89
sonra şampiyonluk şerefi başkalarına geçmiştir. Sovyet ordusunun albayı olan Mahmut Ömarof
Sovyet-Alman savaşına katılmış, okçuluk yarışmalarıyla ün kazanmıştır. O Leningrad Harbiye Tıp
Üniversitesi’nde doktor unvanı kazanmış, aynı üniversitede doçent olarak görev yapmıştır. Almatı
şehrinde doğup büyüyen Mahmut Ömarofusta müzisyen olup, dutar (iki telli saz) çalarak Uygur
halk türküleri söylemede de usta idi.
62
Uygurların ilk dünya şampiyonu ve ilk tıp doktoru hem de profesörlerinden biri olan
Mahmut Ömarof 1961’de 37 yaşındayken kalp krizi dolayısıyla Leningrad’da, yani bugünkü Sankt
Petersburg şehrinde aniden vefat etmiştir. Onun ismi Sovyetler Birliği ve Rusya’nın olimpik ve
dünya şampiyonları için hazırlanan kitabın kapağında yer almıştır.
Abdulreşit Abdullayef 1970’li yıllarda birçok kez Sovyetler Birliği ve Avrupa’nın Boks
şampiyonu olmuş, ayrıca 1969’da Sovyetler Birliği’nin temsilcisi olarak Amerika’ya gidip
“Amerika-Sovyetler Birliği” boks yarışmasına katılmıştır. Onun sadece ünlü boks şampiyonu değil,
birçok savaş filminde başrol oynayan ünlü bir sinema oyuncusu olarak tanınmıştı.
Kulca’da doğup büyümüş Tuygun Nasirov 1990’da bütün Sovyetler Birliği’nde sırıkla
yüksekten atlama dalında şampiyon olmuştur. O Kazakistan’da söz konusu spor dalında ünlü bir
antrenör sayılır.
Kulca’da doğup büyüyen diğer bir Kazakistanlı Uygur olan Hamit Barayef Sovyetler
Birliği sporcusu unvanına sahip olup, o şu anda Kazakistan’ın uluslar arası boks yarışmaları
hakemi olarak uluslar arası yarışmalarda hakemlik yapmaktadır. O bugüne kadar Polonya, Çin,
Hindistan, Türkiye ve Pakistan gibi ülkelerdeki yarışmalarda hakemlik yapmıştır.
Sabircan Roziyev kılıç kullanma dalında iki kez Sovyetler Birliği şampiyonu, üç kez
Avrupa, üç kez dünya şampiyonu olmuştur. O 22. Dünya Olimpiyat yarışmalarına katılmış ve kılıç
kullanma yarışmasında gümüş madalya kazanmıştır. Sabircan Roziyev 1992-1995 yılları arasında
Özbekistan Spor bakanı ve 1995-2003 yılları arasında Özbekistan Olimpiyat komitesinin başkanı
olarak görev yapmıştır. Sabircan’a Özbekistan silahlı güçlerine ait albay rütbesi verilmiştir
63
.
Kazakistan bağımsız olduktan sonra Zakir Tohtiyev karete dalında dünya şampiyonu,
Himid Tohtahunof Amerika’da düzenlenen dünya karete yarışmasında dünya şampiyonu,
Vietnam’da düzenlenen karete yarışmasında Asya şampiyonu oldu. Ahmet Celilov Tayland tarzı
dövüş yarışmasında Asya şampiyonu, kickboksta dünya şampiyonu olmuştur.
Erkin Eminov Amerika’da halterde dünya şampiyonu şerefini kazandı. Buna daha başka
örnekleri de göstermek mümkündür. Burada başka onlarca cumhuriyet şampiyonunu ve diğerlerini
tek tek saymadık. Uygur delikanlısı Ruslan Paltiyev Rusya’nın ünlü futbolcusu olup, “Moskova”
takımının önemli oyuncularından biri idi.. Bugünkü Rusya’nın ünlü futbolcusu, Rusya gençler
“Zent” takımının 4 numaralı forma giyen kaleci Camalidin Hocaniyazof’un adı bütün Rusya ve
Bağımsız Devletler Topluluğundaki futbol fanatiklerince çok iyi tanınmaktadır. O Rusya gençler
takımına katılmış, Avrupa’da düzenlenen altın kupa maçlarına katılıp İtalya takımını yenerek
şampiyon olmuştur. O Rusya’nın “Zent” takımıyla üç yıllık sözleşme imzalamıştır. Camaliddin
Rusya’daki en genç futbol oyuncusu olarak ün yapmıştır.
