“Türküstan” kitabxanası Şirvani Ədilli

---

 
“Türküstan” kitabxanası 
 
 
Şirvani Ədilli 
 
 
 
 
 
 
 
 
AZƏRBAYCAN 
ŞEİRİNDƏ FORMA 
MƏSƏLƏLƏRİ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“Elm və təhsil” 
 Bakı – 2014 
 

---

 
2
                              
 
Ön sözün müəllifi 
və redaktor: 
 
Tacir Səmimi (Qurbanov) 
Fil. üzrə fəls. doktoru 
 
 
 
 
 
Ədilli Şirvani 
Azərbaycan şeirində forma məsələləri.  
Bakı, “Elm və Təhsil”-2014, 144 səh. 
 
 
Kitabda şeirin əsas forma elementlərindən olan qafiyə müasir yanaş-
ma ilə köklü şəkildə araşdırmaya cəlb edilmiş, heca vəzninin bölgü və ritm 
məsələsinə yeni baxış irəli sürülmüş, ilk dəfə  sərbəst  şeirin mahiyyəti və 
növləri geniş araşdırılmış, həmçinin əruz və onun xüsusiyyətləri, şeir forma-
larının yaranma tarixi, onların məhdudiyyətləri və funksiyaları, mahnılarda 
mətn problemi, sözlə musiqisinin biri-birinə ritmik və tonik uyğunluq 
məsələləri, Azərbaycan xalq musiqisində geniş yayılmış ritmik vahidlər və 
qəliblər haqqında danışılmışdır. 
Kitab  ədəbiyyatçılar, yazarlar, musiqiçilər və  şeir formaları ilə ma-
raqlanan digər şəxslər üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
 
 
 
 
2014
098
4603000000

N
 грифли няшр
  
 
                  
© 
«Елм вя тящсил», 2014 
 
 
 

---

 
3
Ön söz 
 
Şeir formalarının tədqiqi  ədəbiyyatşünaslığın  əsas 
sahələrindən biridir. Klassik və müasir poeziyamızda isti-
fadə olunan şeir formaları çox zəngin və rəngarəng olsa 
da, zaman-zaman bu sahənin tədqiqi ədəbiyyatşünaslığın 
digər sahələri ilə müqayisədə xeyli geri qalmışdır. Son 
yüz illik ədəbiyyatşünaslıq tariximizdə bu sahə üzrə 
ixtisaslaşmış  tədqiqatçılar demək olar ki, barmaqla sayı-
lacaq qədər azdır. Halbuki, qonşu xalqlar (ərəblər, farslar, 
ruslar və s.) şeir formalarının tədqiqi sahəsində daha irəli 
gediblər.  
Klassik poeziyamızın əsas vəzni olan əruz XX əsrdə 
görkəmli alimimiz Əkrəm Cəfər tərəfindən geniş  tədqiq 
edilmişdir. Lakin bu vəznin həm  şairlər, həm də  ədəbiy-
yatçılar tərəfindən mənimsənilməsi son bir əsrdə  aşağı 
səviyyədə olmuşdur. Bu dövrdə heca vəzni daha çox 
istifadə olunan populyar vəzn olsa da, bu vəznin də məhz 
tədqiqinə lazımı  qədər yer verilməmişdir. Milli poeziya-
mızda XX əsrin əvvəllərindən meydana çıxmış və sürətlə 
inkişaf edən sərbəst  şeir formasına gəldikdə, bu şeir 
formasının ümumiyyətlə tədqiq olunmadığının demək olar 
ki, hamı  tərəfindən etiraf edilməsi artıq bir adət halını 
almışdır.  Şeirşünaslığımızda nisbətən geniş  tədqiq olun-
muş sahə klassik poeziyada və  aşıq yaradıcılığında 
istifadə olunan şeir şəkilləri və janrları olmuşdur. 
Şirvani Ədillinin şeir formaları sahəsində araşdırma-
larını şeirşünaslığımızda qeyd etdiyimiz problemlərin həllli 
baxımından irəliyə atılmış mühüm addım kimi qiymət-
ləndirmək olar. Müəllif ixtisasca filoloq olmasa da, tədqiq 
etdiyi məsələlərə peşəkarcasına yanaşmış, mövcud təd-
qiqatlara və bədii yaradıcılıq nümunələrinə istinad etmiş, 
elmi idrakın müxtəlif metodlarından istifadə edərək öz 
filkir və mülahizələrini irəli sürmüş və onları nəzəri cəhət-
dən sistemləşdirə bilmişdir. Müəllifin bu sahədə ilk araş-

