TüRKİYE’de etimolojik söZLÜk ve söZCÜk etimolojiSİ Üzerine yayimlanan makalelere dair bir biBLİyografya denemesi
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Anahtar kelimeler: Türkiye, sözcük etimolojisi, makaleler. Abstract
- Halikarnasoslu Dionysios
- Raynouard, Diez, Bopp, Grimm
- E. R. Tenişev, D. M. Nasilov, V. M. Nadalyeyev
- Martti Räsänen
- V. M. Nadalyayev, D. M. Nasilov
- ( Versuch eines etymologisc- hen Wörterbuchs der Türksprachen )
- Gerhard Doerfer
- Sir Gerhard Clauson
- (Etimologiçeskiy slovar tyurkskih yazıkov)
- Geçmişten
| 2007 - II 35 Belleten TÜRKİYE’DE ETİMOLOJİK SÖZLÜK VE SÖZCÜK ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE YAYIMLANAN MAKALELERE DAİR BİR BİBLİYOGRAFYA DENEMESİ 13 Tuncer GÜLENSOY ∗ Özet Bu makale, Türk ve yabancı Türkologlar tarafından yapılan sözcük etimolojileriy- le ilgili olarak Türkiye'de yayımlanmış makaleler ile bazı kitaplarınn bibliyografya- sına ait bir çalışmadır. Anahtar kelimeler: Türkiye, sözcük etimolojisi, makaleler. Abstract In this article, about the word ethimological articles bibliographie in Turkey. Anahtar kelimeler: Turkey, word ethimologie, articles. Etimoloji (köken bilgisi), bir sözcüğün hangi dilden geldiğini, bu dildeki hangi köke dayandığını, ilk olarak nasıl bir anlam taşıdığını, zaman içerisin- de ne gibi ses, biçim ve anlam değişiklikleri gösterdiğini inceleyen, yalnız Türkolojinin değil, öteki bütün dillerin büyük bir birikim, bilgi ve yorum is- teyen en zor dalıdır. Sözcük bilgisi ve anlam bilimi ile de doğrudan bağlantılı olan etimoloji, benzer (sinonim) ve karşıt (zıt) sözcükler (etnonim) arasında kurulan ilişkilerin araştırılıp açıklanmasına da dayanmaktadır. Bu yapılırken yalnız sözcükler değil, onlardan yeni türetmelere yardımcı olan eklerden de yararlanılır. Bir dildeki sözcüklerin köklerinin fonetik ve morfolojik farklılıkları ile bu köklerdeki anlam unsurlarının tespit edilmesi o dilin eskiliğinin belirlenme- ∗ Prof. Dr. 36 Belleten
2007 - II Türkiye’de Etimolojik Sözlük ve Sözcük Etimolojisi Üzerine Yayımlanan Makalelere Dair Bir Bibliyografya Denemesi sinde önemli bir çalışmadır. Bu bilimsel çalışma sonucunda, aynı zamanda o dili konuşan milletin duygu ve düşünce yapısı da aydınlatılmış olur. Aynı zamanda, ilerleyen dönemlerde ortaya çıkan yeni sözcüklerin ve anlam geliş- melerinin de açıklığa kavuşturulması kolaylaşır. Etimoloji terimi ilk olarak Helenistik çağda Halikarnasoslu Dionysios ta- rafından kullanılmıştır. Herakleitos ve Demokritos da sözcüklerin kökeni ve kavramla anlam arasındaki ilişkiler üzerine fikirler ileri sürmüşlerdir. Eflatun diyaloglardan oluşan “Kratlyos” adlı eserinde sözcükler arasında anlam bakı- mından ilişkiler kurmaya çalışmıştır. Orta Çağda dil üzerine yapılan araştırma ve çalışmalarda dillerin kökeni sorununa değinilmiş ve dillerin ortak bir kök- ten geldiği savunulmuştur. Buna bağlı olarak dillerde kullanılan bütün kelime- lerin kökleri İbranicede aranmıştır. 1 Gerçek anlamıyla etimoloji bilimi XIX. yüzyılda dillerin incelenmesini karşılaştırmalı dil bilgisine dayandıran Raynouard, Diez, Bopp, Grimm gibi araştırmacıların çalışmalarıyla bilimsellik kazanmaya başlamıştır. Bir dilin ge- çirdiği evrelerin ve bu evrelerde oluşan değişmelerin bilimsel olarak ortaya konulmasıyla da sözcüklerin kökenlerinin araştırılması daha sağlıklı bir ya- pıya kavuşmuştur. Bu bağlamda çağdaş bir etimolojinin belirli ilkeleri bulun- maktadır. Bunlar kısaca: 1. Bir sözcük veya sözcük ögesinin en eski şeklinin ve ona bağlı olarak da ileriki dönemlerde gelişen bütün şekillerinin belirlenmesi gerekir. 2. İncelenen sözcüğün içerdiği her ses, etimon adı verilen kaynak kelimede, ona denk olan seslerle karşılaştırılmalıdır. 3. Sözcüğün anlam alanında ortaya çıkan her türlü değişme mutlaka belir- tilmelidir. 