Ulduz Oktyabr Layout 1
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Alfred ADLER
- Gənc yazarlar üçün nəzəriyyə dərsi PSİXOANALİTİK NƏZƏRİYYƏ
Varlığınla sevindirən Adamım, yoxluğuna bil ki, tənhalığımla tək qalaraq ağlaram... Sevgini bəxş edən doğma Adamım, nifrətin doğarsa, yadlaşarsan, ağlaram... Hər görüşə gecikmədən gələn Adamım, bir gün görüşümə gəlməsən əgər, ağlaram... Həyata qaytaran, murad Adamım, bir gün ölsəm sənin üçün, ağlaram... Gözlərin gözümə baxan Adamım, o gözlər baxarsa bir başqasına, susub ağlaram... Danışıb-gülməyi, dinləməyi, hər işi birlikdə görməyi öyrədən Adamım, sussan, hər işdə sənsizlik olsa, anlaram səhvimi, içdən ağlaram... Gəlişinlə gətirən mənə aydınlıq, işıq, Adamım, aydınlıq yox olsa, dünyam qaralsa, bil ki, ağlaram... İsti nəfəsində, sevgi dolu qəlbində məni isidən Adamım, bir gün üşüsəm, soyuqlasam, xəstəlik taparam, yenə ağlaram...
Günel FƏRHADQIZI Avstriyalı məşhur həkim, nevropotoloq, psixiatr və psixoloq Alfred Adler (1870-1937) fərdi psixo - logiya məktəbinin banisidir. Ziqmund Freydin ilk tərəf daşlarından olsa da, sonradan aralarında ciddi fikir ayrılıqları yarandığına görə ayrılıblar. Adleri Freyddən ayıran ilk yanaşma fərqi Freydin hər bir davranışı uşaqlıq vaxtı yaşanmış seksual səbəblərlə bağlaması ilə bağlı olmuşdur. Adler belə düşünürdü ki, insan ictimai varlıq olduğuna görə təkcə uşaqlıq vaxtı yaşamış olduğu seksual komplekslərə görə dərk edilə bilməz. Fərdin formalaşmasında mühüm rol oynayan ictimai faktorlar – ailə və mühit amilləri də nəzərə alınmalıdır. Bu amillər isə hər kəsdə fərqli olduğuna görə hər bir fərd öz yaşayış şərtləri daxilində qiymətləndirilməlidir. Bununla da Adler psixoanaliz elminə “fərdi psixologiya” və ya “indi- vidual psixologiya” anlayışını gətirmişdir. Adlerə görə, insan hələ dili yenicə söz tutmağa başladığı dövrdən özünə bir “həyat planı” müəyyənləşdirir və körpəlikdəki bu yaradıcı başlanğıc sayəsində həyatına necə istiqamət verəcəyini qərarlaşdırır. Sonrakı vaxtlarda isə mühitə bağlı olan, eləcə də fərdi amillərdən istifadə etməklə bu planı həyata keçirməyə çalışır. Adlerin fərdi psixologiya nəzəriyyəsinə görə, fərd bölünməz bir bütöv təşkil edir. Bu bütövlüyü təmin edən isə onun yalnız özünə aid olan “həyat planı” və ya “həyat tərzidir”. “Həyat tərzi” insanın özü və mühiti haqqındakı qənaətlərinə əsaslanır və insan fəaliyyətini istiqamətləndirir. Adlerin görüşlərində diqqəti çəkən daha bir nəzəriyyə də “natamamlıq kompleksi” və ya “çatışmazlıq kompleksidir”. Fərd içində yaşadığı mühitin ona göstərdiyi mənfi münasibətlər nəticəsində “çatışmazlıq duyğusu”na qapılır və sonradan bu duyğu “natamamlıq kompleksi” və ya “çatışmazlıq kompleksi” vəziyyətinə gəlir. Daha çox fiziki qüsurları olan insanların “natamamlıq kompleksi” daşıdıqlarını iddia edən Adler bu kompleksi inkişafın təkanverici gücü olaraq qiymətləndirmiş, fərdlərin bu duyğularını təmin etmək üçün elmdə, sənətdə və müxtəlif fəaliyyətlərdə uğur qazandıqlarını söyləmişdir. Adlertə görə: “Çatışmazlıq, etimadsızlıq və təmin olunmamaq duyğuları həyatda bir məqsədin ortaya çıxmasına və formalaşmasına şərait yaradır. Uşaqda hələ ilk günlərdən ön