“Türküstan” kitabxanası Şirvani Ədilli



Yüklə 0,93 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə34/34
tarix08.07.2018
ölçüsü0,93 Mb.
#53841
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   34

 
136
misranın bölgüləri daxilində uzun və qısa hecaların bəra-
bərliyini – balansını  tələb edir. Belə ki, bölgülərdə uzun 
hecalar nəzərə çarpacaq dərəcədə azlıq təşkil etdikdə, 
qısa hecalarda saitlər məcburi uzadılır. Uzun hecalar 
çoxluq təşkil etdikdə isə şeir deyilişi ləngləşir və çətinləşir. 
3.  Şeirşünaslıqda adətən  əruzun  ərəb dilindən öz-
özünə doğduğunu, yəni  ərəblərin xalq yaradıcılığının 
məhsulu olduğunu və türk dilinə uyğun olmadığını deyir-
lər.  Əslində isə  dəqiq ritmik sistemə malik əruz vəzninin 
yaradılması fərdi şüurlu fəaliyyət tələb etdiyindən heç bir 
xalqın dilində öz-özünə formalaşa bilməzdi. Bu gün əruz-
dan istifadə edən xalqlar (ərəblər, farslar və s.) da əruz 
yaranana qədər xalq yaradıcılığı  məhsulu kimi məhz 
sillabik vəzndən istifadə etmişlər.  Ərəblər məhz sillabik 
vəzn üzərində şüurlu fəaliyyət nəticəsində əruzu yaradıb-
lar. Ona görə  də  əruzla heca vəznini mənşə etibarı ilə 
tamamı ilə biri-birindən ayırmaq olmaz. Əslində  əruz 
yalnız metrik yox, sillabik-metrik vəzndir və türk dilinə uy-
ğundur. Hətta onun ritmik elementləri türk dili və folklo-
runda da var. Təmiz türkcədə əruz şeiri yaratmaq olar və 
bu böyük məhdudiyyət yaratmır.  
Son min illik yazılı türk poeziyasının böyük əksəriy-
yətinin  əruz vəznində olması  və dahi şairlərin yetişməsi 
və  nəhayət, XX əsrin  əvvəlindən təmiz türkcədə, imalə-
lərə demək olar ki yol vermədən əruz şeiri yazmaq ənə-
nəsinin başlanması və çox uğurla davam etdirilməsi əru-
zun türk dilinə uymaması haqqında irəli sürülən fikirlərin 
yanlış olduğunu praktiki olaraq sübut edir. 
X.İ.Əhmədin  əruz nəzəriyyəsində  şeirə hecalar və 
onların səslənişi baxımından yox, ərəb qrafikasındakı 
hərflərin sayı  və xüsusiyyəti baxımından yanaşılması  və 
əruzu öyrənmək üçün zəruri olmayan çoxsaylı mürəkkəb 
anlayışların müəyyən edilməsi bu nəzəriyyə ilə  əruzun 
öyrənilməsini süni surətdə çətinləşdirmişdir. Ona görə də 
cəmi iki ritmik ünsürdən ibarət (“da” – qısa heca, “dah” – 


