Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research

---

- 537 - 

 

 

 

Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 

The Journal of International Social Research 

Cilt: 8   Sayı: 41           Volume: 8   Issue: 41 

Aralık 2015                    December  2015 

www.sosyalarastirmalar.com  ISSN: 1307-9581

 

ADANA TÜRK OCAĞI VE FAALİYETLERİ (1923-1931) 

ADANA TURKISH NATIONALIST CLUB AND ACTIVITES 

Mehmet PINAR

•

 

 

Öz

  

1912 yılında kurulan Türk Ocakları, Osmanlı İmparatorluğunun son döneminde Türk Milliyetçiliğinin vücut bulmasında ve 

Osmanlı  sonrası  kurulan  Türkiye  Cumhuriyetinin  “ulus-devlet”  yapılanmasında  önemli  roller  üstlenmişti.  Türk  Ocakları  Milli 

Mücadele  sonrasında  yeniden  teşkilatlanmaya  gitmiştir.  Adana  Türk  Ocağı  Milli  Mücadele  sonrası  kurulan  teşkilatlardan  birisidir. 

Ocağın  kuruluşunu  ve  ilk  faaliyetlerini  Adana’da  yayınlanan ve  elimize  ulaşabilen  gazete  nüshalarında  yer alan  haberlerden istifade 

ederek  değerlendirdik.  Elimizdeki  sınırlı  belgeler  ışığında  bugüne  kadar  çalışılmamış  olan  Adana  Türk  Ocağının  kuruluşu  ve  ilk 

faaliyetleri  değerlendirilmiştir.  Türk  Ocakları’nın  10  Nisan  1931  tarihinde  feshedilmesi  ile  birlikte  Adana  Türk  Ocağı  da  kapatılmış, 

menkul ve gayrimenkulleri Cumhuriyet Halk Fırkası’na devredilmişti. 

Anahtar Kelimeler: Adana, Cumhuriyet, Türk Ocağı.  

 

Abstract 

The Türkish Nationalist Club was founded in 1912, has assumed an important role establishing finding body the nation-state  

in the construction, Turkish Nationalism and the post-Ottoman Turkey in the last period of the Ottoman Empire. Türkish Nationalist 

Club was re-organized after national conflict. Adana Türkish Nationalist Club was one of the establishments organized after national 

conflict. We evaluated the establisments and first activities of Clup from the news of some newspapers we could obtain which had been 

published in Adana.  The establishment and first activities of Adana Türkish Nationalist Club was evaluated for the first time by our 

limited documents. After the abolition of the the Turkish Ocak on April 10 1931, Adana Turkish Nationalist Club had also been closed 

down and all its assets and liabilities and movables and immovable had been handed to the Republican People’s Party. 

Keywords: Adana, Republic, Turkish Nationalist Clup. 

 

 

GİRİŞ 

I.  Dünya  Savaşı  sırasında  faaliyetlerini  sürdürmekte  zorlanan  Merkez  Türk  Ocağı,  Mili  Mücadele 

sırasında  Kuvay-ı  Milliye’ye  destek  verdiği  için  İngilizler  tarafından  işgal  edilerek  kapatılmıştı.  Türk 

Ocaklarından  yetişmiş  aydın  kişiler  Anadolu’nun  farklı  yerlerinde  Müdafaa-i  Hukuk  Cemiyetlerine 

katılarak  direnişe  destek  vermişlerdi.  Türk  Ocakları,  Milli  Mücadele’nin  başarılı  bir  şekilde 

tamamlanmasından ve Cumhuriyet’in ilanından kısa bir süre önce Anadolu’nun çeşitli yerlerinde tekrardan 

örgütlenmeye  başlamıştı.  1922’nin  sonlarına  doğru  Anadolu’nun  çeşitli  yerlerinde  19  Türk  Ocağı  açılmıştı. 

(Karaer, 1992: 34) Ocakların bu kadar kısa sürede kurulmasında, kurucularının Milli Mücadele döneminde 

teşkilatlanma  çalışmalarında  görev  almaları  ve  teşkilatlanmanın  kodlarını  bilmelerinin  büyük  etkisi 

olmuştu. 

Türk  ocakları  Milli  Mücadele  sırasında  faaliyetlerini  halka  Anadolu’nun  çeşitli  yerlerinde 

yayınlanan  dergi  ve  gazetelerin  yayınlarıyla  duyurmuştur.  Örneğin  Adana’da  “Altınyurd;  Balıkesir’de, 

İzmir’e  Doğru;  Sinop’ta  Türk  Bahçesi;  Konya’da  Babalık  ve  Yeni  Mecmua  gibi  yayın  organları  Türk 

Ocaklarının etkinliğini daha geniş kitlelere ulaştırmada aracı olmuşlardı. 

Adana  Türk  Ocağı,  Cumhuriyet’in  ilanından  kısa  bir  süre  önce  kurularak,  çeşitli  şubeleriyle 

inkılapların  toplum  nezdinde  yerleşmesi  için  faaliyetlerini  sürdürmüştür.  Ocak,  özellikle  Çukurova 

bölgesindeki  farklı  kültür  öğelerini  dikkate  alarak  çalışmalarını  dil  alanında  yoğunlaştırmıştı.  Reşit  Galip 

Bey, Çukurova gibi kozmopolit bir yerde Türk Ocağı’nın Türk varlığını ön plana çıkartarak; Türk benliği ile 

hareket eden önemli bir çevre oluşturduğunu söylemişti 

Amacımız  Adana  Türk  Ocağı’nın  Çukurova’da  toplumda  nasıl  bir  algı  oluşturduğunu,  bölgenin 

ekonomik  durumu  ve  kültürüne  nasıl  bir  katkısı  olduğunu  ve  aynı  dönemde  kurulan  taşradaki  diğer 

Ocaklardan farkını ortaya koyarak tartışmaktır. 

Adana Türk Ocağı Ve Teşkilatlanması 

Anadolu’nun  çeşitli  yerlerinde  olduğu  gibi,  Adana  Türk  Gücü  Derneği’nin  Türk  Ocağı’na 

dönüşmesinde Mustafa Kemal Paşa’nın teşvikleri etkili olmuştu. (Karaer, 1992: 34)  Adana Türk Ocağı, Şubat 

1923'de teşkilatlanmasını tamamlayarak faaliyete başladığını, Merkez Türk Ocağı'na bildirmişti. Ocak İdare 

                                                           

•

  

---

- 538 - 

 

Heyeti: Reis: Avukat Fahri, Katip Tüccardan Baki Tonguç, Murahhas Tüccardan Fasih, Muhasip: Tüccardan 

Vehbi, Veznedar: Baytar Müdürü Adil, Aza: Sıtma Mücadele Reisi Ekrem Tok, Lise Müdürü Nahid Cemal 

Beyler’den  oluşmuştu.  (Türk  Yurdu,  Şubat  1928,  Sayı:196:  124)    Kurulduktan  kısa  bir  süre  sonra  1923’te 

yapılan  toplantıda,  Ocakların  programı  ele  alınarak  bugünkü  ihtiyaçlara  cevap  veremediği  üzerinde 

durulmuş;  yeni  bir  program  hazırlığı  için  bir  çalışma  başlatılmıştı.  (Hâkimiyet-i  Milliye,  28  Teşrin-i  sani 

1923) Program üzerinde yapılacak değişiklik için, diğer Türk Ocağı şubelerinden de üye çağrılmıştı. Adana 

Türk Ocağı, 30 Kasım 1923'de bu konuları görüşmek üzere yeniden toplanmıştı. (Tuncer, 1998: 104)  Bu tür 

toplantıların  yaptıkları  çalışmaları  planlı  bir  şekilde  halka  aktarılabilmesi  için  gerekli  olduğu  kararına 

varılmıştı. 

Ocak,  kurulduktan  kısa  bir  süre  sonra  faaliyetlerini  daha  koordineli  yapmak  için  1923'ten  itibaren 

"Altın  Yurt"  mecmuasını  yayımlamaya  başlamıştı.  Türk  Ocağı’nın  bir  yayın  organı  olan  gazete  başlığın 

hemen altında yer verdiği logoda “Türk Ocağının gayesini takip eder” ifadesini benimsemişti. (Altunyurd, Cilt: 

1, Sayı:1, 15 Mayıs 1923: 4.)   

Kuruluşunun  ilk  dönemlerinde  süratli  bir  şekilde  teşkilatlanmasını  sağlayan  Adana  Türk  Ocağı, 

Çukurova’da  güçlü  bir  konuma  yükselmişti.  Adana  ve  Mersin  Türk  Ocağı  aynı  tarihlerde  kurulmasına 

rağmen  1923’de  İbrahim  Habib  Sevük  hatıralarında;  “  Mersin  Türk  Ocağına  gidiyoruz  nerede  Adana  Ocağı, 

nerede burası çok fakir

” diyerek Adana Türk Ocağı’nın daha iyi olduğunu vurgulamıştı.  Bu durum Mustafa 

Kemal  Paşa’nın  da  dikkatini  çekmiş,  Mersin  Türk  Ocağı,  Adana’dan  geri  kaldığı  için  kendisi  Mersin  Türk 

Ocağı’na 1.000 lira bağışta bulunmuştu. (Sevük, 1982: 261)  Sevük, Çukurova’daki Ocaklar arasındaki farka 

vurgu yapmıştı. 

Adana  Türk  Ocağı,  1924’te  çalışmalarını  daha  geniş  bir  alanda  yapabilmek  için  Rumlardan  kalan 

sinema  ile  Osmanlı  Oteli’ni  satın  alma  yoluna  gitmişti.  Bu  binaların  Türk  Ocağı’na  devir  işlemleri  Adana 

Milletvekili 

Zamir 

Bey 

tarafından 

TBMM 

verilen 

takrir 

sonucu 

gerçekleştirilmişti.(BCA, 

030.18.01.03.1/9.19.16-3;  TBMM  Zabıt  Ceridesi,  VI/103:  8)  Ocak,    yaptığı  toplantı  sonucunda  bu  binalara 

Lozan Antlaşması ile Yunanistan’dan gelen  muhacirleri yerleştirmişti.

1

 Ocak teşkilatında yer alan  Hüseyin 

Niyazi  Efendi,  Adana  İskân  Müdürlüğü’nün  arazisine  el  koyduğu  iddiaları,  yapılan  inceleme  sonucunda 

doğru  olmadığı  tespit  edilmişti.  (BCA,  272.0.0.12/55.139.1)    Rumlar  ve  Ermenilerden  kalan  binalar  sadece 

Adana’da değil, Mersin, Tarsus, Osmaniye’de de iyi konumda bulundukları için Türk Ocağı binaları olarak 

kullanılmıştı. 

Bu dönemde Mersin Türk Ocağı ile olan ilişkiler sıklaştırılmış; bölgenin en önemli gelir kaynağı olan 

pamuk  piyasasını  düzenlemek  için  iki  Ocak  Teşkilatı  arasında  toplantılar  yapılmıştı.  (Cumhuriyet,  9 

Temmuz  1924)    Ocak  Teşkilatı’nın  daha  iyi  çalışması  için  gençler  ile  daha  koordineli  bir  şekilde  çalışma 

yapılması  gerektiği  konusunda  fikir  birliğine  varılmıştı.  (Tarsus,  12  Kânun-ı  evvel  1924)    Çukurova’nın  en 

önemli ekonomik zenginlik kaynağı olan pamuk konusu bölgedeki Ocakların çalışmalarında önemli bir yer 

teşkil  etmişti.  Bölgelerine  has  bir  şekilde  Adıyaman  Türk  Ocağı,  tütün,  Ayaş  Türk  Ocağı,  halı  sektörünün 

tanıtımı  ve  gelişimi  üzerinde  durduğu  gibi,  Adana  Türk  Ocağı  da  pamuk  piyasasının  gelişimi  üzerine 

yoğunlaşmıştı. 

