Тузувчилар

 
 
Konussimon torayuvchi va kengayuvchi naychalar.
17.2-rasmda ko‘rsatilgan 
bunday naychalarda quyidagi munosabat bo‘lishi mumkin: 
(h
f 
)
 tor 

 (h
f 
)
s 

 (h
f 
)
 keng
(17.1) 
Shunga mos ravishda: 
тор


ц


кенг

(17.2) 
тор


ц


кенг

(17.3) 
тор


ц


кенг

(17.4) 
munosabatlarni yozish mumkin. 
Bunda 
«
tor
», «
keng
», «
s
» 
indekslar kengayuvchi, silindrsimon, torayuvchi 
naychalarning parametrlari. Kuzatishlar natijasi ko‘rsatganki,
тор
Q

Qs 

Qkeng 
(17.5) 
 

---

127 
Suyuqlikning o‘zgaruvchan napor ostida teshik va naychadan chiqishi 
Oqimchaning atmosferaga yoki suyuqlikning doimiy sathga oqib chiqishi 
17.3-rasmdagi suyuqlik bilan to‘ldirilgan idishni ko‘rib chiqamiz. quyidagi 
belgilashlarni kiritamiz: 
 

- idishning gorizontal kesimi yuzasi: 

 = f
1
 (H)
(17.6) 
bunda, 
Q
– chiqayotgan sarf: 
)
(
2
2
H
f
gH
Q
O




(17.7) 
Qp 
– idishga kirayotgan oqim sarfi vaqt davomida o‘zgaradi deb qabul qilamiz. 
Qp = f (t) 
(17.8) 
bunda, 
QP = const
bo‘lgan xususiy hol bilan tanishamiz. 
Agar Qp 

Q
bo‘lsa, idish to‘la boshlaydi va suyuqlik sathi toki Qp 
= Q
shart 
bajarilgunga qadar ko‘tariladi. Aks holda, 
Qp 

Q
bo‘lsa, sath tushib, 
Qp = Q
holat 
bo‘lguncha pasayadi. 
 
17.3-rasm. Suyuqlikning o‘zgaruvchan napor ostida oqib chiqishi 
Biz, 
Qp 

Q 
holatni ko‘rib, shunday 
t
vaqtni tanlaymizki, bu vaqt oralig‘ida 
suyuqlik sathi 
1-1
kesim vaziyatidan 
2-2
kesim vaziyatigacha tushadi. Bu masalani hal 
qilishda quyidagicha fikr yuritamiz. qisqa oniy 
dt
vaqtda idishdan quyidagi hajmdagi 
suyuqlik oqib chiqadi: 
dt
gH
Qdt
2
0



(17.9) 
Xuddi shu
dt
vaqtda idishga quyidagi hajmda suyuqlik tushadi: 
Qp dt
 
 
 
 
(17.10) 
Idishdagi hajmning o‘zgarishini quyidagicha ifodalash mumkin: 
dt
gH
dt
Q
dV
П
2
0




(17.11) 
yoki 
dH
dV


(17.12) 

---

128 
(17.9) va (17.10) ifodalarning o‘ng tomonlarini o‘zaro tenglab, quyidagi differensial 
tenglamani yozamiz: 
dH
dt
gH
dt
Q
П



2
0


(17.13) 
bundan 
dH
gH
Q
dt
П
2
0





(17.14) 
(17.12) tenglamani N1 va N2 bo‘yicha integrallasak, 








1
2
2
1
2
2
0
0
H
H
П
H
H
П
dH
Q
gH
dH
gH
Q
t




(17.15) 
 
Umuman, 

 

sonst
, ya’ni idish notsilindrik bo‘lgan umumiy holda,
t
vaqt 
kattaligi oxirgi farq usulida hisoblanishi mumkin (keyinroq bu usul haqida batafsil 
to‘xtalamiz). 
 
Qp = Q
va 

 = const
bo‘lgan holda (17.13) ifoda quyidagi ko‘rinishni oladi:


2
1
0
0
2
2
2
1
2
H
H
g
H
dH
g
t
Н
Н










(17.14) 
Bu xususiy holda 
(Qp=0 
va 

=const) 
idishning 3-3 sathigacha bo‘shashi 
quyidagicha aniqlanadi: 
t
Q
H
gH
H
g
H
t








2
2
2
2
2
2
1
1
1
0
1
0
1
0




(17.15) 
bunda,
Q
1
- suyuqlikning sathi N1 bo‘lgandagi sarf; 
t
'
- doimo 
Q
1
sarf chiqib turgandagi 
holatda idishning to‘liq bo‘shashi uchun ketadigan vaqt (haqiqatda esa 
Q
sarf 
Q
1
da 
0
gacha o‘zgaradi). 
17.3-rasm. Oqimchaning doimiy sathli suyuqlikka oqib chiqishi 
Oqimcha doimiy sathli suyuqlikka chiqqanda (17.3-rasm) xuddi yuqoridagidek 
hisoblash ifodalari olinadi. Faqat N o‘rnida sathlar farqi 
Z
kattaligi mavjud bo‘ladi. 
Idishdagi doimiy napor ta’sirida suyuqlik sathining o‘zgaruvchan suyuqlik sathiga 
oqib chiqishi. 
 
Agar idishni bo‘shashini emas, balki to‘lish jarayonini ko‘rib chiqib, yuqoridagi 
kabi fikr yuritsak, quyidagi hisoblash ifodasini olamiz: 

---

129 


2
1
2
2
Z
Z
g
t
н





(17.16) 
bunda, 

- to‘ldirilayotgan idishning gorizontal kesim yuzasi bo‘lib, 

=const 
- 
o‘zgarmasdir. 
Z
1
va 
Z
2
17.4-rasmda ko‘rsatilgan geometrik kattaliklar. 
17.4-rasm. Suyuqlikning o‘zgaruvchan sathga oqib chiqishi 
Bundan tashqari quyidagilarni ta’kidlash lozim deb hisoblaymiz. 
Oqimcha bir idishdan ikkinchi idishga chiqayotganda har ikkalasida ham sath 
o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkin. Bunday masalalar ham yuqoridagidek hisoblanadi, lekin 
hisoblash ifodalari ancha murakkab bo‘ladi.
Yuqoridagi masalalar bilan amaliyotda suv omborlarini to‘ldirish va bo‘shatishda 
hamda suv yo‘llari shluzlarini boshqarishda ko‘rishimiz mumkin. Suv omborlarida 

 

 
const
bo‘lganligi uchun masala ancha murrakkablashadi. 
Turli suv hajmlarini yig‘adigan va tarqatadigan gidrotexnik inshootlarda, asosan, 
beqaror harakat mavjud bo‘ladi. Lekin biz, yuqoridagi hisoblash ifodalarini keltirib 
chiqarishda oddiy Bernulli tenglamasidan foydalandik. Bunday chegaralanish ko‘pgina 
hollarda mumkin, chunki harakat sekin o‘zgaruvchan bo‘ladi. Lekin ayrim amaliy 
hisoblarda, notekis harakatni paydo bo‘lishida asosiy rol o‘ynovchi lokal inersiya 
kuchlarini hisobga olishga to‘g‘ri keladi. 

---

130