plana çıxmaq, ana və atanın diqqətini üzərinə çəkmək, onları buna məcbur etmək xüsusiyyəti özünü göstərir. Bu cür davranışlar insandakı hörmətə layiq olmaq meylinin ilk əlamətləridir”. Çatışmazlıq duyğusunun ifrat şəkildə aradan qaldırılması zamanı isə fərd “üstünlük kom- plek”sinə tutulur. Burada da təhrikedici güc “çatışmazlıq duyğusudur” və həmin duyğu “ça - tışmazlıq kompleksinə” və ya çatışmazlığın ifrat həddi olan “yüksəklik kompleksi”nə yol açanda nevroz əlamətləri özünü göstərməyə başlayır. (Bu barədə daha ətraflı bax: Ferda Atlı. Edebi metnin ve yaratıcılığın kaynağına ulaşan yol: psikanalitik edebiyat eleştirisi) Diqqətinizə təqdim etdiyimiz “Dostoyevski” məqaləsi Alfred Adlerin psixologiya elmində əldə etmiş olduğu qənaətləri bədii mətnlə təsdiqləmək cəhdinin ifadəsi hesab edilə bilər. Psixoanalitik nəzəriyyədə xüsusi yeri olan bu məqalə 1918-ci ildə yazılıb. Bundan 9 il sonra - 1927-ci ildə isə Adlerin müəllimi və sonradan fikir əleyhdarı olmuş Ziqmund Freyd məşhur “Dostoyevski və ata qatilliyi” məqaləsini yazacaqdı... Alfred ADLER Dmitri Karamazovun Sibirdə, yer altındakı şaxtada ümid etdiyi şey əvvəli-sonu olmayan bir ahəngin mahnısını oxumaqdır. Günahı olmayan müqəssir ata qatili dinə gəlir və öz qurtuluşunu hər şeyi bağışlayan ahəng içində tapır. №10 (569) oktyabr 2016 I 71 MƏTİ OSMANOĞLU TƏQDIM EDİR Gənc yazarlar üçün nəzəriyyə dərsi PSİXOANALİTİK NƏZƏRİYYƏ Əlyazma xəttinin hər əyrisinə məna verməyi bacaran, düşüncələrini heç çətinlik çəkmədən dilə gətirə bilən və başqalarının ağlından keçənləri dərhal başa düşən knyaz Mışkin şirin-şirin gülümsəyərək deyir: “On beş ildi mən idiot idim”. Bundan da böyük ziddiyyət ağıla gətirə bilmərik. Təcrübələrin, kollektiv duyğusunun və yaşamış olduğu həyatın qoyduğu sərhədi aşmağa cəhd etməzdən öncə Raskolnikov yatağının içində bir aydan artıq düşünür: “Mən kiməm - Napoleon kimi bir insan, yoxsa bir zavallı?”. Burada da yenə böyük ziddiyyət görürük. Üstəlik, bu bizim də qoşulduğumuz və içimizdə hiss etdiyimiz ziddiyyətdir. Eyni vəziyyəti həm Dostoyevskinin yaratdığı digər qəhrəmanlarda, həm də onun öz həyatında görürük. Dostoyevski ata ocağından “dəli-dolu bir oğlan kimi” qaçmışdır. Ancaq atasına və yoldaşlarına yazdığı məktubları oxuyanda həmin məktublarda qeyri-adi bir sadəliyin, üzüyolalığın və daha çox da faciəvi bir taleyi boynuna aldığının şahidi oluruq. Dostoyevkski aclığı, səfaləti, dərdi çox görmüşdü. Yaşadığı ömür bir səyyah həyatını xatırladır. Dəli- dolu gənc olan Dostoyevski “Yeniyetmə”dəki müdrik din gəzgini Zosima kimi xaç götürüb bilik qazanmaq, bütün təcrübələri yaşamaq və insan həyatını hiss etmək, həyatın bütün pillələrindən keçmək və həqiqəti tapmaq, yeni bilik əldə etmək üçün addım- addım irəliləmişdir. Qəlbində bu cür ziddiyyətlər daşıyan, bu cür ziddiyyətləri bir araya gətirib uyğunlaşdırmaq istəyən bir şəxs daxili rahatlığa qovuşmaq ümidi ilə yaşayırsa, dərinliklərə baş vurmalıdır. Çünki onun başına hər cür fəlakət gələcək, hər cür ağrı-acını yaşamaq məcburiyyətində qalacaq. Ən əhəmiyyətsiz yaşan - tıların belə öz həyat formuluna nə qədər uyğun olduğunu başa düşməyə çalışacaq və bunu edəcəkdir. Bütün