4. Sözcüğün kullanıldığı dile yabancı sesleri bünyesinde barındırması du- rumunda o sözcük büyük olasılıkla yabancı bir dilden alınmıştır. Bu durumda sözcüğün hangi dilden alındığı, ne gibi ses ve anlam değişiklikleri geçirdiği mutlaka ortaya konulmalıdır. 2 Türkçenin başlangıcından günümüze, yukarıda belirttiğimiz esaslara bağlı kalınarak hazırlanmış, bütün lehçelerindeki (ve bu lehçelerin ağızlarındaki) ses ve biçim değişmelerini de gösteren tam bir etimoloji sözlüğü ne yazık ki henüz yayımlanmamıştır. Ancak Türkçe sözcüklerin etimolojileri ile ilgili bir- çok çalışma yapılmış olup bu alanda önemli derecede yol alınmıştır. Türkçe sözcüklerin etimolojisi üzerine yayımlanmış sözlük yazarlarının önemli bir kısmı İngiliz, Finli, Alman, Ermeni, Rus, Macar ve Polonyalı gibi yabancılardır. Ancak, E. R. Tenişev, D. M. Nasilov, V. M. Nadalyeyev gibi dış Türkler de bulunmaktadır. 1 “Etimoloji”, Türk Ansiklopedisi, C. XV, MEB. Yay., Ankara 1968, s. 497-498. 2 Yakın, Aziz, “Etimoloji Sözlükleri”, Türk Dili, S. 542, Şubat 1997, s. 140-151. 37 Belleten
2007 - II Tuncer GÜLENSOY Finli Martti Räsänen (Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der
1972) ile çalışmalarını Ermeni asıllı Rus Ervand Vladimiroviç Sevortyan’ın başlattığı, ilk ciltlerini yine kendisinin yayımladığı, onun ölümünden sonra S.
1974, I-IV, 1980-1989) ve V. M. Nadalyayev, D. M. Nasilov, (Tatar Türkü) E. R. Tenişev ile A. M. Şçerbak tarafından yayımlanmış olan Drevnetyurkskiy Slovar (Drevnetyurkskiy Slovar, V. M. Nadalyayev, D. M. Nasilov, E. R. Teni- şev, A. M. Şçerbak, Leningrad, 1969) Türkologların başvurduğu eserlerdir. Räsänen’in 1969 yılında yayımlanmış olan (Versuch eines etymologisc-
şekli veya günümüz Türk lehçelerindeki durumu madde başı olarak alınmış, birbirinden farklı olan anlamları varsa tek tek gösterilmeye çalışılmıştır. Ge- rekli görüldüğü durumlarda Ural ve Altay dillerindeki biçimleriyle karşılaştır- malar yapılmıştır. Alman Türkolog Gerhard Doerfer, Polonyalı Stanislaw
yistleri de esere katkıda bulunmuşlardır. 3 Türkçenin XIII. yüzyıl metinlerine kadar olan dönemine ait sözcüklerinin etimolojilerini içeren ve Sir Gerhard Clauson tarafından hazırlanmış olan (An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish) adlı sözlük hiç şüphesiz ki bu alanda bir çığır açmıştır. Yaklaşık on bin madde başından oluşan eserde önce ünlülerle daha sonra da ünsüzlerle başlayan sözcüklere yer verilmiştir. Sözlük alfabetik olarak değil birli, ikili, üçlü, dörtlü … hece düze- niyle sıralanmıştır. Bu özelliğinden dolayı kullanımı biraz zordur. Sözcüklerin gerçek, varsa mecazî anlamlarına atıfta bulunulduktan sonra Kıpçak Türkçesi eserlerine kadar olan dönem içerisindeki metinlerden örnekler verilmektedir. Eğer sözcük günümüzde yaşıyorsa hangi Türk lehçesinde yaşadığı da ortaya konulmaktadır. Ayrıca incelenen sözcük alıntı (ödünç/loan word) ise alındığı dil de mutlaka belirtilmektedir. 4
ya başlanan günümüze kadar da dört cildi çıkarılan bir çalışmadır. Birinci cilt ünlüleri, ikincisi v, g, d, üçüncüsü b, dördüncüsü ise c, j, y harflerine ait keli- 3 Ölmez, Mehmet, “Dosya: Tarihi Türk Dillerinin Sözlükleri”, Kebikeç, III/ 6, 1998. Sözlükler üzerine ayrıca bk.: Cemil Meriç, “Lugatlar-I”, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, İletişim Yayınları, İstanbul 1993; A. Kocaman, ‘Dilbilim, Sözlük, Sözlükçülük’, Kebikeç, Yıl 3, S. 6, Ankara 1998; A.Caferoğlu-Ö.Tanerinç, ‘Yeniçağ Türk Lügatleri’, İÜ TDE Dergisi, C.XIV, İstanbul 1966; Nuray Yıldız, ‘Eskiçağın Başvuru Eserleri ve Eskiçağ Sözlükçülüğü ve Sözlükleri’, Kebikeç, Yıl 3, S. 6, Ankara 1998; Bu konuda en son yapılan yayın: Nadir İlhan, Geçmişten Günümüze Sözlükçülük Geleneği ve Türk Dili Sözlükleri, Elazığ 2007, Manas yayıncılık. [Lisans öğrencim olan N. İlhan, Türkçe-Yabancı dil ve Yabancı dil-Türkçe yazılmış lehçe ve ağız sözlükleri hakkında geniş bilgi vermektedir.] 4 Ölmez, agm., s. 178. Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|