetga berilgan ishonch ovozidan so`ng, Inenyu istefoga chiqib sobiq davlat rahbari sifatida senator bo`ladi. Inenyu tarafdorlari yangi Respublikchi partiyasini tashkil etishgan va 1967 yilda RXPdan ajralib chiqqan Ishonch partiyasi bilan birlashib Respublikachi ishonch partiyasini tuzishgan. Bu partiya 1980 yildagi harbiy davlat to`ntarishigacha o`z mavjudiyatini saqlagan. 1969- yilgi saylov Adolat partiyasining mamlakat siyosiy hayotida yetakchi mavqeyini ko’rsatdi. Ammo Adolat partiyasi hukumatining ichki siyosatini turk taraqqiyparvar jamoatchiligi qattiq tan tanqid qildi. Adolat partiyasining o’z ichidagi ixtiloflar ham kuchaydi. Oppozitsiyadagi burjua partiyalar ham mamnun emas edi. Shundan foydalangan parlament oppozitsiyasi byudjetning qabul etilishiga yo’l qo’ymadi, shuningdek Demirel hukumatini iste‘foga chiqishga majbur etdi. 1970 -yilning boshlarida yana Demirel yangi hukumat tuzdi. Avvalgi hukumatning dasturidan deyarli mutlaqo farq, etilmaydigan dastur e’lon qilindi. Turkiya Buyuk Millat majlisidagi o’ng burjua-zamindorlar blokidan madad olib turgan Adolat partiyasining hukumati demokratik harakatni, mehnatkashlar ommasining, ilg’or ziyolilar va talaba yoshlarning o’z ijtimoiy hamda fuqaroliklik huquqlari amalga oshirilishi yo’lidagi kurashini bostirish siyosatini o’tkazadi . U majlisga kasaba uyushmalari va ish tashlash haqidagi qonunlarni o’zgartish to’g’risida qonun loyihasi taqdim etdi, bu loyiha Turkiya proletariatining ko’rashini cheklab qo’yar edi. Turkiya inqilobiy kasaba uyushmalari konfederatsiyasi shu o’zgartishlarning qabul etilishiga qarshi chiqdi. Shu federatsiyaning da’vati bilan ishchilar ish tashlab namoyishlarga chiqa boshladilar, 1970 -yil iyunidagi sinfiy janglarning dastlabki kunlarida namoyishchilardan 300 kishi o’ldi va jaroxatlandi. Shu tarzda 60- yillardagi erkinlikka intilish, xurriyatsevarlik muxiti 1971- yil 12- martdagi davlat to’ntarishi bilan o’z nixoyasiga yetdi. Bosh Qo’mondon va turk qurolli kuchlar qo’mondonlarining hamkorlikda amalga oshirgan davlat to’ntarishi anarxiya va terrorizmni oldini olish, rejimni barqarorlashtirish, islohatlarni amalga oshirish, Otaturk nuqtai nazariga mos ravishda, har qanday siyosiy partiyaviylikdan ustun bo’lgan bir hukumatni barpo etishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yganligini, aks holda vaziyatni armiyaning o’z qo’liga tamomila olishini e’lon qildi. Shunday sharoitda mavjud qonuniy Hukumat Bosh vaziri S. Demirel o’sha kuniyoq Respublika Prezidenti Jevdet Sunayga iste’fo arizasini topshirdi. Bu paytda hukumat tuzilgan bo`lsada siyosiy beqarorlik davom etardi. Erim boshchiligidagi hukumat 11nafar vazirning hukumatdan ajralgani tufayli istefoga chiqqan bo`lsada unga ikkinchi bor hukumat tuzish vakolati berildi. Biroq bu hukumat atigi besh oygacha ham bormadi. Natijada boshvazir etib Respublikachi ishonch partiyasi a`zosi Feret Melen tayinlandi. Bu hukumat davridagi eng muhim voqiya prezidentlik saylovi bo`ldi. 1973 yilgi saylovlar AP va RXP o`rtasidagi kurashlar bilan kechdi.