---

 
4
dırması 2011-ci ildə  nəşr olunmuş  “Əruz vəzninin sadə-
ləşdirilmiş  qəlibləri” adlı  əsəridir. Həmin  əsərdə  Ş.Ədilli 
əruzun türk dilinə  və folkloruna uyğunluq məsələlərini 
araşdırmış, bu vəznin öyrənilməsinin daha asan meto-
dunu müəyyən etmişdur. Həmin  əsər  ədəbi mühitdə bö-
yük maraq doğurmuş və öz məqsədini doğrultmaqdadır.  
Ş.Ədilli indi əlinizdə olan “Azərbaycan  şeirində 
forma məsələləri” adlı kitabında isə daha geniş  əhatəli 
məsələləri araşdırmaya cəlb etmişdir. Burada şeirimizdə 
qafiyənin səs  əsası  və  təsnifatı, həmçinin heca vəzninin 
bölgüsü haqqında yeni baxış irəli sürülmüş, sərbəst  şeir 
forması ilk dəfə köklü şəkildə tədqiqata cəlb edilmiş və bu 
şeir formasının 8 növü müəyyən edilmiş,  əruz vəzninə 
münasibətdə mövcud olan mübahisəli məsələlərə toxu-
nulmuş,  şeir formalarının yaranma tarixi mövcud mate-
riallar  əsasında nəzərdən keçirilmiş,  şeir formalarının 
məhdudiyyətləri və funksiyaları, mahnılarda mətn prop-
lemi, sözlə musiqisinin biri-birinə ritmik və tonik uyğunluq 
məsələləri, Azərbaycan xalq musiqisində geniş yayılmış 
ritmik vahidlər və qəliblər haqqında danışılmışdır.   
Hesab edirəm ki, Ş.Ədillinin bu dəyərli araşdırması 
şeirşünaslığımızın gələcək inkişafına böyük təkan verə 
biləcək bir əsərdir. Müəllifə gələcək tədqiqatlarında uğur-
lar arzulayıram. 
 
Tacir Səmimi (Qurbanov) 
AMEA-nın böyük elmi işçisi, 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru. 
 
 
  
 
 
 
 

---

 
5
Giriş 
 
Ədəbiyyat nəzəriyyəsində şeir formaları az araşdırıl-
mış sahələrdəndir. Bu sahənin tədqiqi ilə bağlı aşağıdakı 
problemləri qeyd etmək olar: 
-  Şeirin  əsas forma elementlərindən olan qafiyə 
anadilli  şeirimiz üçün müasir yanaşma ilə köklü şəkildə 
araşdırılmamışdır; 
- Heca vəzni ümumilikdə araşdırılsa da, onun bölgü 
məsələlərinə əsasən səthi yanaşılmış, bəzən yanlış, şab-
lon xarakterli müddəalar irəli sürülmüşdür. Heca vəzninin 
uzun və qısa hecalar baxımından ritmik xüsusiyyəti haq-
qında isə ümumiyyətlə danışılmamışdır; 
- Əruz vəzni, onun mənşəyi və heca vəzni ilə əlaqəsi 
haqqında yanlış baxışlar  ədəbiyyatşünaslığımızda qal-
maqdadır; 
- Sərbəst  şeir forması demək olar ki, ümumiyyətlə  
araşdırılmamışdır və ona görə  də  sərbəst  şeirə münasi-
bətdə fikir ayrılıqları, mübahisəli məqamlar var;  
-  Şeir formalarının məhdudiyyətləri və funksiyaları 
heç vaxt ayrıca tədqiqat predmetinə çevrilməmiş, bu mə-
sələlər haqqında yalnız sözarası danışılmışdır;  
- Mahnılar üçün mətn seçimi, mətnlə musiqinin rit-
mik və tonik uyğunluq məsələləri də ayrıca tədqiq edilmə-
miş, bu isə nəticədə bir çox bəstəkar mahnılarının bu ba-
xımdan qüsurlu olmasına gətirib çıxarmışdır. 
Kitabda bu problemlər araşdırmaya cəlb edilmişdir. 
Belə ki, burada şeirin  əsas forma elementlərindən olan 
qafiyə müasir yanaşma ilə köklü şəkildə araşdırmaya cəlb 
edilmiş, heca vəzninin bölgü və ritm məsələsinə yeni 
baxış irəli sürülmüş, sərbəst  şeirin mahiyyəti və növləri 
geniş araşdırılmış, əruz vəzni, şeir formalarının yaranma 
tarixi, onların məhdudiyyətləri və funksiyaları, mahnılarda 
mətn problemi, sözlə musiqisinin biri-birinə ritmik və tonik 
uyğunluq məsələləri, Azərbaycan xalq musiqisində geniş 
yayılmış ritmik vahidlər və s. haqqında danışılmışdır.  

---