Ülkər Bayramova
ubayramova@khazar.org
bayramova.u@gmail.com
Qədim Azərbaycanda əsas dövlətçilik
ideologiyası Zərdüştlük idi
“Avesta”da elm və biliklər dini borc kimi
nəzərdə tutulurdu
“Avesta” məktəbləri “Atəşgah” adlandırılan
xüsusi yerlərdə yerləşirdi. Bu fakt ilk dəfə
N.Gəncəvinin “Şərəfnamə” əsərində
göstərilmişdi
“Avesta”da deyilirdi ki, məktəb 7 yaşından
başlamalı və 15 yaşına qədər davam etməlidir
Zərdüştlük Sasanilərin rəsmi dini olmuşdur
(226-651)
Azərbaycanın Cənubu Albaniya adlanırdı və
paytaxtı isə Qəbələ idi
III əsrdən başlayaraq xristianlıq İranda və
Qafqazın müxtəlif tərəflərində yayılmağa
başladı
Xristianlar Suriyadan gəlirdilər və Qafqazda
məktəblər açırdılar
Onlar məktəblərdə coğrafiya, təbiət, fəlsəfə
və digər fənləri öyrədirdilər
Dərslər ana dilində keçirilirdi və yazı üçün
Alban əlifbasından istifadə edilirdi
VIII əsrin əvvəllərində ərəblər Azərbaycanı
işğal etdilər və İslam dinini gətirdilər
Onlar məscidlər tikirdilər və bunlar da öz
növbəsində ərəb dilini öyrədən məktəblər
kimi fəaliyyət göstərirdilər (yazılı və şifahi)
Onlar yerli əlifbaları (pəhləvi, aramey və
alban) tamamilə təhsildən çıxardılar və yalnız
ərəb əlifbasını öyrətməyə başladılar
İlk siniflərdə (məscidlərdə) onlar yazmaq və
oxumaq öyrədirdilər. Bundan sonra isə
şagirdlər “Quran” oxumağa başlamalı idilər
X əsrdə artıq çox məşhur müəllimlər var idi (Səid İbn
Amr ul-Bərdəli, Əhməd İbn Süleyman Təbrizi və s.) və
onlar təhsildə yeni metdolar yaratmışdılar və
dərslərini yeni üsulla keçirdilər
İlk mədrəsə məktəbləri olan Beyhəqiyyə (935) və
Sədiyyə (998) meydana gəldi. Bunlardan sonra o
zamanın çox məşhur mədrəsəsi olan Nizamiyyə
mədrəsəsi 1065-66-cı illərdə Bağdad şəhərində
açıldı.
X-XII əsrlərdə Azərbaycanın müxtəlif yerlərində
məktəblər meydana gələrək inkişaf etməyə başladı və
o dövrlərin çox məşhur təhsil adamları tanınmağa
başladı ( Xətib Təbrizi, Qətran Təbrizi, Əbül Üla
Gəncəvi, Fələki Şirvani, Məhsəti Gəncəvi, Nizami
Gəncəvi və s.
İslamdan sonra ərəb dünyasının inkişafı ilə
birlikdə elm də inkişaf etdi
XII əsrin sonu və XIII əsrin əvvəllərində
Azərbaycanda məktəblər çoxalmağa başladı
Azərbaycanın bir çox şəhərlərində, Təbriz,
Marağa, Xoy, Səlmas, Urmiya, Mərənd, Bərdə,
Naxçıvan, Gəncə, Beyləqan, Şəki və Bakıda
məktəblər fəaliyyət göstərirdi
İlk dəfə məktəblər haqqında qanun Atabəylərin
vaxtında verilmişdi. Burada müəllimlər, tələbələr
və həmçinin də məktəbin idarə olunması
haqqında bəndlər var idi.
