Elmi əsərlər -Ученые записки - Scientific works, №4, 2017 İSSN 1815-1779
Avtomatika-Автоматика-Automation
12
S.N.Şahbazova
QEYRİ-SƏLİS MƏNTİQ QEYRİ-SƏLİS DEYİL: DÜNYA ŞÖHRƏTLİ AZƏRBAYCANLI
ALİM LÜTFİ Ə. ZADƏ
Ş.N.ŞAHBAZOVA
Azərbaycan Texniki Universiteti
E-mail: shahbazova@gmail.com
Xülasə: Lütfi Ələsgərzadə 1921-ci il fevral ayının 4-də Bakıda anadan olmuşdur. Lütfi Ə.
Zadənin doğma Bakıya ilk səfəri 1965-ci ildə Qara dənizdə Odessa-Batumi istiqamətində üzən
“Admiral Naximov” teploxodunda avtomatik idarəetmə problemlərinə həsr olunmuş beynəlxalq
elmi konfransdan sonra olmuşdur. 43 ildən sonra Lütfi Ə.Zadə “BakuTel” beynəlxalq
telekommunikasiya və informasiya texnologiyaları sərgi və konfransında iştirak etmək üçün 2008-ci
ilin noyabrın 8-10-da Bakıya ikinci dəfə səfər etmişdir. Professor Lütfi Ə. Zadənin elmi yaradıcılığı
olduqca zəngin və çoxsahəlidir. Onun “Zamana görə dəyişən şəbəkələrin tezlik sahəsinin inkişafı”
(1949), Ç.R.Raqassini ilə birlikdə yazdığı “Vinerin proqnozlaşdırma nəzəriyyəsinin inkişaf
etdirilməsi” (1950), Ç.R.Raqassini ilə birlikdə yazdığı “Z-çevirmə üsulunun yaradılması” (1952),
“Qeyri-xətti süzgəclər nəzəriyyəsinin yaradılması” (1953), “Sistemlərin identifikasiya
problemlərinin formalaşdırılması” (1956), Ç.A.Desoir ilə birlikdə yazdığı “Xətti sistemlərin təhlili
üçün vəziyyət fəzası” (1963), R.E.Belman ilə birlikdə yazdığı “Qeyri-səlislik şəraitində qərar qəbul
etmək” (1970), “Linqvistik dəyişən və qeyri-səlis “əgər-onda” qaydalarının konsepsiyası” (1973),
“Təbii dilin işlənilməsi üçün mümkünlük nəzəriyyəsi” (1978), “Təxmini mühakimə nəzəriyyəsi”
(1979), “Sağlam düşüncəyə əsaslanan mühakimə nəzəriyyəsi” (1985), “Dispozisiya məntiqi”
(1988), “Qeyri-səlis qaydalar, qeyri-səlis qraf və qeyri-səlis ehtimal hesabı, soft computing
nəzəriyyəsi” (1991), “Sözlə işləyən kompüterlər nəzəriyyəsi” (1996), “Qeyri-səlis informasiya
qranulyasiya nəzəriyyəsi” (1997), “Təəssürat nəzəriyyəsi” (1998) dünya elminin inkişafında
mühüm rol oynayır.
Açar sözlər: qeyri-səlis məntiq, qeyri-səlis çoxluqlar, Z-çevirməısi, qeyri-səlis qaydalar, Soft
Computinq, qranular kompütinq, Sözlə işləyən kompüterlər, “ƏGƏR-ONDA” qaydalar
konsepsiyası, qeyri-səlis qraf, dispozisiya məntiqi, linqvistik dəyişənlər, vəziyyət fəzası, süzgəclər
nəzəriyyəsi.
1. Giriş. Nəzəriyyələri ilə dünya elmini zənginləşdirən ABŞ-ın Kaliforniya ştatının Berkli
Universitetinin mərhum professoru Azərbaycanlı alim Lütfi Ə. Zadə yaşasaydı bu gün 97 yaşı
tamam olardı. Azərbaycanlı alim 6 sentyabr 2017-ci ildə 96 yaşında yaşadığı və işlədiyi Kaliforniya
ştatının Berkli şəhərində dünyasını dəyişdi. Onun vəsiyyətinə əsasən onun nəşi Kaliforniyadan
Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərinə gətirilərək 1-ci Fəxri Xiyabanda dəfn edildi. Vida mərasimi
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında baş tutmuşdur. Vida mərasimində Respublikamızın
prezidenti cənab İ.Əliyev və Azərbaycanın elmi-ictimai xadimləri iştirak etmişlər.
2. Biblioqrafik məlumatlar. Lütfi Ələsgərzadə 1921-ci il fevral ayının 4-də Bakıda Asiya
küçəsində yerləşən 79 saylı evdə anadan olmuşdur. Atası Rəhim Ələsgərzadə 1893-cü ildə İranın
Ərdəbil şəhərində, anası Feyga 1894-cü ildə Rusiyanın Volınski quberniyasının Kremeneuk
uyezdində anadan olmuşdur. 1905-ci ildə Bakıya köçüb burada məskunlaşmışdılar. Feyga 1918 –ci
ildə Tiflisdə qızlar gimnaziyasını bitirmişdir. Sonralar isə Bakı ali məktəblərinin birində uşaq
həkimi ixtisasına yiyələnmişdir. Rəhim Ələsgərzadə isə Azərbaycan Universitetinin “Şərqşünaslıq”
fakültəsində təhsil almışdır. Sonralar o, həm iş adamı, həm də eksport-import mətbuat nümayəndəsi
kimi tanınmışdır. Rəhimlə Feyganın bir-biri ilə tanışlığı elə ali məktəblərdə oxuduğu illərdən
Elmi əsərlər -Ученые записки - Scientific works, №4, 2017 İSSN 1815-1779
Avtomatika-Автоматика-Automation
13
S.N.Şahbazova
başlamış və 1919-cu ilin 29 sentyabrında ailə həyatı qurmuşlar. 1921-ci ilin fevralın 4-də Lütfi
dünyaya gəlir. Lütfi ailənin yeganə övladı olduğu üçün Rəhim kişi və Feyga oğullarını çox sevir və
əllərindən gələni edirdilər ki, onun həyatı qayğısız və xoşbəxt keçsin. Balaca Lütfi tənhalığı çox
xoşlayırdı. Həmişə çalışırdı ki, tək olsun, çoxlu oxusun və xəyalən bütün dünyanı gəzib dolaşsın.
Bu səbəbdən də Lütfinin məşğul olduğu masanın üstunə kağız üzərində iri hərflərə “Tək” sözü
yazılmış bir lövhə olardı. Balaca Lütfi ilə üz-üzə dayanan lövhə ona belə bir psixoloji fikir təlqin
edirdi: ”Sən bu dünyada tək tənhasan. Lakin həyat mürəkkəb və çətindir. Bu mürəkkəblikdən baş
açmaq, çətinliklərdən çıxmaq üçün həm fiziki, həm də əqli gücün olmalıdır. Sən daim özünü buna
səfərbər etməlisən. Oxuyub öyrənməkdən, çətinliklərdən keçməkdən usanmamalısan”. Lütfi
Bakıdakı 16 saylı məktəbə gedir və ömrünün 4 ili bu məktəblə bağlı olur. Lütfinin özünü
tanımasında dünyaya göz açdığı Bakı mühiti, eləcə də valideynlərindən əxz etdiyi genlər bilavasitə
dahi olmağa ruhlandırmışdır.
1931-ci ildə Sovetlər İran vətəndaşları olan azərbaycanlılarla bağlı yeni fərman imzalayır. Bu
fərmana görə onlar ya Sovet Azərbaycanında qalıb buranın vətəndaşlığını qəbul etməli, ya da ölkəni
dərhal tərk edib getməli idilər. Ələsgərzadələr ailəsi sovetlərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra
ətrafda baş verən hadisələrdən narazı olduqlarından İrana geri qayıtmaq qərarına gəlirlər. Bir
çoxları, xüsusilə də yaxın qohumları bu addımın gələcəkdə Lütfi Ə. Zadə fenomeninin
formalaşmasında böyük rolu olduğunu qeyd edirlər. Çünki o illərdə sovet hakimiyyəti kibernetika,
informatika, genetika kimi elmlərə öz mənfi mövqeyi ilə seçilirdi və çətin ki, belə mühitdə Lütfi Ə.