¹ 1973 yildagi saylovlarda 1950 yildan so`ng birinchi marta Respublika Xalq Partiyasi eng ko`p ovoz olgan bo`lsa , AP 29.76% ovoz oldi. Demokratik partiya va Milliy Salomat Partiyasidan iborat koalitsion hukumat tuzildi. Sakiz oyga yaqin faoliyat ko`rsatgan RXP-MSP koalitsion hukumati parlamentga taqdim etgan amnetsiya qonun loyihasining deputatlari muhokamasi paytida MSPning ba`zi deputatlari o`ng partriya bilan hamkorlik qilgani uchun ba`zi muammolarga duch kelgan. Biroq qonunning rad etilishi tufayli hukumat saqlanib qolindi. Kipr masalasi tufayli hukumat katta obro` qozondi.² Siyosiy beqarorliklar tufayli AP, MSP va RXP birlagalikda Milliy jabha hukumatini tuzishdi. 1977-yildagi saylovlarda yana hech qaysi partiya yetarli ovoz ololmagandan so`ng, 2- milliy jabha hbukumati tuzildi. Ammo yilning oxirida bu hukumat ham ag`darildi. Ikkinchi Milliy Jabha hukumati uzoq yashamadi. Mamlakatda siyosiy inqiroz davom etayotgan, tartibsizlik, beqarorlik, repressiya, iqtisodning orqaga ketishi, hayot kechirishning qimmatlashuvi kabi og`ir vaziyat ichida qolgan Turkiya yana bir harbiy davlat to`ntarilishi yoqasida edi. 1973- yilda TBMM da o’tkazilgan Prezident saylovida 12 -mart nomzodi bo’lgan Faruk Gyurler mag’lubiyatga uchradi. AP va XRP dan hamkorlikda chiqarilgan nomzod Faxri Koruturk parlament tomonidan Prezident etib saylandi.³ Bu vaqt mobaynida XRPda 1969- yildan boshlab ajabtovur o’zgarishlar yuz berdi. 12- Mart rejimiga qarshi olib borilgan siyosatda XRP Bosh Rais I Inenyu bilan kelishmay qolgan partiya Bosh kotibi Byulent Ejevit va uning o’rtoqlari Markaziy Ijro Kengashi a’zoligidan iste’fo berdi. Bu gruhda 12 -mart to’ntarishidan keyingi davr ichida partiya ichida jiddiy kurashni davom ettirdi. XRP ning 1972- yildagi qurultoyida B.Ejevit Inenyuga qarshi partiya boshqaruviga o’z nomzodlarini qo’ydi. Edjevit yutib chiqdi va Inenyu partiya raisligidan, deputatlikdan va XRPga a’zolikdan iste’fo berdi. Zudlik bilan to’plangan Favqulodda Qurultoyda B.Ejevit XRP Raisi etib saylandi. Shu kundan boshlab XRP uchun yangi davr boshlandi. 1973- yil saylovlari huquqiy nuqtai nazardan 12- mart rejimiga barham berdi, lekin hech bir partiya bu saylovlarda ko’pchilik ovozga ega bo’la olmadi. 1961- yilda bo’lgani kabi, hukumat tuzishda yana «koalisiyalar davri» boshlandi. Hukumatlar tez-tez qurilib, shu yo’sinda tarqatib yuborildi, umidsizliklar, ishonchsizliklar va deputatlarning bir partiyadan boshqasiga o’tib ketish hodisalari odatiy holga aylandi. 1973- yildagi saylovlarda eng ko’p ovozni XRP oldi. Partiya rahbari bo’lgan B.Ejevit uzoq davom etgan muzokaralardan keyin diniy nuqtai nazarda bo’lgan va islomiy oqimlarning partiyasi sanalgan Milliy Salomat partiyasi bilan birga koalision hukumat tuzadi. Bunday ajabtovur ittifoq ba’zi ijobiy natijalar bergan bo’lsa-da, dunyo miqyosida boshlangan neft krizisi Turkiyaga ham o’z ta’sirini o’tkazmay qolmadi. 