Uliwma pedagogika ham psixologiya

Uliwma pedagogika ham psixologiya

Joba :
1. Psixik iskerliginiń ulıwma nizamlıqları.

2. talabanıń kásiplik qásiyetlerin esapqa alıw.
3. Studentlerde teoriyalıq pikirlewdi qáliplestiriw.
4. Oqıw máselelerdi psixologiyalıq analiz qılıw.
5. Psixologiyalıq bilimler arqalı ámeliy jaǵdaylardı bahalawdı úyreniw.
Ádebiyatlar

Bul pánni oqıtıwdıń tiykarǵı maqseti — studentiar tárepinen psixik iskerliginiń ulıwma nizamlıqların ózlestiriliwi esaplanadı. Umumpsixologik teoriyaler, bilimler olardıń psixologiyadagi ámeliy bahaları atap aytqanda, jas hám pedagogikalıq, social tarawlardı úyreniwleriniń tiykarın qurawı kerek. Psixologiya pániniń zamanagóy jetiskenliklerin ózlestiriw studentke odan awal qanday qarawlar hám teoriyaler júzege kelgeni hám qaysı dárejede olar ilimiy rawajlanıwına járdem beriwine, barlıǵına sanalı túrde jantasıwǵa múmkinshilik beredi.

Ulıwma psixologiyani úyreniw psixologiya sistemasındaǵı basqa oqıw kursların ózlestiriwde metodologik áhmiyetke iye, sebebi ulıwma bilimlersiz ayrıqshalıqlardı túsinip alıw rrmmkin emes. Bunnan kelip shıǵıp, lekciya oqılıwında hám ádebiyatlar menen studentlerdiń ózbetinshe jumısların shólkemlestiriwde student ushın hár bir jańa ilimiy qaǵıydanı turmısda gúzetiletuǵın psixologiyalıq hádiyseler menen túsindiriw, bálki olar jumısların qanday túsintirilganligi hám zamanagóy ulıwma psixologiyada qanday túsintiriliwi menen de salıstırıwlaw zárúr esaplanadı. Lekciya temaları pánniń reń-barangligi, bólimler mazmunında psixologiyanıń tiykarǵı máselelerin toplanıwı, bir-biri menen baylanıslı túsinikler sisteması retinde aytılıwı múmkin bolıwı ushın bir neshe úlken bólimlerge jıynanganlıgı maqsetke muwapıq bolar edi. Soǵan muwapıq ámeliy hám semenar shınıǵıwlarınan kiritiliwi múmkin bolǵan tolıq maǵlıwmatları haqqında lekciyalarda tolıq sóylep ótiw kerek bolmaydı. Mısal ushın aqıl etiw psixik processlaming hár birine tolıq xarakteristika berip ótiw zárúriyatı bolmaydı, lekin olardıń iskerligi dawamında olar ortasındaǵı óz-ara baylanıslar hám bogiiqliklariga studentlerdi itibarın qaratıw olardıń wazıypaların kórsetiw kerek. Keyingi seminar laboratoriyalar, ámeliy jumısları dawamında olar tek ǵana teoriyalıq emes, bálki ámeliy tájiriybe arqalı tereń úyreniw múmkin boladı.
Usınıń menen birge auditoriyada studentlerdiń kásiplik ayrıqshalıqlardı esapqa alıw kerek. Mısal ushın, pedagogika joqarı oqıw jurtınıń matematika fakultetinde oqıwshılardıń matematikalıq qábiletleri boyınsha teoriyalıq tiykarların tereńrek úyreniw hám bolajaq oqıtıwshılardı balalarda matematikalıq qábiletlerin anıqlaw hám rawajlandırıw metodikası menen qurallandırıwı múmkin boladı.
Beriletuǵın saatlar sanına qaray lekciya kurslar boyınsha túrli variantlarda bólimlerge ajıratılǵan bolıwı múmkin. Mısalı, ulıwma psixologiyanıń hámme máseleleri besew, altı yamasa yetita lekciya bólimlerge ajıratılǵan boiishi múmkin. Bul berilgen saatlar sanı hám oqıtıwshınıń pikirine baylanıslı boladı.
Tómendegishe variantlar ushraydı
1. Psixologiyaga kirisiw. Shaxstıń aqıl etiw procesi. Shaxstıń
emotsional — shıdamlılıqlik tarawı, shaxstıń psixologiyalıq qásiyetleri (besew
bólim).
Ulıwma psixologiya pán retinde, onıń obiekti hám predmeti
iskerlik psixologiyasi, shaxs psixologiyasi hám aqılı, emotsional
shıdamlılıqlik tarawı, xarakteri hám temperamenti, shaxstıń qábiletleri hám
jónelgenligi (altı bólimler).
Psixologiya pán retinde jáne onıń tiykarǵı tarawları iskerlik
psixologiyasi, shaxs psixologiyasi, shaxs iskerliginde aqıl etiw
processleri, iskerlikte emotsiya hám aqıldıń rawajlanıwı, tálim-
tárbiya psixologiyasi máseleleri, munasábetler psixologiyasi hám
shaxslararo munasábetler psixologiyasi (yetita bólim).
Oqıtıwshı nege tiykarǵı itibardı kúsheytiwdi qálewine qaray olardıń hár birine túrli muǵdarda saatlar ajratılıwı múmkin. Mısal ushın bolajaq ishJab shıǵarıw shólkemlestiriwshileri hám jámáát basshıları ushın iskerlik psixologiyasi hám shaxslararo munasábetler psixologiyasinıń máselelerin jaqsılaw bilip alıwları, bolajaq oqıtıwshılarda bolsa shaxs psixologiyasi jáne onıń rawajlanıwı, tálim hám tárbiya psixologiyasini biliwi menen baylanıslı boladı.
Semenar, ámeliy hám laboratoriya shınıǵıwlarında bayanatshı joybarlastırılǵan sorawların sheshimin tabıwı kerek. Usınıń menen birge teoriyalıq ózgesheliktegi lekciyalardan ayrıqsha túrde olar studentlerde psixologiyalıq hádiyselerdi úyreniw hám qayta ózgertiw ushın ámelde teoriyalıq bilimlerden paydalanıw sheberligin qáliplestiriwge hám de usınıń menen olardı ámeliy jaǵdaylarda psixologiyalıq tuwrı yoi tutıwǵa úyretiwge qaratıladı.
Álbette, bayanatta boigani sıyaqlı shınıǵıwlarda da oqıtıwshı oqıtıwdıń aktiv metodlarınan paydalanıwǵa háreket etedi hám studentlerdi ilimiy hám ámeliy mashqalalardi analiz etip, psixologiyalıq kategoriyalar menen pikirlewge úyreniwdi maqset etip qóyadı. Bul maqset lekciyalarda bolǵanı sıyaqlı (mashqalalı bayanlaw ushın ) studentlerdiń ǵárezsiz hám ámeliy shınıǵıwlarında (seminar laboratoriyalar ) oqıw tapsırig'i retinde mashqalalı sorawlar hám de wazıypalar járdeminde erisiw múmkin.
Bul soraw — máseleler sonday dúzilisi kerek, olar studentlerdi pánniń tiykarǵı máseleleri haqqında oy-pikir júrgiziwge jóneltirsin; birinshiden, psixik iskerliginiń ulıwma nizamlıqların úyrenip, bilip alıwǵa ; ekinshiden, turmıslıq jaǵdaylarda psixikanıń haqıyqıy kórinisleri uyqas túrde olardı túsiniwge; úshinshiden, fanda olardı aqıl etiw tariyxıy logikalıq process retinde c'. lantirsin.
Sonday etip, student kitap daǵı tekstlerden shetke shıǵıwı arqalı, turmıslıq haqıyqatqa jaqınlasadı hám olardı bayanattan yamasa kitaptan oqıp úyrenip alǵan teoriyalıq qaǵıydaları noqatyi názerinen túsiniwge háreket etedi.
Tómende oqıw tapsırmaları ushın analitik sorawlar hám máseleler keltiriledi, olar tiykarlanıp studentlerdiń pikirlew xızmetlerin aktivlestiriwge qaratılǵan. Olar oqıtıwshılarǵa járdem retinde pedagogikalıq máselelerdi sheshiw ushın dúzilgen birpara sorawlar studentlerge oqıw tapsırmaları quramında ǵárezsiz xızmetleri ushın jáne bul jumıslar nátiyjelerin keyinirek semenar yamasa ámeliy shınıǵıwlarda talqılaw menen beriliwi múmkin. Studentler ushın quramalı bolǵan sorawlardıń bir bólegi oqıtıwshı tárepinen beriletuǵın lekciyalardan paydalanıw múmkin. Sol orında student áne sol qıyın bolǵan sorawlarǵa ózi ushın juwap aladı. Bunnan tısqarı, oqıtıwshı sorawlardı ózgertiwi múmkin yamasa anıq oqıw talapları, tiykarında óz sorawların dúziwi múmkin.