Zadə öz elmi ilə irəli gedə bilərdi. O, hələ 10 yaşında ikən Ələsgərzadələr ailəsi Bakını tərk edərək
Tehrana köçür. Balaca Lütfi o vaxt rusdilli məktəbin üçüncü sinfini bitirmişdi. Valideynləri onu
Tehranda fəaliyyət göstərən “Albroz” adlı Missioner kollecinə yazdırmışdılar. Atası Rəhim biznes
sahəsində öz işini davam etdirməyə başladı, anası Feyga isə səhiyyə sahəsində işə düzəlir. Lütfi
kolleci bitirdikdən sonra Tehran Universitetinin Elektrik Mühəndisliyi fakültəsinə daxil olur. 1942-
ci ildə universiteti bitirib bakalavr dərəcəsi alır və bir müddət atasının yanında işləməli olur.
3. Lütfi Ə. Zadə təhsilini davam etdirmək məqsədilə Amerika Birləşmiş Ştatlarına
gedir. Lütfi Ə. Zadə təhsilini davam etdirmək üçün 1944-ci ildə Amerika Birləşmiş ştatlarına
getməyə qərar verir. Lütfi Ə. Zadə Bostonda Massaçusets Texnologiya İnstitutunda oxuyur və
1946-cı ildə oranı bitirərək elektrotexnika üzrə magistr pilləsinə qalxır.
O, 1949-cu ildə doktorluq dissertasiyasını Kolumbiya Universitetində müdafiə edir və fəlsəfə
doktoru elmi dərəcəsi alır. Kolumbiya Universitetində 10 il işləyən Lütfi əvvəlcə 1950-ci ildə
professor köməkçisi, 1957-ci ildə isə professor vəzifələrində çalışır. L.Ə.Zadənin 1950-ci ildə
ayrı-ayrı jurnallarda kibernetikanın atası Norbert Vinnerin proqnozlaşdırma nəzəriyyəsini inkişaf
etdirən sanballı elmi əsərləri dərc olunur. Onun 1952-ci ildə nəşr etdirdiyi elmi işi isə avtomatik
idarəetmə sistemində çevirmə nəzəriyyəsinin əsasını qoydu. Daim qərar qəbul edən elektron
idarəetmə avtomatın iş prinsipini 1950-ci ildə “ƏGƏR-ONDA” münasibəti əsasında quraraq təsvir
edir. 1954-ci ildə L.Ə.Zadənin “Sistem nəzəriyyəsi” yarandı. Həmin illərdə dünya şöhrətli alim
Norbert Vinner nüfuzlu jurnal səhifələrində L.Ə.Zadənin elmi məqalələri ilə tanış olur və onu
gələcəyin ən böyük alimi kimi görür.
4. Professor Lütfi Ə.Zadənin Berklidə elmi fəaliyyəti. 1957-ci ildə Kaliforniya Elmi
mərkəzinin sədri olan Norbert Viner L.Ə.Zadəyə məktub yazaraq onu Kaliforniyadakı Berkli
Universitetinə işləməyə dəvət edir. 1959-cu ildə L.Ə.Zadə ailəsi ilə birlikdə Berkli şəhərinə köçür.
Lütfi Ə. Zadə Berkli Universitetində elektrik mühəndisliyi üzrə şöbədə işləməyə başlayır. 1963-cü
ildən həmin şöbəyə başçılıq edir və bundan sonra şöbənin adını dəyişdirərək “Elekrtik
mühəndisliyi və kompüter elmləri” kafedrası adlandırır. Berkli Universiteti, “Elekrtik mühəndisliyi
Elmi əsərlər -Ученые записки - Scientific works, №4, 2017 İSSN 1815-1779
Avtomatika-Автоматика-Automation
14
S.N.Şahbazova
və kompüter elmləri” kafedrası onun bir alim kimi yetişib formalaşmasında və inkişafında böyük
rol oynayır.
Lütfi Ə. Zadə Berkli Universitetində işlədiyi dövrlərdə diqqətini əsasən xətti sistemlər və
avtomatlar problemi cəlb etməyə başladı. Burada o, professor Çarlz Desoer ilə birlikdə xətti
sistemlərin təhlili üçün vəziyyətlər fəzası yanaşması probleminin araşdırılması ilə məşğul oldu.
Beləliklə, “xətti sistemlərin təhlili üçün vəziyyətlər fəzası” adlı müştərək elmi əsəri meydana gəldi.
Nəticədə Lütfi Ə. Zadə dinamik idarəetmə sistemlərinin əsasını təşkil edən yeni yanaşma metodu
təklif etdi. Bu metodun mərkəzində Lütfi Ə. Zadənin vəziyyətlər fəzası nəzəriyyəsi dayandı. 1964-
cü ildə dünya elmində yeni olan qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsi yarandı. Lütfi Ə.Zadə bu
nəzəriyyəsini kəşf edəndən sonra onu Riçard Bellmana göstərmək qərarına gəldi. Onun Riçard
Bellmanla birlikdə bir neçə elmi işi var idi və R.Bellmanın fikri Lütfi üçün önəmli idi. R.Belmanın
Lütfi Ə. Zadənin qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsinə fikri belə oldu: “Zənnimcə, sizin bu işiniz
elmdə inqilaba bərabər bir işdir. Tədricən o, bütün elmlərə yeni baxış formalaşdırıb çox şeyi
kökündən dəyişdirəcək. Hətta insan fenomeni barəsində də təsəvvür yaranacaq”. Belmanın bu
fikirlərinə baxmayaraq Amerika mühiti Lütfi Ə. Zadənin bu elmi konsepsiyasını qəbul etmədi.
Amma zaman keçdikcə bu fikirlərin həqiqət olduğu təstiqləndi və qeyri-səlis çoxluqlar
nəzəriyyəsinin bəhrəsi olan beşinci və altıncı nəsil skeptik kompüterlərin meydana çıxması söz-
söhbətlərə son qoydu. 1965-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarında yaşayan azərbaycanlı alim Lütfi
Zadə tərəfindən tamamilə yeni, çoxqiymətli qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi yaradıldı. Bununla da
dünya elm tarixində, kompüter sahəsində böyük kəşflər edildi. Qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsinin
mahiyyəti nədən ibarətdir? Bu suala professor Lütfi Ə. Zadənin cavabı birmənalıdır: “... Qeyri-səlis
məntiq, qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsinin mahiyyəti odur ki, mütləq heç nə yoxdur. Hər şey
riyazi dillə desək 0-1 şkalasında müəyyən həddə dəyişir”. Deməli, real dünyanın ümumi mənzərəsi
0 və vahid arasında olan onlarla, yüzlərlə çalarlardan ibarətdir. Bununla da dünyanın təsvir dili olan
riyaziyyat ikiləşdi, nəticədə klassik riyaziyyat, qeyri-səlis riyaziyyat, qeyri-səlis hesab, qeyri-səlis
cəbr, qeyri-səlis məntiq, qeyri-səlis topologiya və s. yarandı. Lütfi Ə. Zadənin qeyri-səlis çoxluqlar
nəzəriyyəsi riyaziyyatın, kibernetikanın, informatika və hesablama texnikasının inkişafında yeni bir
dövr açdı. Həmin nəzəriyyə bütün dünyada elmə, texnika və texnologiyaya geniş nüfuz etdi.
Paltaryuyan maşından tutmuş kosmik cihazlara, kibernetik tərcüməçidən tutmuş avtomat sürücüyə
kimi yüzlərlə, minlərlə sistemdə, qurğuda bu nəzəriyyə öz tətbiqini tapdı.
Qeyri-səlis çoxluqlar dedikdə, hər şeydən əvvəl elə çoxluqlar nəzərdə tutulur ki, ona daxil
olan elementlərin sayı qeyri-müəyyəndir. Qeyri-səlis çoxluğun ilk və əsas əlaməti onun bütün
cəhətlərindən qeyri-müəyyən olmasıdır. Belə ki, qeyri-səlis çoxluğun həm tərkibi, həm quruluşu,
həm də sərhədləri qeyri-müəyyəndir. Lütfi Ə. Zadənin elmə gətirdiyi “qeyri-səlis”lik anlayışına
söykənən bütün nəzəri elmi istiqamətlər çox böyük praktiki əhəmiyyətə malikdir. Qeyri-səlis
çoxluqlar nəzəriyyəsi yarandığı vaxtdan cəmi bir il keçəndən sonra birinci olaraq Yaponiya
firmalarında, nəhəng sənaye şirkətlərində öz tətbiqini tapdı. Onlarca elmi-tədqiqat institutları
yarandı, bu elm sahəsi Yaponiya universitetlərinin tədqiqat obyektinə çevrildi. Qeyri-səlis məntiq
texnologiyası Yaponiyada tətbiq edilərək, böyük iqtisadi səmərəsi aşkarlandı və az müddət ərzində
bütün aparıcı şirkətlər, firmalar tərəfindən dəstəkləndi. Yüksək iqtisadi səmərə gətirdiyinə görə
1989-cu ilin iyul ayında Lütfi Ə. Zadəyə Yaponiyanın elm sahəsində ən yüksək mükafatı- Honda
mükafatı verildi. Lütfi Ə. Zadə 1965-ci ildə qeyri-səlis nəzəriyyəsinin riyaziyyatını ətraflı izah edən
qeyri-səlis çoxluqlar seminar əsərini nəşr etdi. 1973-cü ildə o, qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsini
təklif etdi.