Adana  Türk  Ocağı  kurulduktan  kısa  bir  süre  sonra  merkez  ile  çevre  arasında  en  iyi  iletişim  aracı 

olan  Türk  Ocakları  I.  Kurultayı’na  delege  olarak  katılan  Ferid  Celal  (  Güven)  Bey

2

    katılmış,  Türk  Yurdu 

dergisinin ocakların ilk dönemine ait olduğunu,  Cumhuriyet ile birlikte yeni bir yayın politikasının gerekli 

olduğunu vurgulamıştı. (1340 Senesi Nisan’ında Toplanan I. Türk Ocakları Umumi Kongresi Zabıtları, 1925: 

85)  Yayın  konusunda  yeniliği  savunan  Ferit  Bey,  çağdaşlaşma  noktasında  ise  yenilikler  ortaya  konulurken 

Türk  Ocaklarının  geleneksel  kimlikten  uzaklaşmaması  gerektiğini  savunmuştu.  (Üstel,  2010:  311)    Ferid 

Celal  Bey,  siyasetin  Ocak  faaliyetlerine  bulaşmaması  için  Ocak  ile  fırkanın  faaliyetlerinin  ayrı  olması 

gerektiğini savunmuştu. (1340 Senesi Nisan’ında Toplanan I. Türk Ocakları Umumi Kongresi Zabıtları, 1925:  

69)    Kendisi  bu  konularda  hassas  davranarak,  Türk  Ocakları  Güney  Bölgesi  Müfettişi  iken  milletvekili 

seçildiği için bu görevinden ayrılmıştı. (Türk Ocakları 1928 Kurultay Zabıtları, 1929: 30) Adana Türk Ocağı, 

siyasetten uzak durmaya çalışmasına rağmen İstiklal gazetesinde “Türk Ocakları badema siyasetle iştigal edecek 

mi?”

 başlıklı yazıda, Ocakta CHF Mutemedi Fazıl Berki Bey’in başkanlığında siyasi bir toplantı yapıldığı ve 

CHP’ye üye kaydetmek için propaganda çalışması yaptığı ile ilgili iddialar Adana Türk Ocağı idare heyeti 

                                                           

1

 BCA, 272.00.11/19.91.19. Bu tarihte Türk Ocakları kamuya yararlı dernekler arasına alınmıştı. (BCA, 030.18.01.01./12.58.16) 

2

  Ferit  Celal  (Güven),1894’de  Adana’da  doğmuştur.  Evli  ve  iki  çocuk  babası  olan  Ferit  Celal  Bey,  İstanbul  Hukûk  ve  Güzel  Sanatlar 

Mektebi’ni bitirmiştir. İhtiyat Zâbiti Talimgâhı Öğretmenliği ve Bölük Komutanı, Tebriz Valisi Mecdülsaltana Yaveri İrtibat Zabiti ve 

Millî  Teşkilât  Kuruculuğu,41.  Tümen  Divan  Harp  Üyeliği,  Adana  Cephesi  Grup  Komutanlığı,  Türk  Sözü  Gazetesi  başyazarlığı, 

İstihbarat  Müdürlüğü  ve  Türk  Ocakları  Müfettişliği  yapmıştır.  III.  Dönem  Urfa  Mebusluğu  yaptıktan  sonra  Ferit  Celal  Bey,  ikinci 

basamaktaki oyların 229’unu alarak bu dönem Mersin Milletvekilliğine seçilmiştir. 1935’de Ankara Halkevi Reisi seçildiğinden, Divan 

Kâtipliği’nden  istifasını  vermiştir.  (TBMM  Arşivi,  Ferit  Celal  Bey  Dosyası,  No:  761;  BCA.  490.01/234.926.1-11;  TBMM  Zabıt  Ceridesi, 

III/27, s.157.) 

---