1974- yilning iyunida Kiprda Makarios hukumatiga qarshi amalga oshirilgan to’ntarish Turkiyani London Shartnomasi va 1960- yildagi Kipr Konstitutsiyasidan yuzaga kelgan garantiyorlik huquqarini qo’llagan holda orolga harbiy harakatlarni olib borishga majbur etayotgan edi. Kipr muammosi juda kelishmay qolgan partiya Bosh kotibi Byulent Ejevit va uning o’rtoqlari Markaziy Ijro Kengashi a’zoligidan iste’fo berdi. Bu gruhda 12 -Mart to’ntarishidan keyingi davr ichida partiya ichida jiddiy kurashni davom ettirdi. XRP ning 1972- yildagi qurultoyida B.Ejevit gruhdasi Inenyu gruhiga qarshi partiya boshqaruviga o’z nomzodlarini qo’ydi. Edjevitning gruhi ro’yxati yutib chiqdi va Inenyu partiya raisligidan, deputatlikdan va XRPga a’zolikdan iste’fo berdi. Zudlik bilan to’plangan Favqulodda Qurultoyda B.Ejevit XRP Raisi etib saylandi. Shu kundan boshlab XRP uchun yangi davr boshlandi.
1960-1980 yillarda Turkiya ichki siyosatida o`zgarishlar bo`ldi. Mamlakat ichida demokratik konstitutsiya bazasida o`ziga xos portlash bo`lib, oqibatda chap harakat vakillari ajralib chiqdi. Erkin qonuniy faoliyatni qo`lga kiritgan turk o`ng qanot vakillari dunyo kommunistik harakati kichik burjua sotsialistik harakati tajribasini Turkiyada qo`llay boshladi. 1961- yilda Turkiya ishchilar partiyasi tuzulib 1960- yillarda o`ng harakatning asosiy kuchlaridan biriga aylandi. TIP (Turkiya ishchi partiyasi) kapital davlatlarning rivojlanish modelidan nusxa olishdan voz kechib nokapitalistik yo`lidan borish kerakligini ta`kidlagan. Nihoyat siyosiy liberalizatsiya tufayli terroristlar va anorxistlarning yoshlar orasida rivojlanishiga olib keldi. Siyosiy ekstrimizim 1960- yillar oxirida terroristlarning qurolli chiqishlari ommaviy tus oldi. Hokimiyatda turgan elita demokratik kontitutsiyaga juda keng yo`l ochilishi tufayli turk jamiyatida siyosiy boshqaruv tashkilotchiligida kamchiliklar kuzatilgani uchun qonuniy bazaga o`zgartishlar kiritilishi siyosiy ekstrimizim mavjud rejimga tahdid qilayotganini ta`kidladi.<sup>1</sup> Biroq 1965-yilda tuzilgan Sulaymon Demiril boshchiligidagi AP davrida mamlakatdagi vaziyatni nazorat qilishga ojizlik qila boshladi. Boshqaruvchi partiya o`z o`rnini qiyinchilik bilan ushlab turardi. Ichki tomondan partiya susayib tashqi tomondan muholifatchi sotsial demokratlar bosimi ostida qoldi. Vaziyatni umumiy qilib olsak, 1960-70 yillarda mamlakat tashqi va ichki vaziyatlar ikkinchi tizimli inqirozni keltirib chiqargan desak adashmagan bo’lamiz. Siyosiy tizimda chuqur inqiroz kelib chiqishi tufayli ofitserlar korpusida kichik burjua sotsiolizmi g’oyalari tarafdori bo’lgan fuqarolik siyosiy arboblari bilan aloqa o’rnatgan yashirin guruhlar paydo bo’la boshladi. Ularning maqsadi davlat manfaati yuzasidan g’arblashgan siyosiy tizimni yo’q qilish va harbiy rejimni o’rnatishni muhim deb hisoblashadi. Demokratiyaning havaskori sifatida armiya boshqaruvi o’rtaga