Türkmenistan’ın eski Uygur yurdu olan Bayram Ali’de 1996’da bir Uygur ailesinde
dünyaya gelmiş Camalidin Hocanyzov’dan Rusya gazetecisi M. Lapin’in “Zent” takımı hakkında
yazdığı bir makalesinde bahsetmiştir. Camalidin Hocaniyazof Rus gazeteciye: “ “Benim milletim
62
age, s. 292-298
63
20-esirdiki Dangliq Uyghurlar, Özbékistan, Qazaqistan, Qirghizistan, Türkmenistan, Almatı, 2005.
90
Uygur, annem Rus’tur” demiştir
64
. Adı geçen makalede Camilidin Hocaniyazof geleceğin en parlak
futbolcusu olarak değerlendirilmiştir.
11. Tarihi Şahsiyetler Vatanı
Rusya ve Orta Asya’daki Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan 20. yüzyıldaki meşhur
tarihi şahısların vatanı oldu.
1954-1962 yılları arasında Uygur bölgesinden, yani Şincan Özerk Bölgesi'nden Çin'deki
çeşitli siyasi, sosyal ve ekonomik baskılardan dolayı Sovyetler Birliği'ne göç eden farklı millet
vatandaşları arasında 1944-1949 yılları arasındaki milli kurtuluş savaşına katılan çok sayıda subay
ve askerler de vardır. Bunların sayısı net değil, ama milli orduya katılan çok sayıdaki kişinin
Sovyetler Birliği'ne gittiği kesindir. Bunların arasında cumhurbaşkanı ve bakanlar da vardır. Milli
ordu kumandanları, hükümet çalışanları ve aydınlar çoğunluğu teşkil eder. Mesela bunların
arasında aşağıdaki kişiler bulunmaktadır:
1944-1946 yılları arasında “Doğu Türkistan Cumhuriyeti”nin cumhurbaşkanı olan meşhur
tarihi şahıs Ali Han Töre (Özbek), Milli Ordu’nun başkumandanı İvan Polinov ( Rus), Maliye
Bakanı Enver Musabayef (Uygur), Maliye Bakan yardımcısı Vakkas Mirşanof (Tatar), Milli Ordu
albayı Memetcan Yusupof (Uygur), Milli Ordu albaylarından Gapparhan Töre (Özbek). Pehirdin
Resulof (Özbek) ve diğerleri Taşkent’te yaşadılar. Doğu Türkistan Cumhuriyeti hükümetinin genel
sekreteri Abdureuf Mehsum İbrahimi (Uygur), Milli Ordu başkumandan yardımcısı ve sonraki Çin
Kurtuluş Ordusu’nun generalı Zunun Teyipof ( Uygur), Milli Ordu albayı ve Çin Kurtuluş
Ordusu’nun generalı Mergup İshakof (Tatar), halk kahramanı Geni Batur (Uygur)ve Fatih Batur
(Tatar), Milli Ordu albayı ve sonraki Şincan Uygur Otonom Bölgesi kültür bakanı Ziya Semedi
(Uygur), Milli Ordu başkumandan karargahının başkanı general Majarov (Rus), Milli Ordu albayi
ve 5. alay kumandanı Fatiy Leskin (Rus), Moğol atlı taburunun komutanı, albay Erde Bulgunof
(Moğol), Şincan Uygur Otonom Bölgesi Gençlik Komitesi’nin başkanı, Milli Ordu Askeri Okul
ögretmeni Batur Erşidinof (Uygur) ve Milli Ordu kaptanı Haşir Vahidi (Uygur), Şincan Uygur
Otonom Bölgesi müzesinin kurucularından biri, milli hükümetin Çöçek’teki memurlarından biri,
yazar Yusufbek Muhlisi (Uygur), Milli Ordu tabur komutanı Aytogan Yunuçi (Tatar) ve Milli Ordu
topçu bölüğü komutanı Eset Teyipof (Uygur), Milli Ordu Suyding piyade tugay komutanı albay
Vasiliy Mogutnov (Rus), Milli Ordu Askeri Okul ögretmeni, Kaptan Mesumjan Zulpiqarof
(Uygur), Milli Ordu kaptanı, Soviet ordusunun subayı Mirzigul Nasirof (Uygur) gibi yüzlerce
yüksek ve orta dereceli rütbe sahibi askeri ve siyasi şahsiyetler Almatı’da yaşadılar.