Elmi əsərlər -Ученые записки - Scientific works, №4, 2017 İSSN 1815-1779
Avtomatika-Автоматика-Automation
15
S.N.Şahbazova
5. Lütfi Ə. Zadə qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsinin yaranması haqqında deyirdi:
1964-cü ilin iyulunda Nyu-Yorkda bir konfransda iştirak edirdim və valideynlərimin evində
qaldım, onlar uzaqlaşdılar. Mənim nahar ziyafətim var idi, amma ləğv olundu, Mən evdə tək idim.
Düşüncələrim sərhədlər sinfinin səthsizliyinə çevrildi. Bu nöqtədə qeyri-səlis çoxluqlardan ibarət
olan sadə bir konsepsiya mənə gəldi. Mənim fikirlərimi bir yerə qoymaq və mövzu ilə əlaqədar bir
yazı yazmaq məndən çox vaxt almadı. Bu qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsinin yaranması idi. Mən
bilirdim ki, "qeyri-səlis" sözü, nəzəriyyəni mübahisəli hala gətirəcəkdir. Həqiqi dünyanın necə
fəaliyyət göstərdiyini bilərək, mən məqaləmi Redaksiya Heyətinin üzvü olduğum İnformasiya Və
Nəzarət jurnalına təqdim etdim. Məqaləyə yalnız bir revyu var idi, o da çox isti idi. Mən əmin idim
ki, redaksiya heyətində olmasaydım, məqaləm qəbul edilməyəcəkdi.
Mənim məqaləm araşdırmalarımda (tədqiqatlarımda) bir dönüş nöqtəsi idi. 1965-ci ildən
etibarən demək olar ki, bütün məqalələrim qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsinə və qeyri-səlis
məntiqə aiddir. Gözlədiyim kimi, 1965-ci ildəki məqaləmə mənfi bir reaksiya alındı, çünki qismən
"qeyri-səlis" sözü ümumiyyətlə mənəvi cəhətdən istifadə edilirdi, amma daha əhəmiyyətli idi, çünki
sinif sərhədlərinin səthsizliyi elm və mühəndislikdə nəzərə alınmırdı.
Böyük ölçüdə, məqaləmə Yaponiya istisna olmaqla şərhlər şübhəli və ya düşmən mövqeli
idi. 1968-ci ildə Yaponiyadan qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsinin əlavələrinin tətbiqinə maraq
göstərən məktublar almağa başladım. Bir sıra sonrakı illərdə, Yaponiyada qeyri-səlis çoxluqlar
nəzəriyyəsi və qeyri-səlis məntiq, geniş əhatəli tədqiqat obyektləri və geniş ranqlı əlavələr, xüsusilə
də istehlakçı məhsullar sahəsinə çevrildi. Qeyri-səlis məntiq əsasında Hitachi və Kawasaki Heavy
sənayesi tərəfindən hazırlanmış sistem - Sendai şəhərində metro sistemi çox əlverişli bir tətbiq
oldu. Sistem 1987-ci ildə fəaliyyətə başladı və böyük bir müvəffəqiyyət hesab edildi.
6. Lütfi Ə. Zadə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin riyazi qətiyyətindən danışdı. "Qeyri-
səlis məntiq qeyri-səlis deyildir. Qeyri-səlis məntiq, əsasən, qeyri-dəqiqlik və təxmini düşüncənin
dəqiq məntiqidir. Daha spesifik olaraq, qeyri-səlis məntiqə insan qabiliyyətinin iki diqqətəlayiq
formalizasiyası / mexanizasiyasına cəhd kimi baxıla bilər.
Birincisi,
qeyri-dəqiqlik,
qeyri-müəyyənlik,
informasiya çatışmazlığı, ziddiyyətli
informasiyalar, qismən həqiqi və qismən mümkün olan - qısaca, ugurlu olmayan informasiyalar
şəraitində sərbəst qərarlar qəbul etmək, əsaslandırmaq və səmərəli qərarlar qəbul etmək qabiliyyəti.
İkincisi, heç bir ölçü və hesablamalar olmadan geniş fiziki və zehni vəzifələri yerinə
yetirmək imkanı. Əslində, qeyri-səlis məntiqin əsas töhvələrindən biri - geniş tanınmayan bir töhvə
- dəqiqliyin yüksək gücüdür. Qeyri-səlis məntiq bir məntiq sistemdən daha çoxdur. Bu
çoxyönlüdür. Çoxyönlüyün əsası budur: məntiqi, qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsi, epistemik və
münasibətliliyi. Qeyri-səlis məntiqin praktiki tətbiqlərinin əksəriyyəti onun münasibət yönlüyü ilə
bağlıdır".
7. Lütfi Ə. Zadənin dünya elminin inkişafında mühüm rol oynayan elmi əsərləri. Lütfi Ə.
Zadə müasir riyazi statistikanı, siqnalların optimal süzgəclərini, riyazi linqvistikanın və mürəkkəb
sistemlərin nəzəriyyəsini inkişaf etdirməklə dünya elmini xeyli zənginləşdirmişdir. O, ilk dəfə
olaraq qeyri-səlis çoxluqlar, qeyri-səlis məntiq və qərar qəbuletmə prosesinin çox səlis
nəzəriyyəsini yaratmış, müasir riyaziyyatın və idarəetmənin əsasını qoyanlardan biri kimi
tanınmışdır. Bütün bunlarla yanaşı, o, dəqiq humanitar və elm sahələrindəki elmi problemlərin
tədqiqinin ümumi intellektual kompüter metodoloqiyasını yaratmışdır. Professor Lütfi Ə. Zadənin
elmi yaradıcılığı olduqca zəngin və çoxsahəlidir. Bu baxımdan onun “Zamana görə dəyişən
şəbəkələrin tezlik sahəsinin inkişafı” (1949), Ç.R.Raqassini ilə birlikdə yazdığı “Vinerin
proqnozlaşdırma nəzəriyyəsinin inkişaf etdirilməsi” (1950), Ç.R.Raqassini ilə birlikdə yazdığı “Z-
çevirmə üsulunun yaradılması” (1952), “Qeyri-xətti süzgəclər nəzəriyyəsinin yaradılması” (1953),
Elmi əsərlər -Ученые записки - Scientific works, №4, 2017 İSSN 1815-1779
Avtomatika-Автоматика-Automation
16
S.N.Şahbazova
“Sistemlərin identifikasiya problemlərinin formalaşdırılması” (1956), Ç.A.Desoir ilə birlikdə
yazdığı “Xətti sistemlərin təhlili üçün vəziyyət fəzası” (1963), R.E.Belman ilə birlikdə yazdığı
“Qeyri-səlislik şəraitində qərar qəbul etmək” (1970), “Linqvistik dəyişən və qeyri-səlis “əgər-onda”
qaydalarının konsepsiyası” (1973), “Təbii dilin işlənilməsi üçün mümkünlük nəzəriyyəsi” (1978),
“Təxmini mühakimə nəzəriyyəsi” (1979), “Sağlam düşüncəyə əsaslanan mühakimə nəzəriyyəsi”
(1985), “Dispozisiya məntiqi” (1988), “Qeyri-səlis qaydalar, qeyri-səlis qraf və qeyri-səlis ehtimal
hesabı, soft computing nəzəriyyəsi” (1991), “Sözlə işləyən kompüterlər nəzəriyyəsi” (1996),
“Qeyri-səlis informasiya qranulyasiya nəzəriyyəsi” (1997), “Təəssürat nəzəriyyəsi” (1998) dünya
elminin inkişafında mühüm rol oynayır.