Sonday eken, oqıw tapsırmaları :
1. Bul tapsırmanıń sorawı I kurs studenti ushın júdá qıyın boiishi múmkin. Sol sebepli bayanatta mashqalalı bayanlaw arqalı paydalanıw múmkin. «Psixologiya» pán retindegi mazmunı neden ibarat? Bul máselede sabaqlıq hám sózliklerde túrlishe noqatyi názerler bar ekenligin qanday túsindiriw múmkin?
Psixologiyanıń predmeti — «psixik turmıstıń anıq hádiyseleri»
(Ulıwma psixologiya sabaqlıǵında )
Psixologiya «psixikanıń rawajlanıwı hám iskerligi nizamlıqların
turmıslıq iskerliginiń bólek forması retinde» úyrenedi.
Psixologiya - insanıń hám jonivorlarnıń obiektiv realliklarini
sezim etiw, qabıllaw, túsinikleri, sezim hám psixikanıń basqa
hádiyseleri formasında sáwlelendiriwdiń aktiv procesin úyrenedi (psixologiyalıq
sózlik).
Psixologiyanıń úyreniw predmeti kóplegen subyektiv hádiyselerdi
óz ishine alıwshı insan hám jonivorlarnıń psixikasini úyrenedi. Psixika
— psixologiyada uyreniletuǵın barlıq psixik hádiyselerdiń kompleksin
ańlatpa etiwshi ulıwma túsinik bolıp tabıladı.
Psixologiya - haqıyqattı psixik sáwlelendiriw, kóriw, tuwrılaw hám ámel qılıw haqqındaǵı fan bolıp tabıladı.
Ne ushın psixologiya predmetin bunchalik kóp tariypleri ámeldegi olar mazmunan túrlisheme yamasa tek ǵana forması sózi menen ańlatılıwı boyınsha túrlisheme? Bálki olar oǵırı ulıwma hám hámmesi boyınsha keng bolıp tabıladı hám ulıwma alǵanda olardıń barlıǵı bir ulıwma psixika mazmunına iye esaplanadı.
Egerde olardıń arasında, nadurıs tariyp bolmasa, ol jaǵdayda ne ushın olar hár túrlı ; máseleni bunday keń qóyılıw álbette student ushın qaratnmagan, bálki oqıtıwshınıń lekciyanı bayanlawında tańlawchanlik metodikasınan kelip shıǵıp, bunnan bir neshe izbe-iz tártipte kelip shıǵıs sorawlardı dúziw ushın oqıtıwshına járdem retinde gózlengen. Odan talap etiletuǵın zat — bul psixologiya predmetiniń túrli noqatyi názerleri menen tanısıwda studentte júzege keliwi múmkin bolǵan sorawlarǵa juwap tabıw bolıp tabıladı.
Studentte úyreneip atırǵan páni haqqında anıq tasawur ámeldegi bolıwı kerek. Psixologiya haqqında gápirsak, oǵan bolǵan noqatyi názerlerdiń túrli tumanlıǵı boyınsha anıq kórsetilgen hám ulıwma qabıl etilgenler esaplanmasligi kórinip turıptı. Oqıtıwshı ushın qıyınshılıqlar áne sonnan kelip shıǵadı : Bir tárepden studentte pán predmeti haqqında anıq túsinikti qáliplestiriw kerek, basqa tárepden bolsa bul zat ilimiy sheńberdiń ózinde de joq.
Bul mashqala sabaq ótiw ámeliyatında ádetde qanday sheshiledi? Psixologiyanıń predmeti haqqında sorawǵa juwap beriwdiń eki usılı bar. Olardı Yu. v. Gareyter sonday kórsetip beredi; birinshi usıl psixologiya predmetine túrli noqatyi názerler pánniń tariyxda qanday payda bolǵan bolsa, sonday kórsetip shıǵıwdı názerde tutadı. Ne ushın bul noqatyi názerler bir-birin almastırıp kelgeni sebeplerin analiz qılıw, oxir aqıbet olardan ne qalǵanı hám búgingi kúnde qanday túsinik qálipleskenligi menen tanısıp shıǵıw bolıp tabıladı. Psixologiya predmetin ashıp beriwdiń bul usılın ol keyingi barlıq lekciya hám seminar shınıǵıwlarında paydalanıwdı maqsetke muwapıq dep esaplaydı. Birinshi bayanatta bolsa ekinshi usıl menen sheklenishni ábzal biladi, yaǵnıy bul qısqasha juwap beriw jolı arqalı ámelge asıradı. Bul qısqasha juwap rásmiyge uqsaydı, lekin soǵan qaramay oǵırı anıq esaplanadı. Juwaptıń mazmunı psixologiya — bul «jon» haqqındaǵı fan bolıp tabıladı. «Jon» hám «psixika» bolsa lingivstik noqatyi názerden bir zat bolıp tabıladı, yaǵnıy olar uyqas túrde orıs hám lotin tillerinde bir «qalb» hádiyselerin ańlatadı ; biraq pán hám mádeniyat rawajlanıwı menen bul túsiniklerdiń mazmunları ajralıp keldi. Biraq tilde «jon» tiykarındaǵı kóplegen sózler saqlanıp qalǵan bolsa -de, psixologiya bolsa ko'ngil haqqındaǵı emes bálki, psixikaga tiyisli pán bolıp qaldı. Psixologiya predmetin bunday túsindiriw metodikası, ol jaǵdayda eki usılǵa da tariyxıy jantasıwdı ańlatpa etsada, lekin júdá kem qollanılıwı múmkin, sebebi «psixologiya» predmetiniń túsinigin házirgi jaǵdayın kórsetedi. Usınıń sebepinen psixologiya predmetine zamanagóy avtorlaming noqatyi názerleri nelerde parıq etiwin kórip shıǵıw múmkin. Egerde olardı jaqsılap úyrenip chiqilsa, ol jaǵdayda olardı ulıwma hám pútin alǵanda birdey bolıp shıǵadı, sebebi predmettiń ulıwma filosofiyalıq túsinigin tákirarlaydilar. Sonday etip hámme avtorlar psixologiya bul psixika haqqındaǵı fan bolıp tabıladı yamasa basqasha aytatuǵın bolsaq psixika barlıǵı ushın ilimiy psixologiyanıń úyreniw predmeti esaplanadı. Usınıń menen birge psixikanıń ózi obiektiv haqıyqattıń (sáwlelendiriliwi) kórinisi retinde qaralmaydi. Biraq basqa qarawlar da ámeldegi bul P. Ya. Galperinnıń noqatyi názeri bolıp, ol psixologiya pániniń predmeti pútkil psixika esaplanbaydı dep aytıp otedi, sebebi onı psixologiyadan tısqarı basqa pánler de úyrenedi.
Psixika obiektiv dúnyanı psixik sáwlelendiriw hám sananıń turmıs menen munasábetlerin filosofiya páni úyrenedi. Keselliklerde psixikani medicina pánleri úyrenedi, psixikanıń biologiyalıq tiykarların joqarı nerv iskerligi fiziologiyasi úyrenedi. Bólek psixik processlerdi hár tárepleme bir waqıtta bir neshe pánler úyrenedi. Mısal ushın, pikirlewdi psixologiyada úyreniwden tısqarı yaǵnıy aqıl etiw, logika, kibernetika, tariyx, pedagogika, etika hám estetika páni hám de oqıtıw metodikası (evristika) pánleri úyrenediler. Sóylewdi psixologiyadan tısqarı pedagogika fiziologiya, lingvistika, joqarı nerv iskerligi fiziologiyasi sıyaqlı basqa pánler de úyrenediler hám hár bir pán álbette psixik hádiyselerdiń qaysı bolıp tabıladı birewiniń anıq bir tárepi menen qızıǵadı.
Psixologiya egerde pútkil psixikani úyrenmasa, onıń qaysı aspektlarini úyrenedi? P. Ya. Galperin psixologiyanıń predmeti subyektnıń shamalıq jóneltiriwshi iskerligi esaplanadı degen ideyanı ilgeri surdi. Bul ideya ol islep shıqqan hám keń tarqalǵan intellektual háreketleriniń basqıshpa-basqısh qáliplesiwi teoriyasınıń metodologik hasası bolıp qaladı.