chiqdi va 1971- yil 12- martda “yumshoq” harbiy davlat to’ntarilishini uyushtirishdi. Davlat to’ntarilishdan maqsad turk demokratiyasi va qonunchilik bazasiga o’zgartirishlar kiritib, xavfli ofitserlarni izvalyatsiya qilish, Sulaymon Demirel 1961- yildagi konstitutsiyaga binoan bir palatali kobineti bilan huquq va erkinlikni cheklashga harat qilgani uchun istefoga chiqarildi. Ijro etuvchi hokimiyat huquqlari kengaytirildi, uning ustidan bo’lgan sud organlari nazorati bekor qilindi. Institutlar, Universitetlar o’zini o’zi boshqarishi cheklandi. OAV ustidan nazorat oshirildi. Ommaviy tartibsizliklarga qarshi qattiq jazo choralari kiritildi va davlat xafsizligi yuzasidan sudlarga davlat xafsizligi va Respublikaga qaratilgan degan tushuncha bilan me’zon belgilanadigan bo’ldi. 1973- yildagi parlament saylovidan keyin mamlakatga normal demokratik tartibot yana qaytib keldi. Biroq 70- yillardagi siyosiy hayot oldingi o’n yillikdagi vaziyatning samarasini takrorladi. Siyoiy kurashdagi asosiy da’vogarlar 1976-yildagi sotsial demokratlar deb atashni boshlagan XRP va AP qolgan edi. Lekin bu davrda yana ikki partiya o’zini siyosiy maydonida millatchi harakatlar partiyasi va milliy qutqarish patriyasi o’zlarini ko’rsatgan edi. MXP 60-yillarda paydo bo’lgan bo’lib, prinsipial tartiboti manbai - turk millatchiligi va islomizim asosiy manba sifatida olingan. Milliy qutqarish partiyasi 1972-yilda tuzilgan bo’lib, uning asosiy maqsadi ma’naviy va material tarafdan xalqni ko’tarish, tarixiy qadriyatlarga tayanib tanqidchilikdan vos kechishni nazarda tutgan edi. Partiya dasturida vijdon erkinligini cheklashni bekor qilish, otleizmga olib boruvchi ateizmdan din bilan davlat vos kechishni talab qilar edi. Milliy qutqarish partiyasi lideri professor, injiner Najmiddin Erbakan va bir nech partiya yetakchilari XRP va AP tanqid qilishib, ularni Turkiyani g’arbning ko’rinmas qurolga aylantirganlikda va musulmon davlat bilan aloqalarni susaytirishda ayblashdi. Bu ikki partialar 70-yillarda kuchli saylovchilar tarafdorlariga ega bo’la boshlashdi. Shunday qilib, saylovda to’rt alternative elektoratga ega bo’lgan elektorat hosil bo’ldi. Natijada bironta ham bir patriyali hukumat tuzilmadi. Oqibatda XRP va AP siyosiy kombinatsiyasining xilma- xilliligini oshirishga va xalq harakat partiya va xalq qutqarish partiyasi bilan koolitsion hukumat tuzishga majbur bo’ldi. 1970- yillarda siyosiy hokimiyatga kelgan XRP Edjevit boshchiligidagi hukumat 1974 –yil yanvar oyidan hukumatni boshqara boshlagan. 14 oygina hokimiyat tepasida turgan bu partiya unchalik ko’p ishlarni qilib ulgurmagan bo’lsa ham tashqi siyosatda millatchilik tezislarini tasdiqladi. XRP lideri siyosiy ahamiyatda chap markazchilar pozitsiyasini egallab, iqtisodiy sohalarda yangi o’zgartirishlar kiritishga harakat qildi. Tashqi siyosatda AP bilan birgalikda ko’p hollarda birdamlik va hamkorlik olib bordi.