 
137
uzun heca) sadələşdirilmiş qəliblərdən istifadə etmək da-
ha əlverişlidir.  
4. Poeziyamızda mövcud olan sərbəst  şeirlərin xü-
susiyyətlərini nəzərə alaraq bu şeir formasının aşağıdakı 
növlərini müəyyən etmək olar: 
- Eyni bölgülü qafiyəli sərbəst şeir; 
- Fərqli bölgülü qafiyəli sərbəst şeir;  
- Qismən bölgülü qafiyəli sərbəst şeir;  
- Bölgüsüz qafiyəli sərbəst şeir (qafiyəli nəsr); 
- Eyni bölgülü qafiyəsiz sərbəst şeir (nəzəri); 
- Fərqli bölgülü qafiyəsiz sərbəst şeir;  
- Qismən bölgülü qafiyəsiz sərbəst şeir;  
- Bölgüsüz qafiyəsiz sərbəst şeir (mənsur şeir). 
5.  Şeirin forma elementlərinin məhdudiyyət yarat-
maqla bərabər aşağıdakı funksiyaları var:  
- Deyilişi asanlaşdırma və gözəlləşdirmə funksiyası.  
- Yadda saxlamanı asanlaşdırma funksiyası.  
- Məcazlardan istifadəyə yönəltmə funksiyası.  
- Mövzu vermə funksiyası.  
- Müxtəlif  şeirlərin eyni melodiyada oxunmasına 
imkan vermə funksiyası.  
Bu funksiyaları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, heç bir 
şeir formasından imtina edilməməli, bütün şeir formaları 
pralel olaraq inkişaf etdirilməlidir. 
6. Professional bəstəkar mahnılarının yekcinsliyi və 
biri-birinə oxşaması problemini aradan qaldırmağın aşa-
ğıdakı yollarını müəyyən etmək olar:  
-Mahnı mətni kimi sərbəst, bölgüsüz şeir formalarına 
müraciət etmək;  
-Bölgülü şeir formalarına mahnı bəstələdikdə musiqi 
bölgülərinin mümkün qədər şeir bölgülərindən fərqli olma-
sını təmin etmək; 
- Mahnıları  əvvəldən bəstələnmiş musiqiyə sonra-
dan mətn yazmaqla yaratmaq (burada əsas vəzifə bəstə-
karlardan çox yazarların üzərinə düşür).  


 
138
Ədəbiyyat siyahısı 
 
Tədqiqatlar və dərsliklər: 
 
1. 
Axundov Ağamusa, Şeir sənəti və dil. Bakı-1980. 
2. 
Araslı HəmidRəfili Mikayıl, Qədim ədəbiyyat. Bakı-1950. 
3. 
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Altı cilddə. AMEA N.Gəncəvi ad. 
Ədəniyyat İns. I c.-2004; II c.-2007;  IIIc-2009;  IV c.-2011. 
4. 
Babazadə Baba, Ədəbiyyat nəzəriyyəsi elminin tarixi və 
metodologiyası. Bakı-2008. 
5. 
Babazadə Baba, Ədəbiyyatda lirik növ.  Bakı-2008. 
6. 
Cavadov Nuru, Şeir necə yaranır. Bakı-2004. 
7. 
Cəfər  Əkrəm,  Əruzun nəzəri  əsasları  və Azərbaycan  əruzu. 
Bakı-1977. 
8. 
Cəfər Əkrəm, Mirzə Ələkbər Sabir şeirinin qafiyə lüğəti. Bakı-
2006. 
9. 
Cəfərov Nizami, Qədim türk ədəbiyyatı. Bakı-2004. 
10. 
Dəlidağ Şamil, Azərbaycan dilinin qafiyə lüğəti. Bakı-1997. 
11. 
Elçin, Quliyev V., Özümüz, sözümüz. Bakı-1993.  
12. 
Eldarova Əminə, Azərbaycan aşıq sənəti. Bakı-1996. 
13. 
Ədilli  Şirvani,  Əruz vəzninin sadələşdirilmiş  qəlibləri. Bakı-
2011. 
14. 
Əhməd  Vüqar, Ədəbiyyatşünaslıq. Bakı-2008. 
15. 
Əlibəyzadə Elməddin, Azərbaycan  ədəbiyyatı tarixi. Ən qədim 
dövrlər. Bakı-2009.  
16. 
Əlimirzəyev Xalid,  Ədəbiyyatşünaslığın elmi-nəzəri  əsasları. 
Bakı-2011. 
17. 
Əliyev Akif,  Ədəbiyyat nəzəriyyəsindən mühazirələr. Bakı-
2010. 
18. 
Əliyev Məmməd, Azərbaycan şeir sənəti. Bakı-2000. 
19. 
Əliyev Məmməd, Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı-2012. 
20. 
Əliyev Rəhim, Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı-2008. 
21. 
Fərhadov F. Q., Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı-1970. 
22. 
Hacıbəyov Üzeyir, Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları. Bakı-
1985. 
23. 
Hacıyev Abbas, Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı-2009. 
24. 
Heyət Cavad, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Tehran-1979.  
25. 
Heyət Cavad, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. II cild. Bakı-1998 