P. Ya. Galperin óz tezisin mine sonday tiykarlab beredi. Birinshiden, psixikanıń wazıypası ápiwayı qızıǵıwshılıq jonivornıń jaǵday menen tanısıwdan yamasa bólek obiekttiń azıq izlewinen tartıp (I. P. Pavlov boyınsha, «bu ne refleksi») hám insannıń teoriyalıq dóretiwshilik iskerligi menen subyektnıń túrli turmıslıq jaǵdaylarda jol tabıwı bolıp esaplanadı.
Ekinshiden, átirap dúnyada jol tabıw hátte aqıl etiwden pikirlewge shekem, aqıl etiw wazıypaları pútkil diapazonında da tek ǵana intellektuallıq máseleler menen sheklenmeydi, jaǵdayǵa uyqas túrde háreket qılıw ushın bilip túsinip alıw hám bahalaw, jol tabıwǵa, studentler sezim, shıdamlılıǵıge de mútáj bolıp tabıladı. Olardıń ózleri bolsa subyektnıń izlew iskerliginiń túrli formalarınan basqa zattan ibarat emes.
Úshinshiden, egerde psixika ómiriniń hámme formaları izlew iskerliginiń túrli kórinislerinen ibarat bolsa, sonday eken psixologiya psixik processler yamasa wazıypalaming barlıǵında áyne áne sol olardıń jol tabıw táreplerin úyrenedi. Psixologiya oylaw, sezim tasawur shıdamlılıq qábiletlerdi úyrenedi, deyiw nadurıs, bul sol sebepli nadurıski; ol oylaw, sezim, shıdamlılıq hám basqa psixik processler wazıypalarınıń ulıwma barlıq táreplerin úyrenmeydi. Psixologiya pútkil psixikani úyrenedi dep esaplaw nadurıs dep aytıp otedi,-P. Ya. Galperin. Sebebi basqa pánler de buǵan tiyisli bolıp tabıladı. Olar tek ǵana izlew processinde psixik iskerlik hám umumpsixik iskerliginiń hár bir forması hám de ulıwma psixik turmıstıń tiykarǵı táreplerin quraydı, degen mazmundagina tuwrı bolıp tabıladı. Áyne áne sol wazıypası onıń basqa hámme táreplerin tuwrı esaplaydı, olar sol sebepli derlik áne sol wazıypaǵa boysunadı. Sol sebepli, turmısda eń zárúrli - háreketlerdi talap etiwshi jaǵdaylarda tuwrı jol tańlaw jáne onı orınlawda tuwrı háreket qılıw tek ǵana jol tabıw iskerligigine psixologiya pániniń predmetin quraydı. Házirgi payıtqa deyin psixologiya predmeti haqqındaǵı usınıs etilgen tasawurlar qáte bolıp shıqtı.
Sonday etip, P. Ya. Galperinnıń psixologiya predmeti haqqındaǵı ideyasında kórsetilgenleriniń barlıǵınan Principial parıq etedi. Keyinirek onıń shákirtleri hám isin dawamlawshıları ózleriniń hámme izertlewlerinde áne sol noqatyi názerge ámel etediler.
Psixologiya predmeti haqqındaǵı bul tasawur psixologiyalıq hádiyselerdiń anıq mexanizmlerin izlew hám tabıwǵa múmkinshilik jaratıwshı, olar neden ibarat ekenin túsintirip beretuǵın metodologik princip esaplanadı. P. Ya. Galperinnıń psixologiya predmeti haqqındaǵı tasawuriga tiykarlanǵan intellektual háreketlerdi basqıshpa-basqısh qáliplesiw teoriyasın pedagogikalıq ámeliyatda qollanıw daǵı joqarı nátiyjeleri barlıqǵa málim. Házirgi kunga kelip eki pikirdi tuwrı hám haqıyqıy dep esaplaw múmkin. Birinshisi — psixologiya predmeti haqqındaǵı bul teoriyalıq tasawurnıń qollanilayotganligi haqqında yaǵnıy teoriyalıq hám empirik izertlewlerde ilgeri ámeldegi tasawurlardan tısqarı psixologiya ózi sheńberinde psixik hádiyseler mánisin izlew hám tabıwǵa múmkinshilik beredi; ekinshisi - psixologiyani izlew iskerligi haqqındaǵı pán retinde qaraw, ámeliy áhmiyetke egaligi, sebebi insan iskerliginde tuwrı jol izlewge psixologlar jóneltiredi, bul bolsa oqıtıwda bilim, uqıp hám kónlikpelerdiń júzege keliwine bexato sebep boladı.
Psixologiya predmetin izlew iskerligi retinde belgileniw júdá tuwrı jáne onı qáte deyiw talay qıyın yamasa hátte sın pikir etip bolmaydı. Sebebi ol psixologiyadagi ámeldegi túsiniklerge keri, bálki áne usı mánisten alıp qaraǵanda olardı anıqlawtiradi. Oylaymizki, ilimiy psixologiya predmeti ótken zaman tasawurlarini qáliplesiwi tariyxında kórsetip beriw hám lekciya oqıw waqtında oqıtıwshına házirgi waqıtta «psixologiya predmeti»dıń anıqlawǵan túsinigi P. Ya. Galperin boyınsha izlew iskerligi esaplanishini aytıp ótiwge tuwrı keledi. Psixologiya perdmeti - bul jaysha ápiwayı oqıw sorawı emes, bálki pánniń ózi ushın da onı oqıtıw metodikası ushın rasında ámeldegi saldamlı mashqala bolıp tabıladı.
Joqarıda aytıp ótilgen sıyaqlı, psixologiya predmeti haqqındaǵı sorawǵa eki túrde juwaplar bar. Birinshisi - talay tuwrı, lekin quramalı, ekinshisi — salıstırǵanda rásmiy lekin qısqa.
Birinshi usılda dáslepki lekciyalardan baslapoq psixologiya predmetin búgingi kún pikirler talqiniga kóre, pikirler háreketi tariyxın tolıq ashıp beriw kerek boladı. Ekinshiden bolsa — psixologiya qaysı sorawlar sheńberin úyreniwin qısqasha aytıp máseleni tereń analiz qılıwdı keyingi sabaqlarǵa qaldıriladi. Bul ekinshi usıl qısqalıǵına qaramay metodika ushın ulıwma uyqas emes. Egerde hár qanday temanı úyreniwde, qanday da tárzde psixologiya predmeti haqqındaǵı pikirler tariyxı tuwrısında toqtalishiga tuwrı keliwin esapqa alsaq, bul niyetti ámelde qóllaw múmkinshiligi bolmaydl
Bul tek ǵana psixologiya tariyxın ǵárezsiz oqıw páni retinde, ulıwma^psixologiya haqqındaǵı túsinik boyınsha úyrenilgandagina múmkin boladı. Egerde jas dáwirler, pedagogikalıq psixologiya, medicina yamasa yuridikalıq psixologiya úyrenilip atırǵan bolsa, ol jaǵdayda tap sol sıyaqlı bul anıq pánni predmetin ashıp kórsetiw talap etiledi. Bunda da áne sol eki usıldan paydalanıw múmkin, usınıń menen birge metodikalıq qıyınshılıqqa dus kelinedi.
Sol sebepli, metodikadıń birinshi usılı talay tuwrı, túrli dáwirlerde bolǵan psixologiya predmetine hámme tiykarǵı qarawlar menen studentlerdi tezlik penen tanıstırıp shıǵıw arqalı qaysı qarawlar ol yamasa bul dáwirlerde tiykarǵı ústin bolǵanlıǵın oqıtıwshı lekciya payıtlarında túsindiriwi kerek.
Bular psixologiya predmeti haqqındaǵı tómendegi tasawurlar bolıwı múmkin;
Jan, Ruxlanıw (Demokrit hám basqalar ).
Ańǵarıw hádiysesi (Lokk).
Hulqi (bixevioristlar)
Ongsizlik jáne onıń ongga munasábetin (Z. Freyd).
Reflekslar (N. M. Bexterovnıń reflekologiyasi).
Reaksiya (K. N. Kornilov reaktologiyasi).
7. Insannıń hám jonivorlarnıń psixik turmıs hádiyseleri mexanizimlari hám de nizamlıqları (materialistik, psixologiya tárepdarları ).
