Ulduz Oktyabr Layout 1
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
deyildi. Dostoyevskinin həqiqətə qovuşması üçün daim qəlbində çarpışan ziddiyyətləri birləşdirməsinə, yəni yaratdığı obrazlarda özünü göstərən, həm onu, həm də qəhrəmanlarını təhlükə altına qoyan ziddiyyətləri uyğunlaşdırmasına ehtiyac var idi. Beləliklə, Dostoyevski şair və peyğəmbər rolu oynamağı da bu anlayış içində qəbul etmiş və öz mənliyinə qarşı duyduğu sevgiyə sərhəd qoymağa səy göstərmişdi. Dostoyevskiyə görə, insanı haldan çıxardan güclü olmaq halının sərhədləri insanın yaxınlarına bəslədiyi sevgiylə müəyyənləşir. Onu həqiqi hərəkətə gətirən şey qəti bir güclü olmaq istəyi, buyruq verə bilmək halına çatmaq sevgisi idi.
Bütün həyatı tək bir formul içində cəmləşdirə bilmək səyi göstərəndə belə, bu üstün olma istəyinin əlamətləri açıq-aydın görünür. Qəhrəmanlarının bütün hərəkətlərində onları öz mənliklərindən yüksəyə qaldıran, hərəsini bir Napoleon olmağa yönəldən, dərin uçurumların qaşına gəlib oradan üzüaşağı yıxılmaq təhlükəsi içində bir an ayaq saxlamağa məcbur edən bir təhrik vardır. Özü barədə belə deyir: “Mən tənbeh olunacaq qədər gözü yüksəkdə olan bir insanam”. Bununla birlikdə, Dos- toyevski gözünün yüksəkdə olmasını müəyyən bir ölçüyə qədər cəmiyyətə xeyirli bir şey halına gətirmişdir. Qəhrəmanlarını da eyni şəkildə istiqamətləndirmiş və onların cəmiyyətdə bir arada yaşamağın məntiqi gerçəkliyinin sərhədlərini dəlicəsinə aşmalarına izn vermişdir. Qəhrəmanlarının hamısını özündənrazılığa və görünüşə aldanmağa təhrik edərək həyatın ən son sərhədlərinə qədər gətirmiş, üzərlərinə ən böyük pislikləri yağdıraraq yenidən insan təbiətinin sərhədləri içinə geri qaytarmış və onlara ölçüsü-biçisi, nizamı yerində olan şükran nəğmələri oxutmuşdur. Dostoyevskinin əsərlərində ən çox rast gəldiyimiz sözlərdən biri “sərhəd”dir. Çox vaxt divar görüntüsü yaradır. Özü barədə bəzən belə deyir: “Mən fantastik olanın başladığı yerə qədər uzanan gerçəyin sərhədlərinə çatmaqdan çılğın bir həzz alıram”. Xəstəlik tutmalarını o, yaşamaq duyğusunun son sərhədinə qədər aparıb çıxaran çılğın bir həzz kimi təsvir etmişdir. Bu tutmalarda özünü Tanrıya lap yaxın hiss etdiyini və bir addım atsa, həyatla bütün əlaqəsinin kəsiləcək olduğunu söyləmişdir. Dostoyevskinin yaratdığı qəhrəmanların həyatında tez-tez rastlaşdığımız bu vəziyyət çox dərin məna daşıyır. Dostoyevskinin peyğəmbərliklə irəli sürdüyü təlimə inansaq, yaxın insana bəslənilən sevgi ilə qəhrəmanlığın sintez halında birləşdiyini qəbul etməliyik. Sanki onun yaratdığı qəhrəmanlar və bu qəhrəmanların taleləri həmin sərhəddə sona çatır. Dostoyeski də eyni sərhədə qədər getmək fik rin - dədir. Oraya çatdığı zaman insan qardaşına qarşı duyduğu sevgidə həyatın ən böyük dəyərini tapacağını hiss edir. Dostoyevski bunun üçün həmin sərhədi böyük dəqiqliklə cızmışdır, ondan öncə çox az adam bunu bacara bilmişdir. Bu məqsəd yaradıcılıq və əxlaq fəlsəfəsi baxımından tamamilə fərqli məna daşıyır. Onun özü və yaratdığı qəhrəmanlar insan yaşan - tısının ən son hüduduna qədər gedib çıxırlar. Oraya çatdıqları zaman Dostoyevski uzun düşüncələrdən sonra onların Tanrı önündə baş əydiklərini, çara və Rusiyaya kor-koranə bağlandıqlarını qeyd edir. Sərhəd duyğusu adlandıra biləcəyimiz bu hissin (bu hiss Dostoyevskini pisliklərlə dolu bir