Dünya elmində Lütfi Ə. Zadə və Qassini kimi tanınan statistik qeyri-müəyyənlik şəraitində
işləyən idarəetmə sistemlərində optimal süzgəclər məsələsinin həlli kimi bu elmi təklif
mürəkkəb
proqnozlaşdırma sistemlərinin qurulması üçün əsas götürülür. Lütfi Ə. Zadənin bu təklifi məşhur
Viner məsələsini xeyli genişləndirmişdir. Lütfi Ə. Zadənin dünya idarəetmə elminə verdiyi ən
böyük töhfələrdən biri elmi ədəbiyyatda Z-çevirmə üsulu kimi tanınan (Zadə sözünün baş hərfi)
diskret və rəqəmli idarəetmə, informasiya və kommunikasiya sistemlərinin əsasını qoyan elmi
nəzəriyyədir. Alimin elmi xidmətlərindən biri də müasir idarəetmə elminin əsasını təşkil edən
vəziyyətlər fəzası, dinamik sistemlərin idarəolunma və müşahidəolunma nəzəriyyələrinin təklif
olunmasıdır.
Professor Lütfi Ə. Zadə 1965-ci ildə reallıqla fantastikanın harmoniyasından yaranmış qeyri-
səlis məntiq nəzəriyyəsini meydana gətirmişdir. Amma bu nəzəriyyə nədənsə, həm Amerika, həm
də dünya elmi ictimaiyyəti tərəfindən skeptikcəsinə qarşılanmışdır. Buna da səbəb Lütfi Ə. Zadənin
əsrlərdən bəri adamların beynində maddiləşmiş Aristotel məntiqini öz qeyri-səlis məntiqi ilə
dağıtması olmuşdur. O sübut etmişdir ki, insan dünyanı yalnız “ağ” və “qara” rənglərdə duyub
qavramır. İnsanın dünyanı görüb dərk etmə imkanları zəngin və hüdudsuzdur. Elə buna görə də o,
hüdudsuzluğun riyaziyyatını yaratmış, onun rəngarəngliyini açmışdır. Beləliklə, Əl-Xarəzm cəbri
ilə yanaşı qeyri-səlis cəbr-Zadə cəbri meydana gəlmişdir.
Lütfi Ə. Zadənin Qeyri-Səlis Məntiq Nəzəriyyəsi riyaziyyatın, kibernetikanın, informatika
və hesablama texnologiyasının inkşafı tarixində yeni bir dövr açmışdır. Bu nəzəriyyə bütün
dünyada elmə, texnika və texnologiyaya geniş nüfuz etmişdir. Paltaryuyan maşınlardan tutmuş
avtomat sürücüyə kimi yüzlərlə, minlərlə sistemdə, qurğuda öz tətbiqini tapmışdır. Beləliklə, həmin
nəzəriyyənin əməli gücü onun mücərrəd mahiyyətini üstələmişdir [1].
L.Ə.Zadə özünün “Qeyri-səlis coxluqlar” adlı fundamental məqaləsində qeyri-səlis
coxluqlar anlayışı barədə təsəvvür yaratmaq ücün onu “mənsubiyyət dərəcələrinin kontinuumu”
kimi təsvir etmiş, qeyri-səlis coxluqlar üzərində baza münasibətlərinə və əməliyyatlara, eləcə də
qeyri səlis coxluqların qabarıq kombinasiyası, insanlarla induksiya edilən qeyri-səlis coxluqlar,
qabarıq qeyri-səlis coxluqların separabelliyi anlayışına tərif vermişdir. Bu halda birləşmə və
kəsişmə əməliyyatları həm bazisində, həm də cəbri cəm və hasil formasında tətbiq edilmişdir [2].
Bu ilkin anlayışlarla birlikdə ücüncü sünü istisna qanununun və onun qarşılıgı olan
ziddiyyətsizlik qanununun zəifləndirilməsinin zəruri olması isbat edilmişdir. Klassik coxluqlar
nəzəriyyəsində bu qanunlar toxunulmaz hesab edilirdi. Lakin tarix gostərir ki, yeni nəzəriyyələrin
kəşf edilməsi və işlənilib hazırlanması ücün ənənəvi təfəkkür tərzindən imtina etmək lazımdır.
1965-ci ildə klassik nəzəriyyənin əsas aksiomunu təkzib etməklə L.Ə.Zadə də faktiki olaraq məhz
belə hərəkət emişdir.
“Qeyri-səlis hadisələrin ehtimalının meyarları”(1968) əsərində alim qeyri-səlis hadisə
anlayışını tətbiq etmiş, onu “bu gün hava istidir”, “X kəmiyyətin qiyməti təqribən 5-ə bərabərdir”
və s. kimi misallarla izah etmişdir. Bu ifadələr “müvafiq sözlərin mənasının dəqiq olmasına görə
Elmi əsərlər -Ученые записки - Scientific works, №4, 2017 İSSN 1815-1779
Avtomatika-Автоматика-Automation
17
S.N.Şahbazova
qeyri-səlisdir”. Bundan əlavə o, qeyri-səlis hadisələr ücün ədədi orta, variasiya və entropiya
anlayışlarınin riyazi ümumiləşdirilməsi verilmişdir [3].
L.Ə.Zadənin R.Belmanla birgə yazmış olduğu “Qeyri-səlis mühitdə qərarlar qəbul
edilməsi” adlı əsərində (1970) müəllif “məqsəd və məhdudiyyətlər qeyri-səlis təbiətə malik olduğu
halda qərar qəbul edilməsi” prosesini nəzərdən keçirir, sonra isə qərarlar qəbul edilməsi ilə bağlı
çoxsaylı addımlardan ibarət proseslər nümunəsində bu yeni yanaşmanı şərh edirlər [4].
“Mürəkkəb sistemlərin və qərarlar qəbul edilməsi proseslərinin təhlilinə yeni yanaşmanın
əsasları” (1973) işində Lütfi Ə. Zadə linqvist dəyişən anlayışını və kompozision nəticə çıxarılması
qaydasını tətbiq edir. O, göstərir ki, bu yeni yanaşma “dəqiq riyazi metodların” tətbiq edilməsi
üçün həddən artıq mürəkkəb və pis müəyyən edilmiş sistemlərin davranışını təsvir etmək üçün
təxmini olsa da səmərəli vasitə yaradılmasını təmin edir [5]. Əsas tətbiq sahələri sırasında sistemin
canlı komponentlərinin aparıcı rol oynadığı iqtisadiyyat, menecment, informasiya axtarışı, süni
intellekt, linqvistika, təbabət, biologiya və digər sahələr aiddir. Bu əsər heç şübhəsiz Lütfi Ə.Zadə
ideyalarının təşəkkülündə ən mühüm mərhələ sayılmalıdır. Məhz bu işin bazasında 1975-ci ildə
E.Mamdani və S. Assilian qeyri-səlis tətbiqi sistemin ilk laboratoriya versiyası olan qeyri-səlis
tənzimləyici yaratmış və onu sənayedə tətbiq etmişlər. Beləliklə, L.Ə.Zadənin “Mürəkkəb və ya
qeyri-dəqiq anlayışlara qeyri-səlis alqoritmik yanaşma” (1976) əsərində belə bir ifadə var:
“Riyaziyyatda, Fizikada, Kimyada, mühəndis elmlərində və başqa sahələrdə üstünlük təşkil edən
yüksək dəqiqlik standartları sosiologiya, psixologiya, linqvistika, tarix, fəlsəfə, antropologiya,
incəsənət və digər sahələr üçün səciyyəvi olan biliklərimizin qeyri-dəqiqliyi ilə aşkar ziddiyyət
təşkil edir” [6].
“Qeyri-səlis çoxluqlar mümkünlük nəzəriyyəsinin əsası kimi” (1978) məqaləsində L.Ə.Zadə
yazır: “Bizim əsas məqsədimiz informasiya ölçüsündə (Şennon və Vinnerin statistik informasiya
nəzəriyyəsinə dair işlərində göstərilən mənada) daha çox informasiyanın mənasını təsvir etməkdən
ibarət olduqda informasiyanın təhlilinə mümkünlük mövqeyindən yanaşma, bu məsələdə ehtimal
mövqeyindən yanaşma ilə müqayisədə öz təbiətinə görə daha münasib və təbii olur” [7]. Müəllif bu
məqalədə “imkanların paylanması”, “imkanın ölçüləri”, “həqiqiliyin keyfiyyət baxımından təsviri”,
“ehtimal edilən ixtisas” və s. anlayışlar daxil edir.