Iskerlik teoriyası (A. N. Leontev).
Izlew iskerligi (P. Ya. Galperin).
Sonday etip, biz mashqalalı metod menen bir oqıw sorawı yamasa máselesin lekciyaǵa qoyıw hám sheshiw metodikasın úyrenip shıqtıq. Mashqala psixologiya predmeti haqqında boiganligi sebepli bul soraw Principial kereklilikke iye hám usınıń menen birge onı sheshiwde ele juwmaqlawshı noqat qoyılmaǵan, sebebi onı oqıtıw metodikası bólek itibardı talap etedi.
Sol sebepli joqarıda aytılǵanlardı hámmesin birden-bir haqıyqat dep qabıllaw kerek emes, bálki onı bul zárúrli máseleni bayanatta bayanlawdı dóretiwshilik jantasıw arqalı ámelge asırıwdıń jańa usılı dep esaplaw múmkin.
Tómende oqıtıwshı retinde ózi tańlap alıp paydalanıwı múmkin bolǵan basqa oqıw tapsırmaları (mashqalalı soraw hám máseleler keltiredi).
1. Ne ushın pánni professional dárejede ózlestirip alıw ushın úyrenilgen pánni predmetin anıq oyda sawlelendiriw zárúrli esaplanadı? Tómendegi keltirilgen juwap variantları I kurs psixolog studentleri menen sorawnama sorawları ótkerilgende alınǵan nátiyjeler qaysı birlerin qáte qaysıları bolsa qaysı dárejede tuwrı ekenligin anıqlaw múmkin?
a) pán predmetin anıq bilgende imtixanda jaqsı juwap beriw
múmkin yamasa qadaǵalaw jumısında psixologiya boyınsha hár qanday menshikli
sorawdı analiz qılıw múmkin;
b) pánniń predmetin sorawların biliw ulıwma kurstı
ózlestiriwde hesh qanday bólek áhmiyetke iye emes;
d) pán predmetin bilar eken insan pedagogikalıq yamasa sotsiologik jaǵdaylardı, psixologiyadan ajıratıwda qiynalib gúzeteip atırǵan hádiyselerden adasıp júrmeydi;
e) pán predmetin biliw psixologiyani ózin pán retinde rawajlanıwı
ushın metodologik áhmiyetke iye yaǵnıy pánni rawajlantiravchi faktorlar
ushın zárúrli bolıp tabıladı;
j) egerde psixologlar ózleri sol payıtqa deyin óz pánleri predmeti
túsinigin tapa almaǵan ekenler, ol jaǵdayda málim bolǵan ol yamasa bul
noqatyi názerlerine ámel etiwi kerek.
g) kitapda aytılǵan kózqaraslardıń hesh biri isenimli emes.
Sol sebepli hátte, olardan birin bilmay turıp da psixologiyanıń
anıq máselelerin ózlestirip alıwı arqalı psixoldg^bo'lishi múmkin;
h) student psixologiya predmetin onı úyrenisfrai baslaǵanidanoq túsinip alıw kerek (keltirilgen noqatyi jiyirkeniwlerden birin qabıllaw yamasa óziniń noqatyi názerin ilgeri jıljıtıw jáne onı tiykarlab beriw kerek), keri jaǵdayda oqılıwında dogmatizm boladı hám keleshektegi ámeliy belgiler ijodidan juda boladı.
3. Studentlerge tapsırmalar ;
Sabaqlıq hám sózliklerden psixologiya boyınsha aqıl etiw processleri haqqındaǵı soraw túrlishe aytılǵan, mısal ushın «umumiy psixologiya» hám R. S. Nemovnıń sabaqlıǵı hám «qisqacha psixologiyalıq sózligi»ni salıstırıp kóriń. Birpara sabaqlıq hám sózliklerde bul processler óz-ara salıstırılǵan halda aytıp ótken, basqalarında bolsa keltirilmagan. Biraq olardıń qatarına tómendegishe psixik hádiyselerdi kirgiziw ulıwma qabıl etilgen dep esaplaw múmkin; seziw, sezim etiw, aqıl etiw, yad, tasawur, oylaw, qıyal hám sóylew. Mısalı : psixik aqıl etiw materiallardıń sxematik sonday tártipte jaylastıringki olardı aqıl etiw iskerlikte izbe-izligi hám olardıń jumıs orınlawları óz-ara baylanıslılıǵı túsinikli bolsın. Kórgezbeli sxematik jaylastırıw sxemasın qálegenimizden birin tańlap alıw múmkin (mısal ushın graf formasın metropoleten sxeması sıyaqlı yamasa basqalar ) tiykarǵı — bul ayqınlıq hám túsiniklilik sxema juwabın dápterge kiritiń.
4. Psixologiyalıq ádebiyatlarda «Dıqqat» túsinigin bir neshe
túrlishe kóriniste hám aytılıwın ushıratıw múmkin:
a) biliw processlerinen biri;
b) qanday da bólek ǵárezsiz process emes, bálki hár qanday
biliw processtiń (aqıl etiw pikirlew hám sol sıyaqlılar ) bir tárepi yamasa
jaǵdayı ;
psixikanıń iskerligin obiektke jıynanishini, jónelgenlikti
támiyinleytuǵın sonday páziyletler;
intellektual háreketler olardı orınlanıwı programmaǵa sáykesligin ishki
qadaǵalaw qılıw, yaǵnıy jónelis izertlewshilik iskerliginiń
jaǵdaylarınan biri bolıp tabıladı;
D. N. Uznadze kórsetpe teoriyası boyınsha,. dıqqat «Insan
dıqqatınıń ishki jaǵdayı» retindegi kórsetpesi menen baylanıslı yaǵnıy dıqqat onıń ishki jaǵdayı kórsetpesi esaplanǵan sırtqı bir zat retinde aytinadi;
g) Ribonnıń pikrine qaraǵanda, (dıqqattıń motorlı teoriyası ) dıqqattı háreketler keltirip shıǵaradı hám háreketti basqaradi, emotsiyalar nátiyjesinde júzege keltiriledi hám de olar menen birge boladı, yaǵnıy bir zattıń ústinde oylaw yamasa geypara zattı baqlaw bolıp tabıladı. Mısalı, sabaqtıń bir ırǵaqta hám odaǵı aytnıp atırǵan zattı baqlaw háreketine emotsiya dep ataw múmkin emes, sonday eken bul jerde dıqqat da joq.
Studentlerge sonday kórsetpe beriledi yaǵnıy joqarıdaǵı tapsırma, qarawlardı analiz etip shıǵıp óz munasábetińizdi bildiriń, qaysı noqatyi názerler sizge yoqadi hám ne ushın?
5. Mıy psixikanıń tiykarǵı organı retinde hám mıy nerv
sistemasınıń oraylıq bólimi retinde sırtqı buyımlardan signallar
(jaqtılıq, dawıs, iyis) nerv úshlerinde tásirlanishni keltirip shıǵaradı.
Receptorlar nerv talshıqları boyınsha miyaga keledi (bas yamasa arqa )
ol jaǵdayda qozǵalıwdı keltirilib shıǵaradı, ol organizmdiń sırtdan
qozǵalıwına juwap qaytarıwı boladı hám nerv impulsi kórinisinde
muskullarǵa beriledi. Bunıń nátiyjesinde háreket júz etiledi (impulsiv,
reflektorli, bakteriya yamasa sanalı basqarılatuǵın ).
Psixik hám fiziologikalıq nerv baylanıslılıqları qısqasha mıy iskerligi hám psixikanıń munasábeti kóriniste boladı. Endi psixologiyanıń psixofiziologikalıq, neyropsixologiya hám basqaları boyınsha fiziologikalıq tiykarları boyınsha usınıs etiletuǵın ádebiyatlami oqıp shıǵıń. Ne ushın I. M. Sechenov psixik processler ongda basqarıladı hám tamamlanadı, degen pikirdi kútá úlken qáte dep aytqan? Tiykarınan qanday júz boladı : biliw processleri qayda baslanadı hám tamam boladı : I. M. Sechenovdan aldın bul haqqında qanday -o'ylaganlar.