 
139
26. 
Heyət Cavad, Ədəbiyyatşünaslıq. Bakı-1996.  
27. 
Hüseynov Məhərrəm,  Şeirşünaslıqda dil sənətkarlığı. 1960-80-
ci il-lərdə Azərbaycan poeziya dilinin öyrənilməsi problemləri. 
Bakı-2007. 
28. 
İracoğlu Məhəmməd,  Azərbaycan  şeirinin vəzn və evfoniya 
problemləri (ümumtürk şeiri ilə müqayisəli araşdırma əsasında). 
Bakı-2008. 
29. 
İsazadə Ə, Məmmədov N, Azərbaycan xalq mahnıları  və oyun 
hava-ları.  Bakı-1984. 
30. 
İsmayılov M,  Azərbaycan xalq musiqisinin janrları.      Bakı-
1984. 
31. 
İsmayılzadə Nigar, Müasir Azərbaycan və türk poeziyasında 
sərbəst şeir (Rəsul Rza və Nazim Hikmət yaradıcılığı əsasında). 
Fil.e.n.a.dər. almaq üçün təqdim olunmuş dissertasiya. Bakı-2007.  
32. 
Qəhrəmanlı Nazif, Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı-2008. 
33. 
Qəhrəmanov K., Ədəbiyyatşünaslığa giriş. Bakı-1979. 
34. 
Quliyev Tərlan,  Anadilli  əruz vəznli  şeirimizin poetik inkişaf 
yolu. Bakı- 2011. 
35. 
Quliyev Tərlan, Azərbaycan şeirinin qədim dövrü. Bakı- 2001. 
36. 
Quliyev Tərlan, Əruz və qafiyəşünaslıq tarixi. VIII-XVI əsrlər. 
Bakı- 1998. 
37. 
Məmmədli Elxan, Təcnis sənətkarlığı. Bakı-1998. 
38. 
Məmmədov Tariyel,  Azərbaycan xalq-professional musiqisi – 
Aşıq sənəti. Bakı-2002. 
39. 
Məmmədov Tariyel,  Azərbaycan klassik aşıq havaları.    Bakı-
2009. 
40. 
Mikayılov Şəmistan, Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı-2003. 
41. 
Mir Cəlal, Xəlilov P., Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı-1988. 
42. 
Mirəhmədov Əziz, Ədəbiyyatşünaslıq. Ensiklopedik lüğət. Bakı-
1998. 
43. 
Namazəliyev Qafar, Azərbaycan xalq mahnı və təsnifləri. Bakı-
1985. 
44. 
Pirsultanlı  Sədnik Paşa,  Azərbaycan  şifahi xalq şeiri və heca 
vəzninin inkişaf tarixi. Bakı-2013. 
45. 
Rəfili Mikayıl, Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə giriş. Bakı-1958. 
46. 
Rəhimova Aytac,  Azərbaycan musiqisində meyxana janrı. 
Bakı-2002. 


 
140
47. 
Səfərli  Ə.,  Yusifli X.,  Azərbaycan  ədəbiyyatı tarixi. Qədim və 
orta əsrlər tarixi.  Bakı-2008. 
48. 
Şəfizadə Baloğlan,  Azərbaycan  ədəbiyyatı tarixi. Ən qədim 
dövrlər. Bakı-2003. 
49. 
Təbrizi Xətib, Kitab əl-kafi fi-l-əruz və-l-qəvafi (Əruz və qafi-
yə elmlərinin yekunu). Tərc. ed. Q.Allahverdiyev, red. İ.Həmi-
dov. Bakı-2005. 
50. 
Verdiyev Nazim, Əruz nəzəriyyəsinin riyazi-kibernetik model-
ləşdirilməsi məsələləri. Fil.e.n.a.dər. almaq üçün təqdim olun-
muş dissertasiyanın avtoreferatı. AMEA Nizami ad. Ədəbiyyat 
İnstitutu. Bakı-2008. 
51. 
Yusifoğlu Rafiq, Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı-2009. 
52. 
Стеблева,  И.  В.,  Поэзия  древних  тюрков VI-XII веков
Москва- 1993. 
53. 
Терехова, А., Всеобщая история литературы. Москва -2009. 
54. 
Фролов, Д. В., Классический арабский стих. История и те-
ория аруда. Москва-1991. 
 