varlığı onu həyat barədə bir görüş yaratmağa vadar edəcək. Yalnız bunu etdiyi zaman ucsuz- bucaqsız tərəddüdlərdən yaxa qurtarıb daxili rahatlığa qovuşub özünə inana bilər. Daxili rahatlığa qovuşmaq üçün həqiqətə çatmaq lazım gəlir. Ancaq həqiqətə aparan yol daş-kəsəklidir: dözüm və iradə, böyük əmək - həm vücudun, həm də ruhun hazırlıqlı olmasını tələb edir. Bundan ötrü mövqeyi son dərəcə asan başa düşülən insanlarla müqayisədə bu tərəddüdlü araşdırıcının gerçək həyata, həyatın məntiqinə, insanların birgə yaşayışına daha artıq yaxınlaşmış olduğuna gərək təəc cüb -
Dostoyevski yoxsulluq içində yaşamışdı, ancaq öləndə onu son mənzilə bütün Rusiya yola saldı. İşləməkdən xoşu gələn, həyat sevinci ilə dolub- daşan, həm özünü, həm də yoldaşlarını durmadan cəsarətləndirən Dostoyevski əlini-qolunu bağlayan o qorxunc xəstəliyin, epilepsiyanın əsiri idi. Tobolskda dörd il ayaqları zəncirlənmiş dövlət “canisi”; ondan sonra da Sibir hərbi birliyində dörd il məcburi xidmət etmiş residivist - bu zadəgan əsilli əzabkeş insan məhbusluğunu başa vurduğu zaman öz-özünə deyir: “Verilən cəzaya layiq idim, çünki ürəyimdə hökumətə qarşı pis niyyət bəsləyirdim, ancaq təəssüflər olsun ki, indi nəzəriyyə üçün, mənə bundan sonra adiyyəti olmayan bir iş üçün əzab çəkməliyəm”. Dostoyevskinin zamanında Rusiyanın ictimai həyatında bir çox ziddiyyətlər ortaya çıxmışdı. O, tanınmağa başladığı vaxt təhkimli kəndliləri azad etmək hər kəsi düşündürürdü. Dostoyevski uşaqlara, əziyyət çəkənlərə, “alçaldılmışlara və təhqir edilmişlərə” hər zaman yaxınlıq hiss edirdi. Yoldaşlarının bildirdiklərinə görə, müalicə üçün gələn dilənçilərlə tez və asanlıqla həmdərd olur, onları evinə çağırıb dərdlərini başa düşməyə və vaxtlarını xoş keçirmələrinə çalışırmış. Odur ki, həbsxanada olarkən Dostoyevskini ən çox narahat edən şey digər məhbusların ona zadəgan kimi yanaşmaları və onu özlərinə yaxın hiss etməmələri idi. Onun ən çox arzuladığı şey həbsxana həyatının mənasını başa düşmək; təhlil etmək, daxili qaydalarını və başqaları ilə dostluq qura bilmək imkanlarının sərhədlərinin genişliyini öyrənmək idi. Böyük insanların çoxu kimi, Dostoyevski də sürgünlüyünü, hətta ən əhəmiyyətsiz və cansıxıcı şərtlər altında belə ətrafındakı insanlara həssaslıq göstərməyə sərf elədi. Sürgünlüyündən həyatının daxili əlaqələri haqqında bilgi əldə etmək və bir an ayaq saxlayıb öz varlığını yıxmaq istəyən, onun özünü çaşqına çevirən bütün ziddiyyətləri sintez halında bir yerə toparlamaq üçün istifadə etdi. Psixi ziddiyyətlərinin qeyri-müəyyənliyi içində bütün səylərini məqbul bir həqiqət tapmağa həsr elədi. Dostoyevski gah hər şeyə etiraz edir, gah da hər şeylə razılaşırdı. Uçurumların qaşına qədər gəlir və qorxuyla geri çəkilirdi. Həqiqətə çata bilmək üçün günahı özünə bələdçi seçmişdi. Dostoyevskinin əsas prinsipi, həmin prinsipi açıq şəkildə dilə gətirdiyi zaman da həqiqətin üstünə öncə günah yolu ilə getmək idi. Bu baxımdan, Dostoyevski “qərb mədəniyyəti” deyilən şeyə düşmən kəsilmişdi. Çünki onun nəzərində qərb mədəniyyəti həqiqət yolu ilə gedib günaha batmaqdan başqa bir şey 72 I ULDUZ Yüklə 0,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|