“Linqvist dəyişən anlayışı və onun təxmini qərarlar qəbul edilməsinə tətbiqi” silsiləsinə
məşhur məqalələr (1975-76) aşağıdakı sözlərlə başlanır: “Linqvistik dəyişən dedikdə qiymətlərin
müəyyən təbii və ya süni dilin sözləri və söz birləşmələri olan dəyişən başa düşülür. Bizim dəqiq,
ciddi və kəmiyyətcə müəyyən olan hər şeyə səcdə etməyimizi və qeyri-səlis, qeyri-ciddi və
keyfiyyətcə müəyyən olan hər şeyə etinasızlığımızı nəzərə alsaq, rəqəmli kompüterlərin yaranması
heç də təəcüblü deyil... Bu kompüterlər davranışı mexanika, fizika, kimya və elektromaqnitizm
qanunları ilə müəyyən edilən mexanistik, yəni canlı olmayan sistemlərlə iş zamanı çox səmərəli
olmuşdur [8]. Təəssüf ki, humanistik sistemlər haqqında bu sözləri demək olmaz...”.
“Təxmini mühakimə nəzəriyyəsi” əsərində alim proyeksiya, məntiqi davam, semantik
ekvivalentlik və s. prinsiplər əsasında nəticələr çıxarmağın və təxmini mühakimələr yürütməyin
qeyri-səlis qaydalarının təqdim edilməsi imkanları müzakirə edilir [9].
“Qeyri-səlis məntiq – sözlərlə hesablamalar” (1996), “Qeyri-səlis informasiya
qranulyasiyası nəzəriyyəsi və onun insan mühakimələrində və qeyri-səlis məntiqdə mərkəzi yeri
haqqında” (1997) və “Rəqəmli hesablamalardan sözlərlə hesablamalara-ölçülərlə manipulyasiyadan
hissi obrazlarla manipulyasiyalara” (2001) silsilə əsərlərində Lütfi Ə. Zadə yazır: “Qeyri-səlis
məntiqin əsas töhfəsi sözlərlə hesablamalar aparılması üçün metodologiya yaradılmasıdır”[10].
Hələlik bundan ötrü heç bir başqa metodologiya yoxdur. Adi mənada hesablamalar rəqəmlər və
simvollarla manipulyasiyadan ibarətdir. İnsanlar təbii dilin vasitələrilə ifadə edilmiş və ya
Elmi əsərlər -Ученые записки - Scientific works, №4, 2017 İSSN 1815-1779
Avtomatika-Автоматика-Automation
18
S.N.Şahbazova
perspektiv obrazlar formasında çıxış edən mühakimələrdən sözlərlə ifadə edilmiş nəticələr çıxarmaq
üçün hesablama və mühakimələrində isə əksinə, əsasən sözlərdən istifadə edirlər.
1966-cı ildən etibarən isə dünyanın bir çox ölkələrində-İngiltərədə, Almaniyada, Yaponiyada
və başqa yerlərdə Lütfi Ə. Zadənin yaratdığı elmi məktəblər, laboratoriyalar fəaliyyət göstərir.
Umtaçi, Mitsubisi, Toşiba, Soni, Orison, Kanon, Riqo, Sanyu, Anesan, Honda, Nek, Şarp və s.
Firmalar Lütfi Ə. Zadə nəzəriyyəsinin kommersiya tətbiqi ilə məşğuldur.
8. Lütfi Ə. Zadə nəzəriyyələrinin tətbiqi. Professor Lütfi Ə. Zadənin qeyri-səlis məntiq
nəzəriyyəsi ABŞ-da kosmik proqramların həyata keçirilməsində mühüm rol oynayır. Yaponiyada
qeyri-səlis məntiqə əsaslanan foto-video cihazlar buraxılır. Danimarkada qeyri-səlis məntiq
əsasında işləyən sement sobaları istehsal edilir. Avropa çoxlu sistemlər və qurğular, xüsusi “ağıllı”
ekspert sistemləri hazırlanır [11]. Yaponiyada panasonik və Kvassar adı altında mallar istehsal edən
Mitçusita kompaniyası qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin tətbiqindən sonra milyard dollardan çox
mal istehsal edib sata bilmişdir. Hazırda bu nəzəriyyədən iqtisadiyyatda, psixologiyada,
linqvistikada, siyasətdə, fəlsəfədə, sosiologiyada, dini məsələlərdə, münaqişə problemlərində də
istifadə olunur. Sosioloji araşdırmalar göstərir ki, bu nəzəriyyənin tətbiq dairəsi gələcəkdə daha da
genişlənəcəkdir...
Professor Lütfi Ə. Zadə həm də sistem və optimal süzgəclər nəzəriyyəsinin müəllifidir.
Alimin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi kimi optimal süzgəclər nəzəriyyəsi də müasir riyaziyyatda və
kibernetikada yeni bir addım, yeni bir hadisədir. Bu nəzəriyyə təkcə elmi orijinallığı ilə deyil, həm
də əməli nəticələri ilə qiymətlidir [12].
Alimin dünya elm aləmində hadisəyə çevrilən kəşflərindən biri də dinamik sistemlərdə çox
meyarlı optimallaşdırma nəzəriyyəsidir. Alim özünün bu nəzəriyyəsi ilə sübut edib ki, bütün lazım
meyarların ən yaxşı qiymətlərinə cavab verə bilən ideal sistem yaratmaq mümkün deyil. Bir
meyarın yaxşılaşdırılması yalnız digərlərinin pisləşməsi hesabına mümkündür. Bu da kompromis
variant tələb edir. Bununla əlaqədar Lütfi Ə. Zadə çoxmeyarlı dinamik sistemlərin qurulma
üsullarını təklif edib [13]. Bu nəzəriyyə sonunda həmin sistemlər dinamik etibarlığı ilə, digər
keyfiyyətləri olması ilə seçilir.
Bu gün dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində Lütfi Ə. Zadənin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi ilə
əlaqədar 25-ə yaxın elmi jurnal çıxır. Bu jurnallarda alimin nəzəriyyəsi ilə bağlı hər il minlərlə
məqalə çap olunur. Yaponiyada 2 mindən çox alim qeyri-səlis məntiqin istehsala tətbiqi ilə
məşğuldur. Onlar qeyri-səlis məntiqi məişət tipli cihazların, elektrik avadanlıqların hazırlanması
layihələrinə əlavə edirlər. Son illər ABŞ-da, Yaponiyada, Avropada qeyri-səlis məntiqin bəhrəsi
olan 1300-dən çox patent tətbiq edilmişdir. Alimin elmi uğurları 1991-ci ildən Yaponiyanın ən
yüksək mükafatına-Honda mükafatına layiq görülmüşdür.
Professor Lütfi Ə. Zadə sistem və optimal süzgəclər nəzəriyyəsi sahəsində də fundamental
nəticələrə nail olmuşdur. Dünya alimləri onun əldə etdiyi elmi nəticələri müasir riyaziyyat və
kibernetika sahəsində yeni bir hadisə kimi qiymətləndirmişlər.
Bu gün dünyanın bütün qabaqcıl Universitetlərində idarəetmə elmi bu nəzəriyyələr əsasında
öyrənilir, elmi-tədqiqat təşkilatları, xüsusilə ABŞ-ın milli kosmik tədqiqat mərkəzi (NASA) bu
nəzəriyyələr əsasında idarəetmə sistemlərini tədqiq edir, layihələndirir və tətbiq edir. Son illərdə
Lütfi Ə. Zadənin nəhəng elmi fikirlərindən biri də Soft Computing nəzəriyyəsinin yaradılmasıdır.
Bu, yeni texnologiyaların əsaslarının təşkilidir. Bu nəzəriyyə qeyri-səlis məntiq, süni neyron
şəbəkələri, genetik alqoritmlər, Xaos nəzəriyyəsi və ehtimal qərarçıxarma paradiqmlərinin
intelektual kombinasiyalarını özündə əks etdirir. Soft Computing nəzəriyyəsi bu gün dünya
banklarında, iqtisadi və texniki sistemlərdə, incəsənətdə geniş tətbiq olunur. Lütfi Ə. Zadənin son
dövr təklif etdiyi nəzəriyyə rəqəmlə yox, sözlə işləyən kompüter nəzəriyyəsidir. Bu cür maşınlarda
Elmi əsərlər -Ученые записки - Scientific works, №4, 2017 İSSN 1815-1779
Avtomatika-Автоматика-Automation
19
S.N.Şahbazova
informasiyanın qranulyasiyası kimi rəqəmlər, kodlar deyil, sözlər, cümlələr istifadə olunur. Bu cür
kompüterlərin ən adekvat modeli təxmini məntiqi qərarçıxartma qabiliyyətinə malik olan və
təəssürat əsasında informasiyanı işləyə bilən insan beynidir. Dünya şöhrətli alimin hələlik təklif
etdiyi son nəzəriyyə təəssürat nəzəriyyəsidir. Qeyri-səlis məntiq qəbul edilmiş qeyri-müəyyən
informasiyanın əsasında nəticəçıxarma üsullarını verirsə, təəssürat nəzəriyyəsi ətraf aləm haqqında
tez, dolğun və dəqiq ölçmə aparmadan informasiya almaq üsullarını verir. Bu nəzəriyyənin məqsədi
insanda olan oxşar süni təəssürat sistemi yaratmaq prinsipləri və üsulları verməkdir.