həyat yaşamağa, bəzən də ayaq saxlayaraq nə baş verdiyini görə bilmək üçün yan-yörəsinə baxmağa vadar etmişdir, tanışlarından bir çoxunun qeyd etdiyi kimi, onda qoruyucu bir günahkarlıq duyğusu yaratmışdır) haradan yarandığını heç onun özü də bilmirdi. İşin qəribə tərəfi də bu idi ki, həmin duyğunun nevroz tutmaları ilə əlaqəli olduğunu deyirdi. Dostoyevskiyə görə, insan aldadıcı eqoizm sayəsində ictimailik duyğusunu aşdığı zaman Tanrı işə qarışır və insanı öz-özü ilə hesablaşmağa təhrik edən səslər eşidilir. Törədəcəyi cinayət üzündən dərin düşüncələrə qapılan insan üçün hər şeyin qanuni olduğu fikrini irəli sürən, hansı silahdan istifadə edəcəyini əvvəlcədən planlaşdıran Raskolnikov sərhədi aşmazdan öncə yatağının içində aylar uzunu düşünüb-daşınır. Nəhayət, cinayəti törətmək üçün baltanı paltosunun ətəyi altında gizləyib pilləkənlə yeyin-yeyin irəliləyərkən ürəyinin döyündüyünün fərqinə varır. Bu ürək döyüntüsündə bizə həyatın səsi tanış gəlir. Bu ürək çırpıntılarında həm də Dostoyevskinin həyatın sərhədləri ilə əlaqəli duyğuları ifadə olun muşdur. Yazdığı əsərlərin çoxunda yaxın insanların sevgi sərhədlərini pozan tək-tənha qəhrəman deyil, anlaşılmaz bir səviyyəyə yüksələn və qəhrəmancasına ölən insan təqdim olunur. Dostoyevskinin əhəmiyyətsiz olana, dəyər verilməyənlərə qarşı bəslədiyi sevgi barədə bundan əvvəl bəhs etmişdim. Bu vəziyyətlərdə aşağı təbəqədən olanların, fahişələrin, uşaqların roman qəhrəmanı kimi götürüldüklərini görürük. Bu tiplər Dostoyevskinin idarə etdiyi dərk edən insan qəhrəmanlığının sonsuz hüduduna gələnə qədər böyüyür və yüksəlirlər. Dostoyevski uşaqlığı boyunca icazə verilən ilə qadağan olunan arasındakı sərhədi açıq-aydın №10 (569) oktyabr 2016 I 73 görmüşdü. İlkin yeniyetməlik illərində də bu vəziyyət dəyişməmişdi. Bir yandan xəstəliyinin səbəb olduğu imkansızlıqlarla üzləşməsi, digər yandan da edam edilməkdən son anda xilas olması və sürgünə göndərilməsi kimi müdhiş amillərin təsiri altında qalmışdı. Sərt və özündən razı olan atası Dos- toyevskinin uşaqlıq vaxtı dikbaşlığını və qürurluluğunu aradan qaldırmaq üçün əlindən gələni etmiş və ifrat sərtliklə onu keçilməsi qadağan olan sərhəd cizgisinə qədər gətirib çıxarmışdı. “Peterburq yuxuları” adlanan ilk əsərlərindən biri yaradıcılığının başlanğıcında yazıldığına görə burada bir davranış formasını açıq ifadə etdiyinə ümid bəsləyə bilərik. Bir sənətkarın psixoloji vəziyyətindən məntiqi nəticələr çıxarmaq o zaman mümkün ola bilir ki, həmin nəticələr yazıçının ilk yazıları, əsərlərinin ilkin planları ilə sonrakı yaradıcılığının əlaqəli şəkildə araşdırılmasından əldə edilmiş olsun. Bununla birlikdə onu da unutmamalıyıq ki, sənət əsəri yaratmağın yolu həyat mübarizəsinin ucundan keçir. Bu baxımdan, cəmiyyətin normal istəkləri ilə üzləşərkən hər bir sənət adamının arxaya dönəcəyini, dayanacağını və geri çəkiləcəyini söyləyə bilərik. Heçlikdən, daha doğrusu, həyatın gerçəkliklərinə qarşı göstərdiyi tərəddüd dolu davranışdan bir dünya yaradan və həyatın praktik tərəfi ilə cavablar verməkdən daha çox anlaşılması çətin olan sənət əsərləri ortaya qoyan bir sənətkar həyatdan çəkinir və Dos- toyevskinin qeyd etdiyi kimi, “mən sadəcə bir mistik, bir fantazyoram”, - deyir. İnsan fəaliyyətinin hansı nöqtəsi üzərində dayandığını müəyyənləşdirməklə Dostoyevskinin şəxsiyyəti