6. Psixikani úyreniw boyınsha túrli mektep hám jónelis
kórinetuǵındalari túrli tariyxıy dáwirler mámleketlerde islegen hám
islenip atırǵan ilimpazlar olar psixik turmıstı túsiniwleri noqatyi
názerinen túrli jantasıwlarǵa ámel etkenler. Mısal ushın, pán
tariyxında tómendegiler málim; psixikaga funksional jantasıw jeke
jantasıw hám iskerlikli jantasıw olardıń hár binnıń mánisi
neden ibaratlıǵın kópshilik psixologlar ámel etetuǵın jeke hám
iskerlikli jantasıwda qanday parq bar ekenin kórsetip bayanatta ashıp
beriw múmkin. Sonnan keyin studentlerge sabaqlıqlardan úsh qıylı
jantasıwlardıń hár birine mısallar tabıw tapsırig'ini beriw
múmkin.
7. Aqıl, tasawur etiw, yad, qıyal qılıw, pikirlew bular besew
aqıl etiwdiń psixik processleri bolıp tabıladı. Olardıń barlıǵı onıń ajıralmaytuǵın
strukturalıq bólegi retinde ámeldegi bolǵan ámeliy xızmetlerinen mısal keltiriń hám ol jaǵdayda bul processlaming jumıs orınlawı noqatyi názerinen bul iskerlikti qısqasha suwretlab beriń.
Bul sorawdı studentlerge lekciyanıń aqırında beriw, ózbetinshe jumıs retinde tapsırıw, olardıń juwapların bolsa ámeliy shınıǵıwlarda talqılaw maqsetke muwapıq boladı.
8. Reproduktivlik hám produktiv (dóretiwshilik) pikirlew — olardıń parqı
nede? Tasawur etiń sizdiń aldıńizge bir neshe másele qoyılǵan,
siz olardan geyparalarına tezlik penen juwap bere alasız, basqalarına bolsa —
azmaz oylap, (qandayda bir bir salıstırıwlap, salıstırıp, esaplab), ishińizda bolsa
sizde tayın juwap da joq yamasa ekinshi jaǵdaydaǵı sıyaqlı izlewge
háreketler de joq, siz úshinshi jaǵdayda ne qilasiz?
Hámme ush variantlarda da pikirlew ámelge asıriladıma yamasa hámmesinde de emespe? Qayda dóretiwshilik pikirlew, qayda bolsa reproduktivlik pikirlew kórinetuǵın boladı?
Bul soraw ádetde, eger studentlerge aldınan, turmıstan anıq mısallardı tańlap, olardı jazıp hám oqıtıwshına tapsırma menen berilsa, seminarda aktiv talqılaw etiliwine alıp keledi.
Bunday tapsırma birinshiden, studentte juwapkerlilik sezimin asıradı. Ekinshiden, oqıtıwshına mısallardan geyparaların seminarda talqılawda paydalanıwǵa múmkinshilik beredi, bul studentlerdiń pikirlewlerin aktivlestiredi. Mısallardan qaysıları talqılawdı talap etedi yamasa hámmege qızıqlılıǵın pikiriariga qaray anıqlap alıw ańsat boladı.
9. Predmetti aqıl etiw (buyımlar, materiallıq obiekt) jáne onı ańlatpa
etiwshi sózdi aqıl etiw. Farqni ko'ryapsizmi? Kórgen bolsańız bul
parq nede? Bul farqnıń sózli, sóylewli mámilelerde (basqarıwshılıq
yamasa oqıtıwshılıq iskerliginde, insannıń insan biliw munasábetinde) bul
farqni esapqa alıw zárúrligiga siz mısal keltira alasızba?
10. Tasawur hám oylaw (qıyal ), «Qıyalda tasawur etiw»
temasında mısal oylap tabıń. Mısaldı (turmıstan alın,
ádebiyatlardan tabıń ), tasawur hám yad, olardıń óz-ara baylanıslılıǵına
mısal keltiriń.
Sóylew-pikirdi sırtqı ańlatıw, oqıtıwshınıń sóylewi jańa
materiallardı bayanlaw, onıń pikirlewin ańlatpa etiliwi bolmawi
múmkinbe?
Studenttiń sóylewi (seminarda shıǵıwı ) onıń pikirlew ańlatpası
bolmawi múmkinbe?
13. Barlıq psixik aqıl etiw processleri insannıń turmısı
dawamında rawajlanıp baradı, lekin kimnıń bolıp tabıladı seziw sezimi jaqsılaw hám
tezirek rawajlanadı (mısal ushın esitiw yamasa kóriw). Kimda bolıp tabıladı -
sóylew, geyparalarda bolsa - pikirlew yamasa yadı rawajlanadı.
• Túrli adamlarda psixik processlaming rawajlanıwı dárejesindegi farqni qanday túsindiriw múmkin?
14. Shaxs psixologiyasi hám psixologiyada shaxs túsinigi,
lekciyasında shaxs túsiniginde tómendegilerdi salıstırıwlap shıǵıw
múmkin:
«Shaxs — insannıń individuallıǵın quraytuǵın insannıń
turaqlı psixologiyalıq sapaları kompleksin kórsetiwshi túsinik»;
«Shaxs dep yaǵnıy social munasábetlerde qatnasıw etiwshi hám
social rawajlanıw kórinetuǵındasi esaplanǵan social jonzod dep», biz
«balog'atga jetken, normal adamdı (lekin bópeni hám aqli hálsiz
adamdı emes) aytiwimız múmkin». A. v. Petrovskiy (M. 1976 - 97-b.)
avtorlıǵı astındaǵı «Ulıwma psixologiya» sabaqlıǵında sonday dep
aytılǵan ;
d) «Shaxs túsiniginde tómendegiler ańlatpa etiledi; 1) insan
individual munasábetler jáne social iskerlik subyekti retinde yamasa
2) individual ol yamasa bul jámiyet birligin insan retinde tariyplovchi
social áhmiyetli páziyletler turaqlı sistemasın shaxs tek ǵana ań hám
ózin ańǵarıw júzege keliwi menengine kórinetuǵın boladı» (Psixologiyalıq
sózlik - 1983 - 178-b.);
«Shaxs - individdiń social munasábetlerinde qatnasıwın ańlatpa
etiwshi, bir tárepden predmetli iskerlik hám munasábetlerde alatuǵın
sistemalı sapasıdir», (qısqasha psixologiyalıq sózlik, — M. 1985—165-b);
«Shaxs — 1) insan social munasábetler hám sanalı iskerlik
subyekti retinde; 2) social baylanıslarda qatnasıw etiwshi hám
sherikliktegi iskerlik hám munasábetlerde formalanıwshılar menen
belgilenetuǵın individdiń sistemalı sapasıdir».
Lekciya aqırında studentlerge tómendegi tapsırmalardı beriw múmkin? «Shaxs túsinigi berilgen basqa ádebiyatlami oqıp shıǵıń, olardı lekciyalarda berilgenleri menen salıstırıwlang, olarda berilgen ilimiy mazmunni analiz etiń, tómendegi sorawlarǵa juwap beriń:
hám variantlardaǵı shaxstı tariyplewge hár qanday
individti kirgiziw múmkinbe?
qaysı túsiniklerden biri biziń psixologiyamizda qabıl
etilgen shaxstı túsiniwimizge sáykes keledi dep esaplaymiz.
óz tariypmgizdan anıq birewin (ádebiyatlarda barlerinen
kelip shıǵıp ) ańlatıwǵa háreket etip kóriń.
15. «Shaxs», «inson» hám «individuallik» túsinikleri nesi menen
parıq etedi? yamasa sizdińshe olar mazmunan birdeymi?
16. «Shaxs psixologiyasi» bóliminde túrli avtorlar shaxstıń
belgileri «yo'nalganligini» yamasa páziyletleri sapaların kórip shıǵadılar :
Insan ushın, R. S. Nemov olardı altı esaplaydı (qábilet,
temperament, xarakter, shıdamlılıq, emotsiya, motivlar ). A. v. Petrovskiy
avtorlıǵı astındaǵı «Ulıwma, psixologiya» sabaqlıǵında bolsa — tek ǵana
úshewin kórsetedi. (Temperament, xarakter, qábiletler). Lekin
motivlılıq bul jerde shaxs xarakteristikasına kiritilgen. Tek ǵana onıń iskerligi menen baylanıslılıqta shıdamlılıq hám emotsiyalar da (sezimleri) iskerlik xarakteristikasına da kiritilgen. Bul variantlardan qay-qaysısın siz tuwrı dep esaplaysiz hám ne ushın? Yamasa olardıń tiykarında jańa ideyanı jaratıwdıń sońǵı variantı ushın múmkinshilik bar ekenligi haqqında pikirińiz barma?