Şeir nümunələrinin götürüldüyü ədəbiyyat: 
 
55. 
XX  əsr Azərbaycan poeziyası.  M.Ə.Sabir,  Ə.Nəzmi, M.S.Or-
dubadi, Ə.Qəmküsar, M.Ə.Möcüz, C.Cabbarlı, A.Səhhət, M.Ha-
di, H.Cavid, A.Şaiq.  Tərt. ed. M. Məmmədov. Bakı-1988. 
56. 
Axundov M.F., Bədii və fəlsəfi əsərləri. Bakı-1987. 
57. 
Araz Məmməd, Seçilmiş əsərləri. Bakı-2010. 
58. 
Aşıq Ələsgər, Əsərləri. Bakı-2004. 
59. 
Aşıq ValehAlçaqlı ucalı dağlar. Bakı-1970 
60. 
Aşıqlar.  Tərt. ed. S. Axundov. Bakı-1957.  
61. 
Azərbaycan aşıqları və el şairləri. Tərt. Ed. Ə.Axundov. 2 
cilddə. Bakı, I c-1983, II c-1984. 
62. 
Azərbaycan xalq mahnıları, 2 cilddə. Bakı-2005. 
63. 
Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 20 cilddə. I c: 
Xalq ədəbiyyatı, Bakı-1982; II c: VII-XII əsrlər Azərbaycan 
şeiri, Bakı-1989; III c: XIII-XVI əsrlər Azərbaycan şeiri, 
Bakı-1983; IV c: N.Gəncəvi, Bakı-1985; V c: İ.Nəsimi, Bakı-
1985; VI c: XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı, Bakı-
1988; VII c: M.Füzuli, Bakı-1986; VIII c: XIX əsrin birinci 
yarısı Azərbaycan ədəbiyyatı, Bakı-1988. 


 
141
64. 
Azərbaycanın aşıq və şair qadınları. Tərt. ed. Ə.Cəfərzadə. 
Bakı-1991. 
65. 
Babayev R.S., Min bir mahnı. Bakı-2010. 
66. 
Bayatılar. Tərt. ed. V.Vəliyev. Bakı-1985. 
67. 
Bayram Tofiq, Seçilmiş əsərləri. Bakı-2005. 
68. 
Əzizinəm Qarabağ... Bayatılar. Tərt. ed. İ.Quliyev. Bakı-1993. 
69. 
Fikrət Tofiq, Seçilmiş əsərləri. Bakı-2006. 
70. 
Xəlil Zeynal, Seçilmiş əsərləri. Bakı-2004. 
71. 
Xəzri Nəbi. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. Bakı-2004 
72. 
Kaşğari Mahmud, Divanü luğat-it-türk. Dörd cilddə. Tərc. ed. 
R.Əsgər. Bakı-2006. 
73. 
Kərim Əli, Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. I c: Şeirlər və poemalar. 
Bakı-1991. 
74. 
Kəsəmənli Nüsrət, Seçilmiş əsərləri. Bakı-2004. 
75. 
Kitabi-Dədə Qorqud. Əsil və sadələşdirilmiş mətnlər. Tərt. ed. 
S.Əlizadə; Nəşrə haz. və red. T.Hacıyev.  Bakı-2004. 
76. 
Qabil, Seçilmiş əsərləri. Bakı-2004. 
77. 
Quliyev Ə. A, Əski türk yazılı abidələri müntəxabatı. Bakı-
1994. 
78. 
Müşfiq Mikayıl, Seçilmiş əsərləri. Bakı-2004. 
79. 
Natəvan XurşidbanuƏsərləri. Bakı-2004. 
80. 
Novruz Cabir, Seçilmiş əsərləri. Bakı-2004. 
81. 
Rahim Məmməd, Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. Bakı-2006. 
82. 
Rüstəm Süleyman, Seçilmiş əsərləri. 3 cilddə. Bakı-2005. 
83. 
Rza Rəsul, Seçilmiş əsərləri. 5 cilddə. Bakı-2005. 
84. 
Sabir M.Ə.Hophopnamə. Bakı-1992. 
85. 
Şaiq Abdulla, Seçilmiş əsərləri. 3 cilddə. Bakı-2005. 
86. 
Seyidzadə Mir MehdiSeçilmiş əsərləri, Bakı-2006. 
87. 
Səməd Akif,  Seçilmış əsərləri. I cild. Bakı-2012. 
88. 
Şəhriyar M.Seçilmış əsərləri. Bakı-2005. 
89. 
Şirvani S.Ə., Seçilmiş əsərləri. Bakı-2002. 
90. 
Türkün 101 şairi. Tərt. ed. İslam Türkay. Bakı-1993. 
91. 
Vahabzadə Bəxtiyar,  Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. Bakı-2004.. 
92. 
Vahid Əliağa, Qəzəllər. Bakı-1999. 
93. 
Vurğun Səməd, Seçilmiş əsərləri. 5 cilddə. Bakı-2005. 
94. 
Ulutürk Xəlil Rza, Davam edir 37... Bakı-1992. 
95. 
Ulutürk Xəlil Rza,. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. Bakı-2005. 
 