Dogu Turkistan, yani Üç Vilayet Hükümeti’nin Emniyet Genel Müdürlüğü’nün 1946
yılından sonraki müdürü, 1949 yılında Seyfettin Pekin’e giderken bütün Üç Vilayet’in
emniyetinden sorumlu olan albay Nebican Yüsüp ( Özbek), Sovyetler Birliği’nin Kulca’daki özel
gizli temsilcisi, KGB elemanı Hakim Cappar ( Uygur), Kulca Garnizon komutanı ve Aksu’da
konuşlanan birliklerin karargah subayı Hüseyin Gaziyef ( Uygur), Milli Ordu tabur ve karargah
komutanlarından Hemit Abbasof ( Uygur), Keyim Sabir Hacı (Uygur), Zakirof ( Uygur), Milli
Ordu genel kurmay başkanlığı komutanlarından Hemit Kencibayef (Uygur) gibi yüzlerce yüksek
ve orta dereceli rütbe sahibi askeri ve siyasi yöneticiler Bişkek’te yaşadılar.
Bunların dışında yine Eylül 1949 yılında Doğu Türkistan liderlerinden Ahmetcan Kasımi
(Uygur), Abdukerim Abbasof (Uygur), Milli Ordu Baş Komutanı Org. General İshakbeg Munonof
(Kırgız), Milli Ordu Baş Komutan Yardımcısı, Tümgeneral Delilkan Sugurbayef (Kazak) uçak
kazası nedeniyle Sovyetler Birliği'nde hayatlarını kaybettikten sonra, 2. grup liderlerden Seyfettin
64
M. Lyapin, "A potom otklyuçili svet". Sbornım Rossii i Şvetsii ne dali vıyasnit, kto silneye. Poka - v tennise.
http://www.sovsport.ru/gazeta/article-item/608836
91
Azizi (Uygur) ile birlikte Pekin'e giden ve Pekin'de Çin Halk Cumhuriyeti'nin Doğu Türkistan'ın
kaderiyle ilgili müzakerelerine iştirak eden üç temsilcinin biri ve dönemin Tarbagatay vilayetinin
vali yardımcısı olan Alimcan Hakimbayef (Özbek) 1950-1991 yılları arasında Moskova'daki
Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Doğubilimleri Enstitüsü'nde özel olarak Doğu Türkistan'ın
1931-1949 yılları arasındaki siyasi durumu ve milli ihtilal meselesi üzerinde araştırma yapmış ve
Moskova'da vefat etmiştir.
Bunlardan başka yine 1944-1946 yılları arasında Sovyetler Birliği hükümeti tarafından
Doğu Türkistan'a yardım etmek ve o bölgeyi kendi kontrolü altında tutmak için Kulca'ya
gönderilen danışmanlardan General Vladimir Egnarov ve general Aleksandir Langfang ve diğerleri
Moskova'da yaşadılar. Çinli Müslüman (Döngen) taburuna karargâh kurmay başkanı olan
Abdurahman Kalimof Moskova'da, Doğu Türkistan Cumhuriyeti İçişleri Bakanlığı'nın danışmanı
Ali Efendi, Başkurtlardan Gabit Muzipof Oş'ta, Cumhurbaşkanı Ali Han Töre'ye danışman olan
Muhsin Abdullin Taşkent'te yaşadı. Sovyetler Birliği tarafından gönderilen kişiler genellikle
Temmuz 1946 yılından Ağustos 1949 yılına kadar kendi ülkelerine dönmüşlerdir. Yerli zatlar 1954
yılından 1963 yılına kadar olan zaman zarfında Sovyetler Birliği'ne göç etmişlerdir.
SONUÇ
Orta Asya bölgesindeki Uygur diasporası son bir yüzyıl içerisinde Çarlık Rusya’sının
monarşi hâkimiyet sistemi, Sosyalist Sovyetler Birliği’nin diktatör rejimi ve Orta Asya
cumhuriyetlerinin bağımsız hâkimiyet rejimi olmak üzere üç farklı devlet rejiminde yaşama
kaderiyle karşı kaşıya kalmıştır. Bu bir asırlık zaman zarfında Uygurların milli kimliği, milli
kültürü sürekli bir şekilde gelişti. Orta Asya’daki Uygur diasporası 1. ve 2. dünya savaşının ağır
felaketlerine maruz kalmış, binlerce Uygur evladı Avrupa savaş meydanlarında helak oldu.
Binlerce Uygur aydını Stalin’in 1937-1938 yıllarındaki tasfiye hareketinin kurbanı oldu.
Uygur çağdaş milli kültürü Sovyetler Birliği’nin milli politikasından yararlanarak gelişme
imkanına sahip olmuş ise de, yine benzer şekilde Stalin rejiminin tahribatına maruz kalmıştır.
Nikita Kruşçev, Lionid Brejinev, Mihail Gorbaçov dönemlerindeki Sovyet-Çin düşmanlığı ve
rekabeti sürecinde Sovyetler Birliği hükümeti Orta Asya Uygurlarını kendisinin Çin’e yönelik
stratejisindeki “koz” olarak kullanma amacıyla Uygurların kültürel gelişimine özel önem vermişti.
Uygurlar Sovyetler Birliği’ndeki azınlık ise de, Moskova’nın dış politikasındaki “Jeo-stratejik”
millete dönüştüğü için onun konumu ve rolüne özel önem verilmişti. Stalin dönemi ve sonraki
dönemlerin hepsinde Orta Asya Uygurları ve onların kültürel gelişimleri Sovyetler Birliği’nin doğu
ve Çin stratejisinde beklenen rolünü yerine getirdi.
Sovyetler Birliği işte bu tür politik ihtiyaçtan dolayı 1960-1980 yılları arasında Uygur
Araştırmalarını güçlendirmekle birlikte 1986 yılında Kazakistan Bilimler Akademisi bünyesinde
özel olarak Uyguristik Enstitüsü (Uyğur Şunaslık İnstituti) nü kurmuş, 70 kadar Uygur bilim
adamını bir araya toplayıp Uygur araştırmalarını geliştirmişti. Kazakistan devlet radyo-televizyon
kurumu bünyesinde “Alatav” adında bir program tesis edilerek her gün bir saat Uygurca televizyon
programı yayınlandı. Kazakistan’daki Abay adındaki Pedagoji Enstitüsü bünyesinde Uygur Dili ve
Edebiyatı Bölümü, Kazakistan devlet üniversitesi bünyesinde gazetecilik alanında Uygur sınıfları,
Kazakistan’daki çeşitli yayınevlerinin hemen hemen hepsinde Uygur bölümü açıldı ve faaliyet
gösterildi. Hatta Kazakistan Bilimler Akademisi’nin bülteni Rusça, Kazakça ve Uygurca olmak
üzere üç dilde yayımlandı. Yukarıda bahsedilen bu haklar diğer azınlıklara verilmemişti.
Sovyetler Birliği hükümeti 1960’lı yıllarda Uygur sanatçılarını Taşkent’te toplayıp
Özbekistan Radyo-Televizyon Kurumu bünyesinde Uygur Sanat Asamblesi tesis ederek Uygur 12
makamını derleme ve kayda alma işini başlatmıştı. Taşkent radyosunun Uygurca programları
92
güçlendirildi. Taşkent’teki Uygur asamblesi Sovyetler Birliği yıkılına kadar varlığını korudu.