Bunday soraw ádetde, dereklerdi dıqqat menen oqıytuǵın studentlerde júzege keliwi múmkin, lekin kópshilik bul ayırmashılıqlardı sezbeydi. Sol sebepli bul sorawǵa studentler itibarın lekciya dawamında tartıw hám olarǵa juwap tabıwların soraw maqsetke muwapıq boiadi.
Qábilet túsiniginiń mazmunı ne? Olar shaxstıń
tug'ma ózgesheligi esaplanadıma yamasa tolıqlıǵınsha turmısı dawamında
iyelenipdimi? Yamasa qanday da múmkinshilikleri tug'ma bolıp, olar
iskerligi dawamında kórinetuǵın boladı hám rawajlanadimi? Sonday bolıwı
múmkinbe? Zehni bóle turıp, ol qo'biliyatga aylanbay ketedi.
Basqasha etip aytqanda, ilgeri ámeldegi qanday múmkinshilikleri sezilgan
boisa da ádetde, mısalı, matematikaǵa, muzıkaǵa, texnikaǵa yamasa
basshılıq iskerligine qábileti rawajlanıwı múmkinbe?
«Qábilet» hám «Uqıp» túsinikleri ortasında farqni siz
kóresizmi? Qandayda bir bir insannıń adamlar tómendegi sapalarǵa yaǵnıy
«iste'dodli», «dono», «aqlli», «bilimdon», «o'qimishli», «ilmli»,
«qobiliyatli» iye dep aytıwlarında farqni kóresizmi?
Xarakter túsiniginiń mazmun? Túrli psixologiyalıq dóretpelerde
aytılǵan xarakter belgileri hám insannıń ruwxıy (ádep) sapaları menen
salıstırıń hám juwmaq shıǵarıń ; ne ushın bir túsinik mısal
ushın talap etiwshilik, miynetsevarlik, dańqparazlıq, ózin húrmet
qılıw, namıs, kishipeyillik hám sol sıyaqlılar xarakter páziyletlerin (belgileri) hám
shaxstıń ruwxıy sapaların ańlatıw ushın isletiledi; adamlar
xarakteri menen (yamasa basqa bir) tuwıladimi yamasa xarakter turmıs
dawamında qáliplesedime?
Áne sol ush sorawlardı (17—19 nomer) seminarda talqılaw, olardı bekkemlewge jay jaratıw, oqıw jumısları, tapsırmaları quramına daslep kirgiziw arqalı tartıslar aktiv bolıwı kepillik berilgen, sebebi studentler tárepinen kóplegen túsinikler túrlishe aytılıwı kórinip qaladı, sol arqalı psixologiyani ilimiy noqatyi názerden olardıń mazmunın túsintirip beriwge urınıslar boladı.
20. Temperament túsiniginiń mazmunı? Zamanagóy
psixologiyada temperamentnıń qanday túrleri uyreniledi hám olar
insannıń nerv sistemaları tipleri menen qanday baylanısqan?
Bul sorawdı studentlerge seminarda juwap beriwleri ushın (ámeliy shınıǵıwda ) tapsırıw múmkin, olar tómende keltirilgen temperament túrleriniń nerv sisteması túrleri xarakteristikaları menen óz-ara baylanıslılıqları sxemasınan paydalanıp juwap tayarlaydilar.
Kúshi boyınsha (boslıǵı ), salmaqli vaznligi boyınsha, (ózin tutıp almaǵan ) jıldamlıǵı boyınsha (sustligi).
Nerv sistemaları túrleri
Kúshli Kúshsiz
Teń salmaqlılıqlasqan Teń salmaqlılıqlashmagan
Jıldam
21. Bir insan shaxsı onıń iskerliginde qábilet, xarakter hám
temperamentlari bir-biri menen qanday baylanısqan? Yamasa olar bir-birine
baylanıslı emespe? Yamasa olar bir-birlerine qanday tásir ko'satadilar?
Bul sorawdı lekciya waqtında kórip shıǵıw talap etiledi, sebebi sabaq ótiw tájiriybelerin studentler, bul shaxs páziyletlerin faqajgina «alohida» bir-biri menen bogiiq bolmaǵan túrde úyreniwleri hám ózlestiriwlerin kórsetedi, sebebi kópshilik sabaqlıqlarda olar bir-birinen bólek kórip shıǵıladı.
22. Shaxstıń jónelgenligin túrli avtorlar túrlishe belgileydiler;
«shaxsnıń xulqi baǵdarın belgileytuǵın onıń mútajlik hám motivları
kompleksi» retinde yamasa «shaxs iskerligin ámeldegi jaǵdaylarǵa salıstırǵanda
baylanıslı bolmaǵan jóneltiriwshi bir qatar sebepleri kompleksi» retinde
da belgileydiler, sózlikler hám sabaqlıqlarda bolsa shaxstıń bul páziyletleri
ulıwma ko'rilmaydi. Joqarıda keltirilgen eki túsinikti
salıstırıwlang, olarda parq barma?
Sorawdı bunday ańlatıw arqalı «muammoli» jaǵdaynı bayanatta qoyılıwı jaqsı boladı, sonda studentlerdiń itibarı házirshe bul mashqala jóninde psixologiya páninde birdey túsiniktiń joq ekenligine tartadı jáne onıń quramalılıǵın túsintirip beriw hám de onıń shaxstı tárbiyalaw máseleleri menen bólew kerek boladı.
23. Iskerliginiń psixologiyalıq túsinigi tiri jonni «obyektga
maqsetke muwapıq tásir etiwshi hám sol menen óz zárúriyatın
qandiruvchi subyekt retinde qatnasatuǵın átirap dúnya menen óz-ara
aktiv baylanıslıligi» retinde yamasa «subyekt talapların ámelge asırıwshı
maqsetke intilgan aktivlik» retinde belgilenedi.
Studentlerge sorawlar ; a) iskerlik mazmunı hám psixologiyasi boyınsha bul eki túsinikler mazmunan birdeymi? b) tómendegi házirgi jaǵdaylar iskerlik esaplanadıma ; komandir hesh nárse demasdan tank maydanın bınakil arqalı baqlap atır ; órmekshi tezlik menen shıbın ilingan tárepke háreket etedi; ayıw dáryada balıq tutadı ; pensiyaxo'r jaqındaǵı parkni aylanıp júripdi; balalar háwlinde haqıyqatlıqtan oynamoqdalar; studentler tınısh o'tirib lekciya esitediler, onı jazıp almayaptilar.
Studentler bul máselelerdi joqarıda keltirilgen defferensiyalar tiykarında sheshimin tabıw tapsırilad.
24. Iskerliginiń psixologiyalıq dúzilisi; motivlar — maqsetler — qurallar -nátiyje onıń quramı ; maqset, háreket, operatsiyaları.
Oqıtıwshınıń lekciyaları nátiyjesinde studentlerde qáliplese baslaytuǵın bunday túsiniklerden kelip shıqqan halda, studentlaming ózbetinshe jumısları ushın tómendegi tapsırmalami ańlatıw múmkin:
hár qanday tapsırma iskerliginiń psixologiyalıq dúzilisin analiz
etip shıǵıw ; (anıq bir oyın, tálim yamasa miynet);
hár qanday iskerlik mútajlik menen qanday baylanısqanlıǵın
kórsetip beriw; (sebep arqalı, maqset, qural, nátiyje arqalı, yamasa olar
menen tuwrıdan-tuwrı hám tikkeley, tikkeley bogiiqligini);
mútajlik, motiv háreket maqset menen, operatsiya bolsa iskerlikti
orınlaw sharayatları menen iykemlesedi;
Usı másele maydanınan mısal keltiriń.
Ulıwma psixologiyani oqıtıw metodikasın kórip shıǵıwda tómendegi ulıwma (kemshiliklerdi kórsetiw) pikirler menen juwmaqlaw múmkin. Psixologiya pánlerin oqıtıw birinshiden — ulıwma psixologiya - bul ámeliy emes, bálki teoriyalıq pán boigani ushın psixologiyanıń ámeliy tarawları ushın metodologik áhmiyetke iye, sol sebepli onı oqıtıw oqıwshılarda teoriyalıq pikirlewdi qáliplestiriwge qaratılǵan boiishi kerek; hámme oqıw máselelerin studentler psixologiyalıq analiz etiwi hám ámeliy jaǵdaylardı bahalawǵa úyreniwleri ushın jıynaqlar dúziledi.