Xalq pedaqogikası
“Kitabi-Dədə Qorqud”
Nizami Gəncəvi (1141-1203)
– “Xəmsə”
O, uşağın yaş dövrlərini üç yerə bölmüşdü:
1)
7 yaşa qədər uşaqlar oynamalıdırlar
2)
14 yaşa qədər onlar müəyyən biliklər alır
3)
14 yaşdan sonra, gənclik dövründə onlar
elmlərlə daha dərindən məşğul olmalıdırlar
O, qadınların da təhsil alması məsələsinə öz
“Leyli və Məcnun” əsərində toxunmuşdur
N.Tusi (1201-1274)
– o, çox istedadlı idi və öz ilk
təhsilini atasından almışdı. Sonralar isə təhsilini
görkəmli filosoflar Bəhmənyar və Fəridəddin Damadın
yanında davam etdirmişdir
Hələ 30 yaşlarında olarkən Qehistan sarayına dəvət
edilmiş və 20 il zindanda qalmışdır
Onun “Zik Elxani” adlanan astronomik əsəri o vaxtlar
çox məşhur idi. Əsərdə 256 şəhərin koordinatları
verilmişdi ki, sonralar bunlar hətta Amerikanın kəşf
olunmasında da istifadə olunmuşdu
“Təhrir eqlidis” – onun ən yaxşı həndəsi əsəri idi və XIII
əsrin sonlarına qədər istifadə olunmuşdu
“Əxlaqi-Nasiri” (1235)
1256-cı ildə Marağa rəsədxanasının əsasını qoydu və 15
il ona rəhbərlik etdi
Marağalı Əvhədi (1274-1338)
– o, özünün
“Dəhnamə” və “Cami-Cəm” əsərləri ilə çox
məşhurdur (hansı ki, pedaqoji məqsədlər üçün
yazılmışdı)
O, “Cami-Cəm” əsərində ideal bir insan təsvir
etmişdi və ideal insanın inkişafı üçün təhsilin çox
vacib olduğunu yazmışdı. Həmçinin şəxsiyyətin
burada böyük rolu olduğunu qeyd etmişdi
İdeal insanın və şəxsiyyıtin əsas xüsusiyyəti onun
əxlaqi keyfiyyətləridir
O, deyirdi ki, uşağınızın təhsil və tərbiyəsi
müqəddəs işdir
İmadəddin Nəsimi (1369-1417)
– “Böhr-ul-
Esrar”
Şah İsmayıl Xətai (1487-1524)
– “Dəhnamə”,
“Nəsihətnamə”
M.Füzuli (1494-1556)
– “Leyli Məcnun”
Azərbaycanda ilk kitab idi ki, XIX əsrin
sonlarına kimi məktəblərdə dərslik kimi
istifadə olunurdu
“Söhbətül-Əsmar” Azərbaycanda ilk uşaq
ədəbiyyatı nümunəsidir
Qövsi Təbrizi (1568-1640)
Saib Təbrizi (1601-1677)
M.P.Vaqif (1717-1797)
1829-cu il avqustun 2-də
Qafqazda ilk
məktəb qanunu təsdiq olundu. Azərbaycanda
savadlanmanın ilk tarixi bu gündən başlayır
Bu qanundan sonra ilk qəza məktəbi
yaradıldı. 20 dövlət məktəbindən 9-u
Azərbaycanda yaradıldı (Gəncə, Şuşa, Nuxa,
Şamaxı, Quba, Bakı, Naxçıvan və Ordubad)
İlk dövlət məktəbi 19 tələbə ilə birlikdə
Şuşada fəaliyyətə başladı
1935-ci ildə təhsillə bağlı yeni qanun
qəbul
edildi lakin bu, yeni məktəblərin
yaranmasında heç bir rol oynamadı
Son illərdə tədqiqatçılar təsdiq etmişlər ki,
Azərbaycanda ilk əlifba və ilk dərslik 1839-cu
ildə Tiflisdə (hər iki kitabın müəllifi Qafqaz
məktəblərinin direktoru N.Dementyev idi) çap
olunmuşdur
XIX əsrin ortalarında yeni və elmi-pedaqoji
cəhətdən daha yaxşı kitablar çap olundu.
Məs.M.Kazımbəyin
“Türk-tatar dillərinin
qrammatikası” (1839), P.Budaqov “Türk-tatar
dillərinin əlifbası” (1840), M.Ş.Vazeh və
İ.Qriqoryev “Kitabi-türk” (1855)
Bütün kitablar Qafqaz və Azərbaycan
məktəblərində istifadə olunurdu
Müsəlman məktəblərinin açılması
A.A.Bakıxanovun ideyası idi. O, Bakıda belə bir
məktəbin açılması haqqında layihə hazırlayıb
Qafqazın o vaxtkı canişini olan baron Rozenə
təqdim etdi. Lakin bu layihə qəbul edilmədi.
İlk müsəlman məktəbi 1847-ci ildə Tiflisdə açıldı.
Bundan başqa Azərbaycanın bir çox şəhərlərində
məktəblər açıldı (Gəncə, Şuşa, Nuxa, Şamaxı,
Bakı, Səlyan, Lənkəran və Zaqatala)
Maliyyə problemlərinə görə həmin məktəblər
əsrin 60-cı illərində bağlandı. 1860-cı ildə yalnız
Zaqatalada müsəlman məktəbi 3 illik ibtidai
məktəb çevrildi
1848-ci il aprelin 30-da Müqəddəs Nina Qadın
məktəbi Şamaxıda açıldı. Bu, Qafqazın o vaxtkı
canişini olan M.S.Vorontsovun arvadı
knyaginya Vorontsova tərəfindən açılmışdi
Onlara rus dili, riyaziyyat və əl işi öyrədlilirdi
1859-cu il mayın 30-da məktəb zəlzələdən
sonra müvəqqəti olaraq bağlandı və 1861-cı
ildə Bakıya köçürüldü. Bu, Şərqi Qafqazda
yeganə qadın məktəbi idi
Məktəbdə onlara rus dili, coğrafiya, tarix,
fransız dili, musiqi, xəttatlıq, din və əl işi
öyrədilirdi
1874-cü ildə Bakıdakı Müqəddəs Nina Qadınlar
məktəbi gimnaziyaya çevrildi və 1896-97-ci
illərdə gimnaziyanın 576 şagirdi var idi
1901-ci ildə H.Z.Tağyev Bakıda Qızlar Məktəbi
açdı və məktəbin direktoru H.B.Zərdabinin
xanımı Hənifə Məlikova idi. Məktəb 34 tələbə ilə
açılmışdı, lakin tezliklə onların sayı 58-ə çatdı
Şagirdlər məktəbə 7 yaşda qəbul olunurdular və
4 il təhsil alırdılar. Bir neçə ildən sonra isə bu, 6
illik məktəbə çevrildi. Dərslər rus dilində
keçirilirdi, lakin tələbələrə həm də Azərbaycan
dili və din öyrədilirdi
Şagirdlər və müəllimlər
(1902)
Sinifdə (1911)
Rusiya mədəniyyəti, təhsili və təhsil adamları
Azərbaycanın qabaqcıl adamlarına çox təsir
etmişdi və o dövrdə çoxlu yazıçılar, müəllimlər
və təhsil işçiləri yarandı (A.A.Bakıxanov,
M.F.Axundov, M.Ç.Topçubaşov, M.Kazımbəy,
İ.Qutqaşınlı, M.Ş.Vazeh və s.)
Bütün bu qabaqcıl insanlar əsasən Tiflisdə
toplaşmışdılar və Azərbaycanda təhsil, ana dili və
qadın təhsili uğrunda mübarizə aparmışlar
Rusiya-Azərbaycan pedaqoji əlaqələri Rusiya
universitetlərində işləyən azərbaycanlıların
sayəsində daha da genişləndi (Topçubaşov,
M.Kazımbəy
)
“Gülüstani-İrəm”, “Kitabi-Əsgəriyyə” əsərlərində
Bakıxanov qadın problemlərinə, onların təhsili və
əxlaqi problemlərə toxunmuşdur
O, özünün əxlaq haqqındakı fikirlərini “Təhzibül-
Əxlaq” əsərində yazmışdır
O, öz pedaqoji fikirlərində davranış və koqnitiv
təhsili çox yüksək qiymətləndirmişdir
O, həmçinin coğrafiya, tarix və qrammatikaya dair
praktiki-metodiki kitablar yazmışdır
Onun ən məşhur əsərləri “fars dilinin
qrammatikası” (Qanuni-Qudsi), “Gülüstani-İrəm”
və “Nəsihətnamə”dir
M.Kazımbəy 1835-ci ildə, 33 yaşında Rusiya Milli
Akademiyasının həqiqi üzvü seçilmişdir
O, Şərq filologiyası üzrə ilk elmlər doktorlarından
biri idi
O, özünün “Ərəb qrammarikası haqqında
təcrübələr” adlı ilk elmi əsərini 17 yaşında
yazmışdır
Onun həmçinin “Əssab-üs-Səttar” (Krım
xanlığının tarixi), “Türk-tatar dillərinin ümumi
qrammatikası”, “İslam” və s. əsərləri vardır
O, azərbaycanca-rusca lüğətin ilk yaradıcısıdır
O, Sədinin “Gülüstani-İrəm” əsərini ruscaya
tərcümə edən ilk şəxsdir
O, L.Tolstoyun və A.Çernyayevskinin həm dostu
və də azərbaycan dili müəllimi olmuşdur
O, görkəmli insan, peşəkar filosof və yazıçı və öz
dövrünün yüksək səviyyəli təhsil adamı idi
O, bütün ömrü boyu Azərbaycanın hər yerində
məktəblərin açılması, məktəblərdə dərslərin
Azərbaycan dilində keçirilməsi və qadın
məktəblərinin açılması üçün mübarizə aparmışdır
O, məktəbdə tədris zamanı şagirdlərə problemlər
yaradan ərəb əlifbasını dəyişdirmək və şagirdlərə
onların öz ana dilində dərs keçmək istəyirdi
Axundov Azərbaycanda hər kəsin ana dilində
təhsil ala biləcəyi əlifbanın yaradılması üçün 20 il
ərzində dayanmadan mübarizə aparmışdır
1879-cu ildə Qori şəhərindəki ZMS-da (Zaqafqaziya
Müəllimlər Seminariyası) azərbaycanlı şöbəsinin açılması
Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq müəllim kadrları
hazırlığının əsasını qoydu.
XIX əsrin 2-ci yarısında ilk rus-Azərbaycan məktəbləri
meydana gəldi və genişləndi.
Şamaxı, Bakı, Şuşa, Gəncə və s. şəhərlərdə yeni qız
məktəbləri təşkil edildi.
Əsrin son rübündə rusca orta və ali təhsil almış
azərbaycanlı gənclərdən ibarət böyük bir ziyalı kütləsi
yetişmişdi.
Qafqaz və Zaqafqaziya məktəblərinin yeni
nizamnaməsi
1867-ci ildə
qəbul edildi.
Məktəb şəbəkəsi genişləndi, qəza məktəbləri üç sinifli
olmaqla yenidən təşkil edildi, məktəb pansionları
meydana gəldi.
Beləliklə, XIX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq AZ
məktəbləri Ümumrusiya məktəb nizamnamələri ilə
idarə olunmağa başladı.