 


 
142
Kitabın içindəkilər 
 
Ön söz (Tacir Səmimi)...................................................................................3 
Giriş...............................................................................................................5 
Şeirin əsas forma elementləri: misra, bölgü və qafiyə..............................6 
Azərbaycan ədəbiyyatında işlənən  
şeir formalarıvəznlər və şəkillər..............................................................16 
-Heca vəzni.............................................................................................19 
-Əruz vəzni və onun haqqında formalaşmış  
  yanlış təsəvvürlərə aydınlıq..................................................................40 
-Azərbaycan əruzunun sadələşdirilmiş qəliblərinin siyahısı..................46 
-Sərbəst şeir və onun növləri..................................................................61 
-Qarışıq vəznli şeir.................................................................................81 
-Şeir şəkilləri...........................................................................................85 
Şeir formalarının yaranma tarixi haqqında............................................93 
Şeir formalarının məhdudiyyətləri və funksiyaları...............................119 
Mahnılarda mətn problemi.....................................................................125 
-Mətn üçün şeir forması seçimi və bölgü məsələsi...............................125 
-Mətnlə  musiqinin ritmik və tonik uyğunluq məsələsi..........................127 
Xalq musiqimizdə geniş yayılmış ritmik  
vahidlər və qəliblər haqqında..................................................................131  
Nəticələr.....................................................................................................134 
Ədəbiyyat siyahısı.....................................................................................138 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 


 
143
 
 
 
 
 
 
Ədilli Şirvani Kamil oğlu 
 
 
 
 
 
 
AZƏRBAYCAN ŞEİRİNDƏ 
FORMA MƏSƏLƏLƏRİ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 


 
144
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Елм вя тящсил» няшриййатынын  директору: 
профессор Nadir MƏMMƏDLİ 
 
Компцтер дизайнери: Zahid Məmmədov  
 
Чапа имзаланмыш 23.08.2014. 
Шярти чап вяряги 9. Сифариш № 141. 
Каьыз форматы 60х84 1/16. Тираj 500 
 
Китаб «Елм вя тящсил» няшриййат-полиграфийа 
мцяссисясиндя сящифяляниб чап олунмушдур. 
E-mail: nurlan1959@gmail.com 
Тел: 497-16-32  511-37-82;  050-311-41-89 
Цнван: Бакы, Ичяришящяр, 3-cц Магомайев дюнэяси 8/4. 
 
 
 
 

Yüklə 0,93 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə