- 635 -
Ketsk ve Ketsk Üyezdi’nin (1602-1654) tarihçesi, nüfus ve etnik yapısı, dini karakteri, iktisadi vaziyeti arşiv
belgeleri ve diğer yazma eserler temelinde ortaya konulmuştur.
Kryakov, Oçerki Po İstorii Pereselençeskago Dvijeniya v Sibir
130
adlı eserinde Sibirya’nın Ruslar
tarafından iskânını genel çizgileriyle tasvir ederek konuyu üçperiyotta incelemiştir. Birincisi, Sibirya’nın Rus
hâkimiyetine girişinden başlayarak XIX. asrın başına kadar gelmektedir. İkincisi XIX. asrın başından 1861
yılına kadar, üçüncüsü ise toprak reformunun yapıldığı 1861’den 1900’lerin başına kadar olan dönemlerdir.
Kryakov, Sibirya’nın tarihini, coğrafi özelliklerini, yeraltı ve yerüstü zenginliklerini tasvir ettikten sonra,
dönem dönem Rusya’dan Sibirya’ya yapılan göç ve iskânı ele almıştır. Sibirya’nın iskân edilmesi siyaseti ve
bunun sonuçları gerek iskân edilenler gerekse Sibirya’nın asli sakinleri bakımından değerlendirilmiştir.
Sibirya göçmenlerinin ülke içerisindeki nüfus hareketliliği, yaşam tarzları, gelenek-görenekleri, Sibirya’nın
kültürel gelişmesindeki rolleri, Sibirya göçmenlerine dair hükümet tarafından yapılan yasal düzenlemeler,
toprak reformları ve bunun göçmenlere tesiri, göçmenlerin idari, kültürel, dini vaziyetleri ve sağlık
durumları ile ilgili konular ele alınmıştır. Rus göçmenlere ait tarım, hayvancılık, sağlık, kültür, nüfus
hareketlerine ait tablo ve istatistikler verilmiştir.
S.Olferyev, Sibir
131
adlı eserinde Sibirya’nın Ruslar tarafından ele geçirilmesi ve iskânını incelemiştir.
XIX. asırda Sibirya’nın coğrafî tasviri, idarî taksimatı, nüfus yapısı (Ruslar ve Yerel Topluluklar), onların
inanç, kültür ve yaşam tarzlarını ana hatlarıyla anlatan bir girişin ardından Sibirya’nın Ruslar tarafından
işgal edilmesi süreci ele alınmıştır. Eserin son kısmında Sibirya’nın iskânı ve altın madenleri anlatılmaktadır.
Eser bilimsel bir iddiadan ziyade Sibirya’yı tanıtıcı mahiyette olup, Rusya için Sibirya’nın başta ekonomik
olmak üzere ne kadar önemli olduğunu ortaya koymak amacıyla yazılmıştır.
XIX. asrın 90’lı yıllarının başında Sibirya Demiryolları İdaresi’nin kuruluşuyla birlikte Çarlık Rusya
hükümeti iskân siyasetine daha özenli ve organizeli yaklaşım sergilemeye başladı. Sibirya Demiryolları
Komitesi tarafından yayınlanan Kolonizatsiya Sibiri
132
adlı eser Sibir Hanlığı’nın yıkılışından XIX. asrın
sonlarına kadar Sibirya’nın iskân tarihini ele almaktadır. Avrupa Rusyası’ndan, Urallara,Step bölgesi de
dahil olmak üzere Sibirya’ya iskân edilen halkın ülke içerisinde göç hareketliliği ve XIX. asırdaki hayat
şartları, Batı ve Orta Sibirya’nın, Priamur topraklarının, Altay okruğunun kolonizasyon süreci, hem
göçmenler bakımından hem de Sibirya’nın ekonomik hayatı bakımlarından incelenmiştir.
1827-1846 yılları arasında Sibirya’yasürgünlerle ilgili bir çalışma E.N. Anuçin tarafından
yapılmıştır
133
.Anuçin Rusya’da işlenen ağır suçlarla ilgili istatistiki bir araştırma yapmak maksadıyla yola
çıkarak Tobolsk Arşivi’nde çalışmalar yapmıştır.Arşiv belgeleri arasında,suçluların isimlerinin,
unvanlarının, memleketlerinin, inançlarının, yaşlarının ve cinsiyetlerinin, işledikleri suç ve aldıkları
cezaların kaydedildiği tutanakları incelemiştir. Anuçin’in çalışmasında kullandığı temel kaynaklar Tobolsk
Dairesi Arşivi (Arhiv Tobolskago Prikaza)’nin belgeleridir. Rusya’nın farklı yerlerinden gelen tutukluların
Sibirya’da değişik bölgelere dağıtılmadan önce ilk durağı önceleri Verhotur iken, ardından Tümen bu görevi
yapmış ve son olarak 1823’de Tobolsk’ta sürgünler için özel bir birim kurulunca Tobolsk sürgünlerin
toplanma ve dağıtım merkezi olmuştur. Bu yüzden Tobolsk Arşivi sürgünlere ait arşivsel dokümanlar
bakımından en zengin olanıdır. Burada opisanie adlandırılan özel defterlere suçlulara ait tüm bilgiler
kaydediliyordu. Anuçin, eserinde Sibirya’ya yapılan sürgünlerle ilgili Rus kanunlarının tarihçesini, süreç
boyunca (1827-1846) sürgünlerin rakamlarındaki dalgalanmaların izahını, sürgünlerin cinsiyet, yaş, statü,
inanç ve memleket oranlarının değişimini tablolarla ve yaptığı analizlerle ortaya koymuştur
Rusya’da meydana gelen 14 Aralık 1825 hadiseleri
134
dolayısıyla Batı Sibirya’ya sürgün edilen
Dekabristler
ile ilgili kapsamlı bir çalışma A.İ.Dimitriyev-Mamonov tarafından yapılmıştır
135
. Eser Tobolsk ve
Tomsk vilayetleri ile Batı Sibir Valiliği’ne bağlı olan Akmolinsk oblastında bulunan değişik birçok arşivde,
hatta dekabristlerin sürgünde yaşadığı küçük köy ve kasabaların bağlı bulunduğu volost idarelerinin, polis
idarelerinin arşivlerinde uzun yıllar süren bir çalışmanın ürünüdür. Eserde Batı Sibiryaya sürgün edilen 39
dekabristin hayat hikâyeleri, 1826-1856 yılları arasında sürgündeki yaşamları, Sibirya yerel idarelerinin
onlara karşı tutumu ve dekabristlerin Sibirya’da yerel unsurlar üzerinde bıraktığı tesirler resmi belgelere
130
V. V. Kryakov (1902), Oçerki Po İstorii Pereselençeskago Dvijeniya v Sibir, Moskva.
131
S. Olferyev (1899), Sibir. Oçerk Zavoyevaniya i Zaseleniya Sibiri, Moskva.
132
Kolonizatsiya Sibiri v Svyazi c Obşim Pereselençeskim Voprosom
(1900), Komitet Sibirskoy Jeleznoy Dorogi, S. Peterburg..
133
E. N. Anuçin (1873), İzsledovaniya O Protsente Soslannıh v Sibir v Periode 1827-1846 godov, S. Peterburg..
134
İmparator I. Nikolay’ın tahta çıkışından rahatsız olan askerlerin çıkardığı bir isyan hareketidir. İsyan bastırılmış, isyancıların bir kısmı
idam edilmiş bir kısmı ise Sibirya’ya sürgün edilmiştir. Olay Aralık (Dekabr) ayında meydana geldiği için bu isyana katılanlar
“Dekabrist” adlandırılmışlardır. İsyan Rus zabitlerinin yani asilzadelerin istibdat rejimine karşı bir başkaldırısı olduğundan, Rusya’da
başlayan hürriyet fikirleri çerçevesinde dekabristlerin isimleri “hürriyet” sembolüne dönüşmüştür. 1856’da tahta II. Aleksandr çıkınca
affedilmişlerdir. Buna rağmen bir kısmı Sibirya’da kalmaya devam etmiştir.
135
A. İ. Dmitriyev - Mamonov (1905), Dekabristi v Zapadnoy Sibiri, S. Peterburg.; Mamonov’un Sibirya’yı Büyük Sibirya Demiryolu ağı
boyunca tasvir ettiği bir başka eseri için bkz, Dmitriev - Mamonov,
Putevoditel Po Velikoy Sibirskoy Jeleznoy Doroge, S. Peterburg 1900;
Benzer bir çalışma için bkz, Sibir i Velikaya Sibirskaya Jeleznaya Doroga (1893), S. Peterburg.