Moskova bu tür “yardım ve destekleri” ile Uygurlara nasıl değer verdiklerini göstermiş oldu.
Ancak Sovyetler Birliği yıkıldıktan sonra Uygurlar “jeo-stratejik” millet olma niteliği ortadan
kalkınca sıradan bir azınlık haline döndüler. Sovyetler Birliği döneminde verilen bu imtiyazlar
yavaş yavaş ortadan kaldırıldı: Günümüzde Orta Asya cumhuriyetlerindeki Uygurlar kendi çabaları
ve hükümetlerin manevi ve maddi desteğiyle kendi milli kültürünü geliştirme yolunda çaba sarf
etmektedirler. Kazakistan hükümeti Uygurca eğitim veren ilkokul ve ortaokul eğitiminin devamlı
gelişmesini devlet yatırımı ve projesiyle desteklemektedir. Her sene devlet büyük yatırımlarla
Uygurca ilkokul ve ortaokul ders kitaplarını yayımlayıp binlerce Uygur çocuğunun kendi ana
dilinde eğitim görmesini desteklemektedir. Kazakistan hükümeti Uygur okullarına yönelik kendi
milli dilinde ders anlatma, Kazakça ve Rusçayı önemli ders olarak okutma siyaseti uygulamaktadır.
Dolayısıyla Uygur çocukları bütün dersleri kendi ana dilinde almaktadırlar. Bu bakımdan
Kazakistan Uygurlarının kendi milli kültürünü ve eğitimini koruma ve daha da geliştirme imkânları
vardır Elbette, Kırgızistan hükümeti de uzun süredir devlet üniversitesi bünyesinde Uygur Dili ve
Edebiyatı Fakültesi’nin faaliyetlerini destekledi ve devlet televizyon-radyo kurumu Uygurca
program yayınını sağladı. Ama Kırgızistan ve Özbekistan’daki Uygurların nüfuslarının az ve
dağınık olması dolayısıyla milli okul eğitimini oluşturma imkânı olmadı. Ama milli kültür ve milli
kimliğin korunması devamlı surette desteklendi.
Ticaret sahasında da Uygurların etkisi büyük olmuştur. Uygurların ticari alandaki
yetenekleri Orta Asya cumhuriyetlerinde iyi bilinir. Sovyetler Birliği yıkıldıktan sonra Orta Asya
Uygurları arasında bir kısım ünlü iş adamları yetişmiştir. Forbes dergisinin listesine giren milyarder
zengin Elibek İbrayimof ile sanayici Alimcan Tohtahunof’un adı Rusya’da ve bütün Bağımsız
Devletler Topluluğu’nda iyice tanınmıştır. Onlar sanat, teknoloji ve spor gibi alanlara da yatırım
yaparak bu alanların gelişmesine katkı sağlamışlardır.
Netice itibariyle, Sovyetler Birliği ve sonraki Bağımsız Devletler Topluluğu’nda yukarıda
bahsedilen başarılar elde edildi. Az sayıdaki Uygurlar arasından böyle yetenekli insanlar ortaya
çıktılar. Gerçi onların çoğu doğrudan Sovyet devleti ve sonradan kendileri yaşadıkları devletlerin
menfaatleri, bilimi, sanatı için hizmet etmişlerse de, onların hiçbiri önce kendinin Uygur milletine
ait olduğunu ve kendinin Uygur milletinin evladı olduğunu unutmadı, ayrıca bunu vurguladı.
Onların bazıları kendi konumlarından yararlanarak kendi milletinin kültürel gelişmesi için bir
kişilik katkı sağlamaya çalıştılar. Demek ki, bütün bunlar Uygur halkının aklı, yeteneği ve
zekasının sembolü olup, Uygur halkında her sahada yetenekli insanların bulunduğunu gösterdi.
Bunlar milletin kültür zenginliklerini, kabiliyet ve yeteneklerini daha iyi kullanmada esin kaynağı
olacaktır. Uygur halkı kendisi için fedakârlık gösteren yiğitlere değer verir, onları anar ve sever.