haqqında təxmini fikir irəli sürə bilərik. Dostoyevski bunu aşağıdakı parçada kifayət qədər aydın göstərir: “Nevaya yaxınlaşanda bir az ayaq saxladım ki, çaya, dumanlı soyuq havaya və qürubun son qızartılı ləkələrinin qeyb olduğu naməlum uzaqlığa göz gəzdirim”. Sonra yeyin-yeyin evinə gedib normal insan kimi Şillerin qadın qəhrəmanları barədə xəyala dalır. “Ancaq gerçək Amalyanın heç fərqində olmadım, çünki o mənimlə birlikdə yaşayırdı”. Eşqdən zəhərlənərək dərd çəkməyə üstünlük verir və dərd çəkməyi həyatın bütün zövqlərindən üstün tutur. “Amalya ilə evlənsəydim, mütləq bədbəxt olacaqdım”. Dünyandakı ən sadə şey də elə bu deyilmi? Şair həyatın səs-küyündən kifayət qədər uzağa çəkilərək röyalara və xəyallara dalır; xəyala gətirilən eşqin verəcəyi həzzin aşılmazlığını qavramaq üçün bir an ayaq saxlayır və “gerçəkliyin xəyal gücü ilə qurulan istənilən idealı məhv etdiyini” başa düşür. “Mən ki, Aya getmək istəyirəm!” deyir. Bunun mənası tənhalıqda qalmaq, dünya ilə heç bir əlaqə qurmamaq istəyini göstərməkdir! Beləliklə, yazıçının həyat yolu gerçəkliyə və bu gerçəkliyin istəklərinə qarşı etiraz səciyyəsi qazanır. Bu, “İdiot”da və ya “etiraz etmək gücü və səsi olmayan” xəstə adamda gördüyümüz davranışdan fərqlidir. Dostoyevski dərdə qarşı göstərdiyi dözüm- lülüyün nə vaxtsa onun üstünlüyünün sübutu olacağını bilmirdi. Onu sıxıntıya saldıqları və ya ona əzab- əziyyət verdikləri, bununla da onu yolundan çıxmağa məcbur etdikləri zaman içindəki normal adamı, yıxıcı və üsyankar Qaribaldini tapmışdı. Tapanda isə o vaxta qədər bir kəsin anlamadığı gerçəyi, yəni tabe olmağın və özünü alçaltmağın yol veriləcək son davranışlar olmadığını, bununla belə, qət edilməsi lazım gələn bir “məsafə” olduğunu dərk etmişdi. Bu gerçəyi Tolstoy da anlamışdı və dəfələrlə təkrar- təkrar söyləsə də, başa düşməmişdilər. Bu barədə danışmaq mümkündür, lakin hər hansı həqiqi sirdən söhbət gedəndə bunu heç kəs başa düşə bilmir. Həqiqətən də çirkli kağızlar arasında 170000 rubl pul saxlayan, digər yandan da aclıqdan öləcək və yoxsulluq içində yaşayacaq şəkildə davranan Qarpaqon Solovyevin nəyin intiqamını almaq istədiyini bir kimsə başa düşə bilməzdi. Öz pişiyini, kirayənişinini və nökərini evə salıb, qapını kilidləyərək hamını günahkar çıxaranda öz içində, kim bilir, nə qədər sevinc duymuşdu. Puldan başqa qüvvə tanımayanların və ondan başqa heç nə üçün yalvarmayanların hamısına hökm edərək onları yalvartmışdı. Lakin bu onda həqiqi bir məsuliyyət hissi formalaşdırmasına və öz həyatına qarşı metodik bir təzyiq göstərməsinə səbəb oldu. Bu təzyiq metodunu həyata keçirə bilmək üçün özü də ac qalmalı, acından öləcək vəziyyətə düşməli idi. “O, bütün istəklərindən yüksəkdə idi”. Buna çatmaq üçün dəli olmasımı gərək idi? Əslində, o bunu da edir. Bununla da o zaman insanlığa, insanların sərvət düşkünlüyünə nifrətini nümayiş etdirə və heç bir məsuliyyət hiss etmədən özünə yaxın olan hər kəsi alçalda bilərdi. Onu yüksək cəmiyyətə aparan hər şeyin ixtiyarını öz əlində saxlayır. Bir anlıq ayaq saxlayır, öz sehrli çubuğunu zibil qabına atır və özünü bütün insanlardan yüksəkdə hiss edir. Dostoyevskinin həyatındakı ən güclü xətt, bizə elə gəlir ki, budur və onun böyük əsərlərinin hamısı bu yolda olmalı idi: fəaliyyət 74 I
Yüklə 0,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|