Bul psixologiyalıq oylaw, pikirlew uqıpı olarǵa jas hám pedagogikalıq, social psixologiya hám psixologiyanıń basqa ámeliy tarawların ózlestiriwlerge járdem beredi. Ulıwma, haqıyqıy faktlarda dúzilgen, ámeliy maqsetke iye hár qanday oqıw máselesi, ámeliy mashqalanı sheshiw ushın teoriyalıq pikiriashga úyretiw maqsetin kózleydi.
Ekinshiden, kópshilik birinshi kurs studentleri psixologiyani birinshi ret úyrengenliklari hám tezlik penen ózine shaxsan onıń zárúr ekenligin ańlap aladılar, sebebi ózin úyreniw hám ózin jaqsılaw túsinip alıwǵa múmkinshilik beredi. Bul qızıqlı hám usınıń menen bir waqıtta qıyın boladı. Gáp sonda kópshiligi qashannan berli málimge uqsap tuyuladi, sebebi turmısda da psixologiyalıq bilimlerin iyelew múmkinshiligi boiadi.
Lekin, balalıǵımızdan málim boigan túrli psixik hádiyselerdiń aytılıwı egerde biz olarǵa psixologiyalıq noqatyi názerden qaraytuǵın bolsaq, azmaz basqasha boiib shıǵıwı múmkin. Bul mudamı da tezlik penen esapqa alınbaydı : Tırıshılık túsinikler, kóplegen jaǵdaylarda ilimiy túsiniklerden parq etip, olardı ózlestirip alıwǵa ırkinish etedi. Sonday eken, psixologiyani oqıtıw metodikası psixikanıń ol yamasa bul hádiyse hám jaǵdayları haqqındaǵı turmıs hám de ilimiy qıyallarınıń parqına studentler itibarın qaratıwǵa tuwrı keledi hám esapqa alıw kerek boladı.
Úshinshiden, ilimiy terminologiyalarni bilmay studentler oqıwınıń baslanǵısh dáwirinde seminar shınıǵıwlarında, imtixanlarda juwap beriwde psixologiyalıq túsiniklerden paydalanıwdı bila almaydılar, («tushinib turıpman lekin aytıp bere almayman»- sonday jaǵday ádetiy esaplanadı ).
Bul kemshilikti qanday joytıw múmkin? Sóylew — bul sóyleme ápiwayı aytılıw etiw emes, bálki flkmi sırtqı ańlatıw ekenin eske alıp, pánni oqıtıw metodikası birinshi náwbette úyreneip atırǵan temalar mazmunı boyınsha arnawlı dúziletuǵın oqıw pikirlew máseleleri (sorawları ) járdeminde studentlerdiń pikirlewlerin rawajlandırıw usılları haqqında bas qotirishi kerek, lekin student qanday pikirlewi oqıtıwshı ol óz pikirlerin dawıs shıǵarıp ańlatpa jetip atırǵanda, onı sóylewi boyınsha anıqlap alıw múmkin boiadi. Student qanshellilik kóp awızsha pikirlerdi ańlatpa etse, ol sonshalıq jaqsılaw pikir júritetuǵın boladı hám sonshalıq tez ilimiy terminologiyani iyelep aladı, qáte qilsa qilsin lekin tınısh túrmesin, sebebi dawıs shıǵarıp etilgen qáteni mudamı ońlaw múmkin. Eń jaqsı metodika - bul awızsha sóylewqa shaqıratuǵın hám sóylewiy aktivligin xoshametlantiradigan metodika bolıp tabıladı, ilimiy leksikadan paydalanǵan sóylew — bul pánni ózlestiriw nátiyjesi retinde ilimiy pikirlew bolıp esaplanadı.
Bul ulıwma pikirler tek ǵana ulıwma psixologiyaga emes, bálki basqa psixologiyalıq pánlerdi oqıtıw metodikasına da tiyisli bolıp tabıladı. Lekin olar ulıwma psixologiyani oqıtıw tájiriybelerine tiykarlanǵan :
a) insannıń intellektuallıq - aqıl etiw sheńberiniń (intellektual
rawajlanıwı ) rawajlanıwı oqıtıw menen, mútajlik motivlar (yamasa affektiv -
talapları ) sheńberiniń rawajlanıwı procesi — tárbiya dep aytıw
múmkinbe?
b) egerde sonday boisa, ol jaǵdayda avtordıń «Házirgi payıtqa deyin
balanıń psixik rawajlanıwın kórip shıǵıw daǵı úlken kemshilik intellektual
rawajlanıw hám shaxstıń rawajlanıw processleri ortasındaǵı úzilis
esaplanadı» degen sózlerdi qanday túsiniw múmkin. «Usınıń menen
birge shaxs menen shaxstıń rawajlanıwı hesh qanday negizsiz affektiv
mútajlikti yamasa sebepli — mútajlikleri salasın rawajlanıwı dep
tusintiriledi». Pikirge munasábetińiz.
d) egerde tárbiyanıń psixologiyalıq noqatyi názerden bul shaxstıń rawajlanıwı, tálim bolsa - intellektual rawajlanıwı bolsa hám psixik rawajlanıwdı kórip shıǵıwda olardaǵı úzilisti avtor zamanagóy psixologiyanıń kemshiligi dep esaplasa, ol jaǵdayda ámeliy tálim hám tárbiyada ámeliy tárep qanday sawlelenedi?
Bul sorawǵa juwap beriw ushın avtordıń «shaxs rawajlanıw tárepleri hám keri birlikleri haqqındaǵı sózlerin dıqqat menen oqıp shıǵıń hám oylap kóriń; «qarama-qarsı birlik»dıń mazmunı neden ibarat.
Qaysı iskerliginiń jetekshi túrleri bala psixikasida sapalı ózgeriwge alıp keledi, onıń keyingi jas dáwirlerinde rawajlanıwınıń basqa dáwirlerine ótiwine sebep boladı ; bópelikten (0—1 jas ) dáslepki balalıq (1—3 jasqa shekem), dáslepki balalıqtan mektepge shekem jasqa (3 jastan 6 jasqa shekem), mektepge shekem jasından — kishi mektep jasına (6 jastan 10 jasqa shekem), kishi mektep jasından óspirimlik jasına (kishi — 12 jasqa shekem hám úlkensl 15 jasqa shekem) hám odan úlken mektep jasına (17 jasqa shekem), «Bópelik dáwirinde keskin ózgeriw» «1 jas daǵı keskin ózgeriw», «3 jas daǵı keskin ózgeriw», «6—7 jaslı keskin ózgeriw», «o'tish jas daǵı keskin ózgeriw» dep atalıwshı dáwirli keskin ózgeris larni qanday túsindiriw múmkin.
4. Seminar - tartısda talqılaw ushın taǵı bir ret D. B. Elkoninnıń «Balalıq dáwirinde psixik rawajlanıwdı dáwirlilestiriw mashqalasi» shıǵarmasın dıqqat menen oqıp shıǵıń hám de onıń «tanlangan psixologiyalıq dóretpelerini» yamasa bul maqalanıń qısqartirilgan variantı «Jas psixologiyasi boyınsha xrestomatiyasini» oqıp shıǵıń hám tómendegi sorawlarǵa dálil hám tastıyıqlı tárzde juwaplar tayarlań.
Sonday etip oqıw tapsırmaları (soraw hám máseleleri):
1. Psixolog D. B. Elkonin ilgeri ámeldegi bolǵan hám sabaqlıqlarda házirge shekem saqlanıp qalǵan «yetarlicha teoriyalıq tiykarlarga» iye bolmaǵan, «ulkan ámeliy tájiriybelerga» tiykarlanǵan «pedagogik davrlashtirish» ornına, balalıq dáwirinde psixik rawajlanıwdı ilimiy tiykarlaǵan davrlashtirishni usınıs etdi.
Studentler ushın tapsırmalar.
a) áne sol davrlashtirishni dıqqat menen oqıp shıǵıń hám óz munasábetińizdi bildiriń; b) Sunday davrlashtirishga alım tárepinen qanday teoriyalıq dáliller keltiriledi. Túsintirip beriń; ne ushın onıń pikirin tuwrı deyiw múmkin yamasa nadurıs?
d) Qayda mútajlikler sheńberi hám qayda operatsion-texnikalıq múmkinshilikler rawajlanıwı ústin bolǵan bala psixikasi, jasınıń rawajlanıwı maydanınan hár bir dáwirine turmıstan alınǵan mısallar keltiriń.