Benim burada yazdıklarım sadece kültür kategorisine aittir. Benim burada bunları yazmam sadece
tarihçi olarak görevimi yerine getirme çabasından başka bir şey değildir. Tarihi şahıslar ve
kahramanları halk takdir eder. Elbette yukarıda yazılanlar genel bir durumdan ibaret olup, Orta
Asya Uygurlarının siyasi, iktisadi, içtimai ve kültürel tarihi büyük ve önemli bir araştırma
konusudur.
KAYNAKLAR
Barmin, V. A., SSSR i Sintszyan v 1918-1941 gg. Barnaul, 1999.
ERZİN Munir, Yettesu Uyğurliriniñ Tunji Géziti, "Esirler Siri", "Mir" (Yedisu
Uygurlarının İlk Gazetesi: "Asırların Sırrı", "Mir"), Almatı, 2012.
Etniçeskiy atlas Uzbekistana, İnstitut "Otkritoye Obşestvo" - fondsodeistviya - Uzbekistan.
2002 Str. 217
93
İsmat, Naymov, Protivoreçiya v politiçeskih vzglyadah Fayzulla Hodcayev,,
http://www.ia-centr.ru/expert/4661/
Ganin, A. V. Aleksandr İliç Dutov "Voprosı İstorii", 2005 № 9. — С. 56—84.
Gubayeva, S.S., Uygurı dungane ferganskoy dolinı // Sovremennoye razvitiye etniçeskih
grupp Sredney Aziii Kazahstana, Ç. 2. M. 1992, S. 121.
QASİMOV Burhan, "Uyghur Xelqliride Maarip İşliri" (Uygur Halklarında Eğitim
Faaliyetleri), Kembeğeller Awazi, 17 Ağustos 1922.
K 100 letiyupereseleniya uygurovv Turkmenistan. http://hamrajan.narod.ru/index.html
Korruptsiya v Politbyuro: Delo "krasnogo uzbeka", Canr: publitsistika, İzdanniye: 2009 g.
İnternet metni.
MILLWARD James A. – TURSUN Nabijan, "Political History and Strategies of Control,
1884–1978, in Xinjiang: China's Muslim Borderland.
MILLWARD James A, Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang, Hurst and
Company, London 2007.
Natsionalnıy statistiçeskiy komitet Kırgızskoy Respubliki (Natsionalnıy sostav naseleniya
ozenka 1 yanvarya 2012 goda).
ROZİBAQİYÉF A., Tengriqul Qutluq, "Perwaz", Almuta, 1991
Xelqim Üçün Köyidu Yürek (Halkım İçin Yanıyor Kalbim), Jazuşi
Neşiriyati, Almuta, 1997.
Gézek Muellimlerniñ (Sıra Öğretmenlerin), Kembeğeller Awazi, Y. 18,
Temmuz 1925.
ROZİBAQİYÉF A. ve ROZİBAQİYÉVA M, Uyğur Xelqiniñ Munevver Perzendi
(Uygur Halkının Münevver Evladı), Almuta, Kazakistan, 1987.
Rumyantsev, P. P. Uyezdı Cetısu, Almatı.
Ruziyev, Maşur, Vozrocdyonnıy uygurskiy narod, Alma-Ata, Kazahstan 1976.
Sovét Uyğur Edebiyati (Sovet Uygur Edebiyatı), Nauka, Almuta, 1986.
WORBES Andrew D. W., Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political
History of Republican Sinkiang 1911-1949, Cambridge, England 1986.
Valihanov, Ç. Ç., İzbranniye proizvedeniya. Nauka, Almatı 1986.
Yéngi Hayat Géziti, 15 Şubat 1997, Almata.
20-Esir Namayendiliri, Yayına Hazırlayan: Yoldaş Ezemetof, Rond, Almata 2005.
20-Esirdiki Dañliq Uyğurlar; Özbékistan, Qazaqistan, Qirghizistan, Türkmenistan
(20. yüzyıldaki Ünlü Uygurlar, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan),
Almatı, 2005.
Dostları ilə paylaş: |