Lütfi Ə. Zadənin elmi ideyaları tükənib bitmir. Onun elmi nəzəriyyələri: müasir idarəetmə
nəzəriyyəsinin təməlini qoymuş vəziyyətlər məkanı; diskret və rəqəmli idarəetmə sisteminin
yaradılması üçün baza rolunu oynamış çevirmələr nəzəriyyəsi; insanın dünya haqqında, özü
haqqında təsəvvüründə inqilabi dəyişikliklər əmələ gətirmiş qeyri-səlis məntiq və s. artıq gerçəkliyə
çevrilmişdir. Bunlar müxtəlif sahələrdə yeni müasir tərzdə təqdim olunmuşlar və hələ də gələcəkdə
tətbiq olunaraq sanki həlledilməz olan məsələləri həll edəcəkdir.
Onu da qeyd edim ki, Lütfi Ə. Zadə nəzəriyyəsindən bəhrələnən superkompüterlər qeyri-səlis
məntiqdən istifadə edilərək elmin bütün sahələri üçün ekspert sistemləri hazırlanır və müasir
kompüterlərə tətbiq olunur. Bu zaman neyron şəbəkələr əsas götürülür, belə ki, insan beyninin
obrazlarını dərk etməklə əməliyyat aparmaq prinsipi kompüterlərə də şamil edilir. Beşinci nəsil
kompüterlərdə lazımı qaydada özünü yenidənqurma prinsipindən, öz-özünü proqnozlaşdırmadan
və özü təşkil olunan davranışdan istifadə olunur. Bütün bunlar Lütfi Ə. Zadə nəzəriyyəsi əsasında
yaradılan texnika və texnologiyaların qeyri-müəyyən, qeyri-dəqiq obyektlərin öyrənilmsində daha
çox tətbiq olunacağını göstərir.
Professor Lütfi Ə. Zadə sistem və optimal süzgəclər nəzəriyyəsi sahəsində də fundamental
nəticələrə nail olmuşdur. Dünya alimləri onun əldə etdiyi elmi nəticələri müasir riyaziyyat və
kibernetika sahəsində yeni bir hadisə kimi qiymətləndirmişlər. Onun nəzəriyyəsini tətbiq edən
aparıcı müəssisələr və şirkətlər aşağıdakılardır: Hitaçi, Matsuhiti, Mitsubişi, Toşiba, Soni, Fuji,
Orison, Kanon, Rigo, Sanyu, Ninolta, Nissan, Honda, Hek, NTT, Şarp daxildir.
9. Lütfi Ə. Zadənin mükafatları. Professor Lütfi Ə. Zadə aşağıdakı medallarla təltif
olunmuşdur: İEEE Educational Medal (1973), İEEE Centennial Medal (1984); Honda Mükafatı
(1989), Berkeley Citation (1991), İEEE Rişard Hamming Medal (1992), Rufus Oldenburger Medal
(1993), İEEE Fəxri Medalı (1995), Bolzano Medal (1997), Edvard Feigenbaum Medal (1998),
İEEE Milenium Medal (2000), V.Kaufman Mükafatı və Qızıl Medalı (2004), Egleston Medal
(2007), Dostluq Medal Azərbaycan (2008), Franklin Medal (2009), Soft Computing inkişafı fondu
ücün , Konstruktor və texnoloji elmlər cəmiyyətinin "Sürətlə inkişaf edən elm və texnologiyada
ruhlandırıcı görünüş" ücün transdissiplinar təltifi və medalı (2015), AI Şöhrət Zalına (Hall of
Fame) (2015), Nizami Gəncəvi Medal (2016), Trust Fondunun medalı (2016), Golden Goose
Mükafatı, ABŞ (2017).
Lütfi Ə. Zadə İEEE İntellektual Syztemlər jurnalının AI/Intellektual Sistemlər ücün Şöhrət
Zalı (AI/Intelligent Systems Hall of Fame) siyahısına 2011-ci ilin avqust ayından daxil edilmişdir.
2010-cu ildə yaradılmış bu Şöhrət Zalı süni intellekt və intellektual sistemlər sahəsində mühüm
töhvələr vermiş ən erkən tədqiqatçılara minnətdarlıq və hörmət əlaməti olaraq, onların gözəçarpan
təsirini və bizim cəmiyyətimizə və sahəmizə təsiri ücün hörmət əlaməti olaraq yaradılmışdır.
Professor Lütfi Ə. Zadə həmçinin 2006-cı ildə Silikon Vadisi Mühəndislik Şöhrət Zalına və
Almaniyada Nixdorf kompüterlər muzeyi siyahısına daxil edilmişdir.
10. Lütfi Ə. Zadə 24 ölkənin fəxri doktorudur. Lütfi Ə. Zadə 24 ölkənin fəxri doktoru
adına layiq görülüb. O, həmçinin Koreya, Bolqarıstan, Polşa, Finlandiya, Azərbaycan və ABŞ-ın
milli Mühəndislik Akademiyasının həqiqi üzvüdür
Elmi əsərlər -Ученые записки - Scientific works, №4, 2017 İSSN 1815-1779
Avtomatika-Автоматика-Automation
20
S.N.Şahbazova
Paul-Sabatier Universiteti, Toulouse, Franca; New York Dövlət Universiteti, Binghamton,
NY; Dortmund Universiteti, Dortmund, Almaniya; Oviedo Universiteti, Oviedo, İspaniya; Granada
Universiteti, Granada, İspaniya; Lakehead Universiteti, Kanada; Louisville Universiteti, KY;
Azərbaycan Neft Akademiyası, Azərbaycan; Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan; Silesian
Texniki Universiteti, Gliwice, Polşa; Toronto Universiteti, Toronto, Kanada; Ostrava Universiteti,
Çexoslovakiya Respublikası; Mərkəzi Florida Universiteti, Orlando, FL; Hamburg Universiteti,
Hamburg, Almaniya; Paris Universiteti, Franca; Jahannes Kepler Universiteti, Linz, Austriya;
Waterloo Universiteti, Kanada; Aurel Vlaicu Universiteti, Arad, Rumıniya; Lappeenranta
Technologiya Universiteti, Lappeenranta, Finlandiya; Muroran Technoloji institutu, Muroran,
Japoniya; Hong Kong Baptist Universiteti, Hong Kong, Çin; Hindistan Statistik Institutu, Kolkata,
Hindistan; Saskatchewan Universiteti, Saskatoon, Kanada; Madrid Politexnik Universiteti, İspaniy
və Ryerson Universiteti, Toronto, Ontario, Kanada.
O, 200-dən cox elmi məgalənin tək müəllifi və 70 dən cox elmi jurnalların redaksiya
heyətinin üzvüdür. Onun elmi tədqiqat işi Omron Grant, Tekes Grant, Azərbaycan Respublikası
Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin grantı, Azərbaycan Respublikası Azərbaycan
Universitetinin grantı və Kaliforniya Berkli universitetində Soft Kompütünq Üzrə Təşəbbüs (BİSC)
proqramı grantları vasitəsilə dəstəklənmişdir.