Ekinshi qaraw haqqında gápiradigan bolsaq, jas psixologiyasini balalar psixologiyasi menen birlestirib ańsatǵana túsindiriw múmkin. Házirgi kúnde teoriyalıq hám ámeliy tárepten jetkiliklishe dárejede úyrenilgen dep tek ǵana balalıq dáwiri rawajlanıwın esaplaw múmkin. Sol sebepli jas psixologiyasi haqqında saldamlı ilimiy mazmunda tek ǵana balalıq dáwiri psixologiyasi haqqında sóylewgine múmkin. Biraq bul hesh da pánge jetiklik jasında psixika rawajlanbaydı degeni emes, psixologiya pán tarawı retinde jas psixologiyasinıń házirgi jaǵdayı bunday ózgeshelikti oqıtıwshı esapqa alıwı hám studentlerge túsindiriwi, túrli avtorlar qarawlarındaǵı parqı olardıń qáte emes, bálki ilimiy pikirdiń toqtamas xarakterlerin bildiriwdi kórsetip beriw kerek, buǵan tastıyıq retinde ilgeri aytıp ótken «qisqacha psixologiyalıq sózlik»dıń (1998) ishinde keltirilgen, dúzetilgan hám toldırılǵan basılıwında jas hám balalar psixologiyasini ajıratıp, eki ǵárezsiz bólimlerinen berilgenin kórsetiw múmkin.
Odaǵı keltirilgen túsindiriwlerden paydalanıp, «Jas psixologiyasi — insannıń ontogenizi tuwılishidan tap qariligigacha dawam etiwinde shaxstıń psixik rawajlanıwı hám qáliplesiw basqıshları nizamlıqların uyreniwshi psixologiyalıq pán tarawıdir». Bul túsindiriw arqalı psixologiya menen tek ǵana balalar jasını sheklew múmkin emes.
«Pedagogikalıq psixologiya — tálim hám tárbiyanıń psixologiyalıq máselelerin uyreniwshi psixologiya tarawı». Egerde jas psixologiyasi menen birden-bir oqıw páni retinde oqıtılatuǵın bolsa, ol jaǵdayda metodika oqıtıw hám tárbiyalaw procesi retinde insan psixikasi rawajlanıwı menen óz-ara bogiiqligini kórsetiw tiykarında qurıladı. Bunda balalıq jasında psixikasinıń rawajlanıwı oqıwshılar oqıw iskerligin shólkemlestiriw psixologiyasinıń hasası, shaxstı intellektuallıq hám ruwxıy tárepten rawajlantirib oǵan tárbiyalıq tásir kórsetiwshi rawajlantıratuǵın oqıtıw retinde jetkiziledi.
Egerde oqıtıw bólek alıp barılsa, ol jaǵdayda jas psixologiyasi álbette tek ǵana balalıǵı daǵı emes, óspirimlik, jaslıq, jetiklik hám ǵarrılıq dáwirinde de psixikasini rawajlanıwı haqqındaǵı pán retinde tolıqlıǵınsha hám pútin aytıladı. Jas psixologiyasi rakursida rawajlanıw hám oqıtıw koefficientlerdi kórip shıǵıw múmkin boladı ; a) tálim hám rawajlanıwdıń bir-birinen ǵárezsizligi; b) oqıtıwdıń rawajlanıwǵa baylanıslılıǵı : d) rawajlanıwdıń oqıtıwǵa baylanıslılıǵı, pedagogikalıq psixologiyani oqıtıwda oqıtıwshı studentlerge málim bolǵan áne sol nızamlarǵa tayanıwı múmkin, tek ǵana olardı azmaz eskertip o'tsa jetkilikli).
Jas hám pedagogikalıq psixologiyani oqıtıw metodikasında oqıtıw hám tárbiyanıń psixologiyalıq aspektlarini onıń pedagogikadan parqın kórsetip azmaz anıqlaw suwretlab ótiw zárúrli bolıp tabıladı.
Egerde pedagogika «qanday oqıtıw kerek» hám «qanday tárbiyalaw kerek» degen sorawlarǵa juwap bersa, psixologiya insannıń psixik rawajlanıw nizamlıqlarına súyene otirip «nima ushın naǵız ózinday oqıtıw hám tárbiyalaw kerekligi»ni túsindiriwin mudam atap ótiw kerek, yaǵnıy psixologiya áwladlarınıń empirik tájiriybeleri tiykarında tóplanǵan hám birinshi bar A. A. Komenskiynıń «Ullı didaktika» atlı pedagogikalıq shıǵarmasında ulıwmalastırılǵan hám pedagogikalıq pikirlewdiń keyingi waqıtlarında pedagogikanıń usılları hám metodların rawajlantıratuǵın táreplerin ilimiy tiykarlab beredi.
Oqıtıw hám tárbiyalawdıń psixologiyalıq aspektini bunday tolıq tariyplew bul processlerdiń psixologiyalıq mazmunın ózlestirip alıw ushın zárúr esaplanadı. Sebebi studentlerde balalıq shaqlarınan tálim hám tárbiya haqqında oqıwshılarǵa hám tárbiyalaniwshilerge tek ǵana sırtdan tásir kórsetiw, ata-analar, oqıtıwshılar hám ulıwma oqıw tárbiyalıq sistemanıń tásiri retinde tasawurlari bekkem o'rnashib alǵan. Usınıń menen birge eń tiykarǵısı — oqıwshı hám tárbiyalaniwshiniń shaxsı ishki, psixologiyalıq qayta tildenishini júz bolıwı haqqında hesh kim sóylemegen, sebebi psixologiya ilgeri úyrenilmagan. Bunday bir tárepleme tálim hám tárbiya haqqında tek ǵana pedagogikalıq hám psixologiyalıq tasawur da qosılıwı kerek; yaǵnıy sırtqı tásir kórsetiwden ibarat. Bunnan kelip shıǵadıki, jas hám balalar psixologiyasi — bir-birine uyqas túsinikler, eken, P. F. Obuxovanıń «Jas dáwirler psixologiyasi» (1996 ) kitapınıń atı bunı taǵı da ayqın kórinetuǵın etedi, yaǵnıy olardı ulıwma birdey teńlestiredi.
Jas psixologiyasi mazmunına bul eki qıylı qarawlardı (olardan bin onıń mazmunın pedagogikalıq psixologiya menen, ekinshisi balalar psixologiyalaridan biri dep esaplaydı ) mazmunan bir-birine keri dep esaplaw múmkin emes. Olar tek ǵana bir zatqa túrli táreplerden qarawdı ańlatadı. Lekin soǵan qaramastan birinshi noqatyi názerdi (jas hám pedagogikalıq psixologiyanıń mazmunları sáykesligin ) sózsiz qabıllaw qıyın (bálki, usınıń sebepinen sol sózliktiń keyingi basılıwında bul pikir tákirarlanbaǵan bolıp tabıladı). Bálki olardıń mazmunı sáykes keliwi haqqında emes, bul psixologiyanıń ishki tarawlarınıń jaqın, ajıralmas bir-biri menen baylanıslılıǵın atap ótiw jaqsılaw bo'lar, yaǵnıy pedagogikalıq psixologiya óziniń izertlewlerin jas psixologiyasida úyrenetuǵın psixikanıń jasına qaray rawajlanıw nızamları menen uyqas túrde quraydı.
Ádebiyatlar
1. Karimov I. A. «Joqarı ruwxıylıq jeńilmes kúsh» Tashkent. «Ruwxıylıq» 2008
2. Karimov I. A. «Ózbekstan XXI asrga intilmoqda»- T., Ózbekstan 1999
3. Xaydarov F., N. Xalilova “Psixologiya pánlerin oqıtıw metodikasi”. “Baylanısshı” 2007
4. Uzbekistan Respublikası " Tálim tugrisidagi" Konuni T., 1992
5. " Kadrlar tayarlaw milliy programması" T., 1997
6. I. A. Karimov " Bárkámal áwlad ármansi" T., 1996
7. Goziyev E. G. Mamatov M. M. hám boshkalar " Uspirin psixologiyasi" ToshD. Ol 1992
8. Goziyev E. G Utanov B " Xamkorlik psixologiyasiፄ T., Tas D. Ol. 1992
9. Goziyev E. G. Joqarı mektep psixologiyasi. ToshDU 1996 y.
10. Lyaudis v. L.- Metodika prepodavaniya psixologii, ız. vo 2000 URAO
11. Davletshin M. G. Obshaya psixologiya T. 2002
12. Filatova O. G Sotsialnaya psixologiya SP 2000
13. Badmayev M. Metodika prepodavaniya psixologii. M. " vlados" 2001