¹ G’arb davlatlarining Turkiyaga munosabatlari, AQSh tomonidan e’lon etilgan iqtisodiy embargo, Kipr harakati uchun sarf-xarajatlar mamlakatda katta muammolarning yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. Kipr voqeyalaridan keyingi olib borilgan tashki siyosatdagi koalisiya ichidagi kelishmovchiliklar oqibatida XRP-MSP koalision hukumati buzildi. Turkiya Prezidenti Koruturk kontingent senatori bo’lgan Sadi Irmoqqa yangi hukumat tuzish vazifasini topshirdi, lekin uning tuzgan hukumati parlamentda ishonch ovozi ola olmadi. Bu orada 1971- yilda AP dan o’zi chiqib ketgan va chiqarib yuborilgan kishilar tomonidan tashkil etilgan DPning faoliyati barqarorlashdi. O’z deputatlari sonini orttirgan AP, MSP, MXP va JIP bilan hamkorlik qilib ko’pchilik ovozga ega bo’ldi. Yangi Hukumat qurish vazifasi S.Demirelga topshirildi. 1977- yildagi saylovlargacha faoliyat ko’rsatishi kerak bo’lgan va Millatchi Jabxa (MJ) nomini olgan hukumat qurildi. MJ davri 1977 -yildagi saylovlardan keyin ham o’z faoliyatini davom ettirdi. Bu saylovlarda ham xech bir partiya ko’pchilik ovozga ega bo’la olmagan S.Demirel boshchiligida ikkinchi MJ xukumati tuzildi. 1978- yil yanvargacha mamlakat tepasida turgan bu hukumat ham iqtisodiy qiyinchiliklar, tashqi aloqalarda muammolar va kuchayib borayotgan terrorizm oldida chorasiz ahvolga tushib qoldi. Mamlakat valyuta taqchilligini boshida kechira boshladi, importning iloji qolmadi. Xukumat esa qisqa muddatldi kreditlar va yuksak foizli kreditlar berish yo’li bilan bu muammoni hal etshpga jon-jaxdi bilan harakat qila boshladi. Turkiyadagi bu inqiroz holati 1977- yil dekabr oyida AP dan 11 deputatning iste’foga chiqishi bilan yanada chigallashdi. S.Demirel boshchiligidagi ikkinchi hukumati ag’darildi. XRP lideri bo’lgan B.Ejevit va APdan ajralib chiqqan 11 deputat DP va JIP deputatlarining qo’llab-quvvatlashlari bilan yangi hukumat tuzdilar. Bu davrda iqtisodiy muammolar tamoman og’irlashdi. Asosiy oziq-ovqat maxsulotlari, benzin va ballonli gaz taqchil bo’ldi. Mamlakatda navbatda turish, qora bozor avjga chiqdi. 1979- yilning oxirlarida bo’lgan Jumxuriyat Senatining yangilash saylovlarida XRP og’ir mag’lubiyatga uchrab, Bosh vazir B.Ejevit vazifasidan uzoqlashdi. Bu safar S.Demirel MSP va MXP ning tashqaridan ko’rsatgan qo’llab-quvvatlashi natijasida 1979- yil 25- noyabrda AP ozchilik hukumatini tuzdiyu 1979- yil dekabrda Qurolli Kuchlar Bosh Qo’mondoni va harbiy kuch qo’mondonlari Prezident Koruturkka bir ogohlantirish maktubi yubordilar, lekin hukumat va muxolif partiyalar ogohlantirish maktubini e’tiborga olmasliklarini bayon etdi. Demirel hukumatining iqtisodiy vaziyatni yaxshilash maqsadida 1980- yanvar oyida qabul qilgan qarorlari qisqa muddatda ijobiy natijalar bergan bo’lsa-da, hali terrorizm davom etardi. Bir qancha viloyatlarda komendantlik soati e’lon qilishgan edi. Ikkinchi tomondan, 1980- yil muddati tugagan Prezident Koruturkning o’rniga yangi Prezident saylovi o’tkazilishi qiyinlashib ketgan edi.