11. Lütfi Ə. Zadənin doğma Bakıya səfəri. Lütfi Ə. Zadənin doğma Bakıya ilk səfəri 1965-
ci ildə Qara dənizdə Odessa-Batumi istiqamətində üzən “Admiral Naximov” teploxodunda
avtomatik idarəetmə problemlerinə həsr olunmuş beynəlxalq elmi konfransdan sonra olmuşdur. 43
ildən sonra Lütfi Ə. Zadə “BakuTel” beynəlxalq telekommunikasiya və informasiya texnologiyaları
sərgi və konfransında iştirak etmək üçün 2008-ci ilin noyabrın 8-10-da Bakıya ikinci dəfə səfər
etmişdir. Səfər zamanı, Fəxri Xiyabanda ümummilli lider Heydər Əliyevin məzarını ziyarət edən
dünya şöhrətli alim möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən də qəbul edilmişdir. Görüşdə
Lütfi Ə. Zadə Bakıya səfərindən və ölkə başçısı ilə görüşündən məmnunluğunu ifadə etmişdir. İlk
dəfə 1965-ci ildə Bakıda birgünlük səfərdə olduğunu xatırladan alim budəfəki səfərin onda böyük
təəssürat yaratdığını söyləmiş, ötən dövr ərzində ölkəmizin xeyli dəyişdiyini, Bakıda böyük abadlıq
və quruculuq işləri ilə yanaşı, elmin və mədəniyyətin inkişafının da yüksək səviyyədə olduğunu
vurğulamışdır. Lütfi Ə. Zadə əldə olunan bütün bu nailiyyətləri Azərbaycan Prezidenti İlham
Əliyevin elmə və mədəniyyətə göstərdiyi qayğı və diqqətin təzahürü kimi dəyərləndirmişdir.
Dövlətimizin başçısı bildirmişdir ki, Azərbaycan hazırki imkanlarından istifadə etməklə
elmin, təhsilin və mədəniyyətin müxtəlif sahələrini inkişaf etdirməyi, ən müasir texnologiyaların
tətbiqini qarşıya məqsəd qoymuşdur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin
qeyd etdiyi kimi, “Prioritetlərdən biri də informasiya-kommunikasiya texnologiyalarıdır. Mən buna
çox böyük əhəmiyyət verirəm. Bu, ölkənin ümumi inkişaf dinamikasını göstərən bir sahədir. Bu
sahədə çoxlu yeniliklər, çoxlu ixtiralar var. Azərbaycan da bu sahədə qabaqcıl yerlərdədir. Biz bu
sahəyə böyük investisiyalar qoymaq fikrindəyik. Xarici şirkətləri, dünyanın aparıcı informasiya-
kommunikasiya şirkətlərini Azərbaycana dəvət etmişik və onların da Azərbaycanla işləməyə böyük
maraqları var. Biz indi texnoparkların yaradılması üzərində işləyirik. Bir də demək istəyirəm ki,
dövlət öz tərəfindən bu sahəyə investisiya qoymağa hazırdır. Biz, tanınmış şirkətlərlə, sadəcə
tərəfdaşlıq etmək istəyirik. Bu sahənin çox böyük gələcəyi var və bəlkə də, neft sektorundan sonra
ölkəmizi inkişaf etdirən ikinci sahə ola bilər.”
“BakuTel-2008” beynəlxalq telekommunikasiya və informasiya texnologiyaları sərgisində
və konfransında iştirak edən alim sərgi ilə tanış olmuş, bu beynəlxalq tədbiri yüksək
qiymətləndirmişdir. Daha sonra alim Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Rəyasət
Heyətində təşkil olunan tədbirdə məruzə etmiş, ona elm qarşısında göstərdiyi xidmətlərə görə
Elmi əsərlər -Ученые записки - Scientific works, №4, 2017 İSSN 1815-1779
Avtomatika-Автоматика-Automation
21
S.N.Şahbazova
AMEA-nın xarici vətəndaşlar üçün fəxri diplomu təqdim olunmuşdur. Səfər çərçivəsində o,
həmçinin öz doğma məktəbi – Bakıda yerləşən 16 saylı məktəbdə də olmuşdur.
12. Professor Lütfi Ə. Zadə “Dostluq” ordeni ilə təltif edilmişdir. Azərbaycan
Respublikasının Prezidentinin 4 fevral 2011– ci il sərəncamına əsasən “Elm və texnologiyaların
inkişafına verdiyi töhfələr və mədəniyyətlərarası dialoqun qurulmasında göstərdiyi görkəmli
xidmətlərinə görə Lütfi Ə. Zadə (Lütfi Rəhim oglu Ələsgərzadə) “Dostluq” ordeni ilə təltif
edilmişdir.
Lütfi Ə. Zadə prezident İlham Əliyevə ünvanladığı minnətdarlıq məktubunda yazır:
Hörmətli Prezident İlham Əliyev!
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə yüksək dövlət mükafatı "Dostluq
ordeni" ilə mükafatlandırıldığıma görə Sizə dərin minnətdarlığımı bildirmək üçün müvafiq söz
tapmaq mənim üçün çətindir. Mənim qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəmin tanınmasının və onun
konsepsiyasının tətbiqi intellektual sistemlərin istifadə edilməsinin sübutudur.
Bu mükafat mənin üçün son dərəcə üstündür və Siz bildiyiniz kimi Mən həyatım boyunca
elmə marağımın təməli Bakıda məktəb təhsili və Azərbaycanın elmə və mədəniyyətə dərin
hörmətidir. Siz bu böyük ənənənin təcəssümüsünüz.
Mən Azərbaycanda olan sosial-iqtisadi inkişafdan dərindən məmnunam. Sizin apardığınız
Qara Qızılın İnsan Qızılına çevrilməsi Doktrinası Sizin rəhbərliyinizin ilkin vaxtlarından çox
dəyərlidir və minlərlə vətəndaşlara və Azərbaycandan kənarda yaşayan dostlarına da yaxşı mənada
təsir edir, və Sizin Azərbaycanın gələcəyi ilə uzaqgörən planlarınız məni xoşbəxt və əmin edir ki,
gənc və müstəqil Azərbaycan cavan və məşhur siyasi lider tərəfindən güclü əllərdədir.
Azərbaycanın dostları bu faktı da bilirlər ki, Azərbaycanın görkəmli, uzaqgörən və güclü Prezidenti
var və bu da ölkədə yaşamaq üçün güclü və sülh şəraitini yaradır; son bir neçə illər ərzində Sizin
əldə etdiyiniz sosial stabillik və iqtisadi inkişaf Azərbaycanda yaşamaq, oxumaq və işləmək üçün
ən gözəl yer olması üçün güclü platforma yaradıb. Elmdə, texnologiyada və təhsildə böyük
addımlarınız son bir neçə illər ərzində Azərbaycanı regionda lider ölkəsinə çevirmişdir. Sizin
müdrik baxışlarınız və rəhbərliyiniz Azərbaycanı geniş inkişafa gətirmişdir. Mən inanıram ki Sizin
planlarınız və islahatlarınız Azərbaycanı informasiya və kommunikasiya texnologiya mərkəzinə
çevirəcək və ölkənin mədəni və ənənəvi dəyərləri dünya bilik xəzinə irsi kimi tanınacaq.
Azərbaycan Respublikası Rabitə və İnformasiya texnologiyaları Nazirliyi mənim yenidən
Azərbaycanla bağlı təsəvvürümə qayıtmağımda dəstək oldu və bizim bir neçə vacib ideyalarımız və
güclü planlarımız gələcəkdə reallaşacaq. Mən fikirləşirəm ki bu planlar Sizin Azərbaycanın
regionda, habelə Qərb ölkələri tərəfindən güclü tanınması üçün planlarınıza digər bir dəstək
yaradacaq. Sizin Hökümətin səyləri nəticəsində bu gün Azərbaycan İKT sahəsində böyük uğur əldə
edilib və mən əminəm ki, bu tendensiya gələcəkdə Sizin müdrik siyasətiniz altında davam
etdiriləcək. Mən bir daha Sizin mənə və mənim ailəmə bəxş etdiyiniz bu əlamətdar hadisəyə görə
minnətdarlığımı bildirirəm və Sizi şəxsən yenidən görməyimi səbirsizliklə gözləyirəm. Siz, Bakı və
Bakıda olan dostlarım ürəyimin ən isti yerindəsiniz.
Nəticə. Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Lütfi Ə. Zadə, qeyri-səlis çoxluqlar və qeyri-səlis
məntiqin atası, 2008-ci ildən Beynəlxalq Telekommunikasiya sərgisində iştirak etmək üçün doğma
vətəni Bakiya gəlir və Azərbaycan Respublikasının prezidenti İ.Əliyev onu qəbul edir. 2011-ci ildə
Lütfi Ə. Zadənin 90 illik yubileyi münasibəti ilə o, “Dostluq ordeni” ilə təltif edilir. Onun 90 illik
yubileyi münasibəti ilə impakt faktorlu ACM jurnalı xüsusi buraxılış dərc edir. 2016-ci ildə Lütfi Ə.