XIX əsrin 70-ci illərindən etibarən yeni məktəb
direksiyaları yaranmağa və fəaliyyətə başladı: İrəvan-
Yelizavetpol, 1876, 1 aprel; Bakı-Dağıstan, 1876, 1 iyul
İlk kənd məktəbləri XIX əsrin 60-cı illərində meydana
gəlmişdir. Bunlar vaxtilə Rusiyadan köçürülmüş
rusların sakin olduqları kəndlərdə açılmışdır (Birinci
Astraxanka, Nikolayevka, Prişib, Mərəzə və s.).
A.O.Çernyayevski tərəfindən əsası qoyulan Mərəzə
məktəbi çox böyük şöhrət qazanmışdı.
XIX əsrin sonunda yalnız Bakı və Gəncə
quberniyalarında 172 ibtidai xalq məktəbi fəaliyyət
göstərirdi. Bu məktəblərdə 11400 şagird təhsil alırdı ki,
bunlardan 2473 nəfər qız idi.
XIX əsrin 80-ci illərində dəmiryolu məktəbləri meydana gəldi
və bunlar RXMN-in 1875-ci il tarixli nizamnaməsinə əsasən
açılırdı.
Bir sinifli məktəbdə təhsil müddəti 3, iki siniflidə isə 5 il idi.
Təhsil pullu idi və kasıb şagirdlər pedaqoji şuranın qərarı ilə
təhsil haqqından azad oluna bilərdilər.
AZ-da ilk dəmiryolu məktəbi 1888-ci ildə Gəncə dəmir yolu
stansiyasında açıldı və burda oğlanlarla bərabər qızlar da
oxuyurdu (1894-cü ildə 115 şagird, 45-i qız).
Əsrin sonlarında Ağcaqabul (1893), Bakı (1896) və Ağstafa
(1901) stansiyalarında da dəmiryolu məktəbləri meydana
gəldi.
Şəhərlərdə olduğu kimi kəndlərdə də əhali rus dilinə
və rus dilində təhsilə böyük maraq göstərirdi. Arxiv
sənədləri göstərir ki, ayrı-ayrı kənd və qəzaların
əhalisi kollektiv şəkildə ərizə yazaraq rus dilində
məktəb açmağı tələb edirdilər.
1871-ci ildə Kuban müəllimlər seminariyası, 1876-cı
ildə Qori şəhərində Zaqafqaziya Müəllimlər
Seminariyası təsis edildi.
1879-cu ildə Qori Müəllimlər Seminariyasının
azərbaycanlı şöbəsi bu sahədə tarixi rol oynadı.
ZMS AZ şöbəsinin fəaliyyət göstərdiyi 40 il ərzində
250-dən artıq əsl xalq müəllimi hazırlamışdır.
F.B.Köçərli, R.B.Əfəndiyev, S.B.Vəlibəyov,
M.Mahmudbəyov, C.Məmmədquluzadə,
N.Nərimanov, Ü.Hacıbəyov, M.Maqomayev,
F.Ağazadə, S.S.Axundov, Ə.Seyidov və s.
Bu şöbənin təşkilində və tərəqqisində şöbənin uzun
müddət inspektoru olan A.O.Çernyayevskinin (sonra
da F.B.Köçərlinin) çox böyük rolu olmuşdur.
F.B.Köçərli ZMS-ın AZ şöbəsinin AZ-na köçürülməsi
üçün 1884-cü ildən təşəbbüs göstərirdi.
1906-cı ildə köçürülməsi nəzərdə tutulan seminariya
yalnız 1918-ci ildə ADR-in vəsaiti hesabına (5080
manat qızıl pulla) Qazağa köçürüldü və ilk açılışı 1918-
ci il noyabrın 10-da oldu. F.B.Köçərli uzun illər
seminariyanın direktoru oldu.
S.Vurğun, Mehdixan Vəkilov, Osman Sarıvəlli, Mehdi
Hüseyn, Seyfulla Şamilov, İsmayıl Şıxlı və digər
məşhurlar Qazax seminariyasının məzunlarıdır.
TƏŞƏKKÜRLƏR!
Dostları ilə paylaş: |