Zadənin anadan olmasının 95 illik yubileyi münasibəti ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
onu Nizami Gəncəvi Qızıl medalı ilə təltif edir. “Qeyri-səlis çoxluqlar” məqaləsi Google Scholar-
da artıq 100.000-dən çox istinad gətirmiş və Zadənin bütün məqalələrinə 185.000-dən çox istinad
Elmi əsərlər -Ученые записки - Scientific works, №4, 2017 İSSN 1815-1779
Avtomatika-Автоматика-Automation
22
S.N.Şahbazova
var. Qeyri-Səlis Məntiq nəzəriyyəsinin banisi Lütfi Ə. Zadə, 96 yaşında vəfat edir , amma Qeyri-
Səlis Məntiq yaşayır və yaşamaqda davam edir!
Ədəbiyyat
[1]. Abbasov A.M., Shahbazova S.N. (2015). Functional Solution of the Knowledge Level Control
Problem: The Principles of Fuzzy Logic Rules and Linguistic Variables, in D.E. Tamir et al. (eds.),
Fifty Years of Fuzzy Logic and its Applications, Studies in Fuzziness and Soft Computing, Springer
International Publishing, Switzerland, 25-38, 2015.
[2]. Andonie R., Sasu L.M., Cataron A. (2009). A Novel Fuzzy ARTMAP Architecture with
Adaptive Feature Weights based on Onicescu’s Informational Energy, International Journal of
Computers Communications & Control, 4(2), 104-117, 2009.
[3]. Ashraf S., Rəhman A., Kerre E.E. (2015). Group Decision Making with Incomplete
Intervalvalued Fuzzy Preference Relations Based on the Minimum Operator, International Journal
of Computers Communications & Control, 10(6), 789-802, 2015.
[4]. Balakrishnan M., Johnson E.E. (2006). Fuzzy diffusion analysis: Decision significance and
applicable scenarios, Proc. of IEEE Military Communications Conference, 1, 2175-2181, 2006.
[5]. Balas M.M., Balas V.E. (2008). World Knowledge for Control Applications by
FuzzyInterpolative Systems International Journal of Computers Communications & Control, 3
(Supplement: S), 28-32, 2008.
[6]. Balas M.M., Balas V.E. (2008). World Knowledge for Controllers by Fuzzy-Interpolative
Systems, 11-21, in: L.A.Zadeh, Dan Tufis, F.G.Filip, I.Dzitac (Eds); From Natural Language to
Soft Computing: New Paradigms in Artificial Intelligence, Ed. House of Romanian Academy,
2008.
[7]. Balas V.E., Balas M.M. (2008). A Survey on the Constant Time to Collision Techniques, 22-
31, in: L.A.Zadeh, Dan Tufis, F.G.Filip, I.Dzitac (Eds); From Natural Language to Soft Computing:
New Paradigms in Artificial Intelligence, Ed. House of Romanian Academy, 2008.
[8]. Ban A.I., Coroianu L. (2012). Nearest interval, triangular and trapezoidal approximation of a
fuzzy number preserving ambiguity, International Journal of Approximate Reasoning, 53(5), 805-
836, 2012.
[9]. Bazoula A., Djouadi M.S., Maaref H. (2008). Formation Control of Multi-Robots via Fuzzy
Logic Technique, International Journal of Computers Communications & Control, 3(Supplement:
S), 179 -184, 2008.
[10]. Bede B. (2013). Mathematics of Fuzzy Sets and Fuzzy Logic, Book Series: Studies in
Fuzziness and Soft Computing, 295, 1-276, 2013.
[11]. Bede B., Gal S.G. (2005). Generalizations of the differentiability of fuzzy-number-valued
functions with applications to fuzzy differential equations, Fuzzy Setts and Systems, 151(3), 581-
599, 2005.
[12]. Bellman R.E., Zadeh L.A. (1970). Decision making in a fuzzy environment, Management
Science, 17, 141-164, 1970.
[13]. Benitez-Perez H., Cardenas-Flores F., Garcia-Nocetti F. (2011). Reconfigurable
TakagiSugeno Fuzzy Logic Control for a Class of Nonlinear System considering Communication
Time Delays on Peripheral Elements, International Journal of Computers Communications &
Control, 6(3), 387-402, 2011. 780 I. Dzitac, F.G. Filip, M.J. Manolescu.
Elmi əsərlər -Ученые записки - Scientific works, №4, 2017 İSSN 1815-1779
Avtomatika-Автоматика-Automation
23
S.N.Şahbazova
НЕЧЕТКАЯ ЛОГИКА НЕ-НЕЧЕТКАЯ: ВСЕМИРНО ИЗВЕСТНЫЙ АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ
УЧЕНЫЙ ЛОТФИ А. ЗАДЕХ
Ш.Н.ШАХБАЗОВА
Азербайджанский Технический Университет
E-mail: shahbazova@gmail.com
Аннотация: Лютфи Алескерзаде родился 4 февраля 1921 года в Баку. Первый визит Заде в
родной Баку состоялся после международной научной конференции, посвященной проблемам
автоматизированного управления теплоходом "Адмиралом Нахимов", направлявшейся в Одессу-
Батуми в Черное море в 1965 году. 43 года спустя Лотфи А. Заде во второй раз посетил Баку 8-10
ноября 2008 года для участия в международной выставке и конференции по телекоммуникациям и
информационным технологиям BakuTel. Научное творчество Заде очень богатое и разнообразное.
Его теории «Время в зависимости от частоты развития сетей» (1949), написанной совместно с
Ч.Р.Рагасини « Развития теорию прогнозирования Винера» (1950), написанной совместно с Ч.Р.
Рагасини «Создание методов Z-преобразований» (1952), «Создание теории нелинейных фильтров»
(1953), «Формирование проблем систем идентификации» (1956), написанной совместно с Ч.A.Дезоер
«Фаза ситуации для анализа линейных систем» (1963), написанной совместно с Р.Е.Белманом
"Принятие решение в условиях неопределонности" (1970), "Лингвистическая переменные и нечеткие
«ЕСЛИ-ТО» правила понятие" (1973), "Естественный язык для развития теории вероятностей" (1978),
"Приближенная теория рассуждения" (1979), «Теория рассуждений основанных на здорового
отражения» (1985), «Логика диспозиции» (1988), "Нечеткие правила, нечеткий граф и нечеткий
вероятность, теория софт комрютинг"(1991), "Теория компьютеров работающих со словами" (1996),
«Теория грануляции нечетких информаций» (1997), «Теория впечатлений» (1998) играют важную
роль в развитии мировой науки.
FUZZY LOGIC IS NOT FUZZY: WORLD-RENOWNED AZERBAIJANI SCIENTIST
PROFESSOR LOTFI A. ZADEH
SHAHNAZ N.SHAHBAZOVA
Azerbaijan Technical University
E-mail: shahbazova@gmail.com
Abctract: Lotfi A.Zade was born on February 4, 1921 in Baku. Lotfi A. Zadeh's first visit to native
Baku was after the international scientific conference devoted to automated management problems in
Admiral Nakhimov sailing to Odessa-Batumi in the Black Sea in 1965. 43 years later, Lotfi A.Zadeh visited
Baku for the second time on November 8-10, 2008 to attend the BakuTel international telecommunication
and information technologies exhibition and conference. Professor Lotfi A. Zadeh's scientific creativity is
very rich and diverse. His theory of "Development of the Frequency Area of Time-varying Networks"
(1949), "Development of Viner's Prognostication Theory" (1950), written with Ch. R. Ragassini, "Creating a
Z-Transportation Method" written with Ch. R. Ragassini, (1952), "Creating A Non-Linear Filter Theory"
(1953), "Formation Of Identification Problems In Systems" (1956), "Linear Analysis For The Linear
Systems Analysis" written with C.Desoir (1963), written with R.E.Belman "Desicion Making In Condition
Of Fuzzy Uncertanetly" (1970), “Linguistic Variable And Fuzzy Logic "IF -THEN" The Concept Of Rules”
(1973), "Theory Of Possibility Of Natural Language" (1978), "Theory Of Probability" (1979), "Common
Sense Based On The Theory Of Judging" (1985), "Dispositional Logic" (1988), "Fuzzy Rules, Fuzzy Graph
And Fuzzy Probability Calculus, Soft Computing Theory" (1991), "The Theory Of Computersworking With
Words" (1996), Theory Of Fuzzy Data Growth (1997), Theory Of Impression (Theory Of Impression),
Theoretical And Applied Sciences, (1998) plays an important role in the development of world science.
Dostları ilə paylaş: |