Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, Sayı: 1/2 2013, Sayfa: 65-93
Yüklə 355,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kembeğeller Awazi
- 20-Esirdiki Dañliq Uyğurlar, Özbékistan, Qazaqistan, Qirghizistan, Türkmenistan
- Ana Yurt Jurnili
75 başka şehirlerdeki yüksek okullarda okuma imkânına sahip olmuştur. Yani geçen yüzyılın 20'lı yıllarında Uygurlardan çok sayıda genç okuyup bilgi sahibi olmuştur. Abdulla Ruzbakıyev gibi kişilerin aktif hareket etmesi sonucunda 1921 yılında Kazak ve Uygur mekteplerinde öğrenim gören Uygur gençleri, Moskova ve Taşkent’teki çeşitli okullara gönderilmiş, 1922 yılında da 80'den fazla Uygur genç Moskova ve Taşkent'teki okullara gönderilmiştir. 20 1923 yılındaki istatistik verilere göre 500’den fazla Uygur genci Moskova, Leningrad, Taşkent, Bakü ve başka şehirlerdeki yüksek okullarda 21 ; bir kısım Uygur genci ise Moskova’daki “Doğu Komünist Emekçiler Üniversitesi” nde okumuştur 22 . 1924-1925 yıllarında Orta Asya’da özel cumhuriyetler meydana geldikten sonra Uygur okulları hızlı bir şekilde artmıştır. 1925-1926 yıllarına gelindiğinde bütün Almatı bölgesindeki Uygur okullarının sayısı 32’ye ulaşmış, o okullarda 3490 öğrenci okumuştur. 1928-1929 yıllarında ise Uygur okullarının sayısı 42’ye ulaşmış, okuyanların sayısı da artmıştır. 23 Bunlardan başka yine Uygurlar arasında kitlesel olarak cehalete son verme, kültürel aydınlanma faaliyetleri de hız kazanmıştır. Mesai dışında kitle sanat ve kültür grupları kurulmuştur. Almatı’da bulunan Supi Zarvat adındaki Uygur Orta Okulu 1920 yıllarındaki tek Uygur Orta Okulu olarak çok sayıda genci yetiştirmiştir. Ancak Özbekistan’daki durum farklı olmuştur. 1920 yıllarında Özbekistan sınırları içerisindeki Uygur ilkokullarının yaygınlaşma oranı çok düşük olmuştur. Uygur çocuklarının büyük bir kısmı Özbek okullarında okumuştur. Fakat 1930 yıllarının başlarına gelindiğinde Özbekistan’ın Andıcan, Taşkent ve diğer bölgelerinde Uygur dilindeki okullar, liseler, sanat grupları ve yayın faaliyetleri faaliyet göstermeye başlamıştır. 1933 yılında Andıcan'da kurulan Uygur tiyatro ve sanat merkezi uzun bir süre devam etmiştir. 1934 yılında Özbekistan’da, Uygurlar hakkında ‘Cananhan’ adlı ilk sinema filmi yapılmıştır. Andıcan'daki Uygur tiyatro ve sanat merkezi döneminde Özbekistan bölgesinde ün yapmış, devlet tiyatrosu derecesine kadar yükselmiştir. Eysar İbrayimof (1910-1986), Genican Taşmetof (1913-), Calal Asımof (1907-1968) gibi kişiler o yıllardaki ünlü Uygur sanatçıları idiler. Genican Taşmetof, “Özbekistan Halk Sanatçısı” unvanını kazanmış olup, uzun bir süre Özbekistan'daki "Mukimi" tiyatrosu, Andıcan'daki Uygur tiyatrosu ve 1966 yılından sonra Özbekistan radyosu bünyesindeki Uygur sanat merkezini yönetmiştir. 24 Eysar İbrayimof ise, uzun bir süre Özbekistan’ın "Yoldaş Ahunbabayef Tiyatrosu"nda hizmet vermiştir. 1930 yıllarından itibaren "Leyla-Mecnun" dramasında Mecnun rolünü oynamış, bu rolü 1100 defa oynayarak Özbekistan drama tarihine ismini yazdırmıştır. 25 Kazakistan Uygur tiyatrosu 1934’te kurulmuştur. Gulam Celilof (1901-1995), Ehmet Şemiyef (1908-1983), Eskercan Ekberof (1910-1981), Mirhelil Zeynavidinof (1911-1978), Ehmetcan Supiyef (1916-2000), Mahperi Bakıyef, bayanlardan Helçem Eliyeva (1911-1997), Ruşengül Elahunuva (1920-2000), Selima Sattarova (1920-1985) ve başkaları ilk profesyonel 20 Burhan Qasimof, “Uyğur Xelqliride Maarip İşliri”, Kembeğeller Awazi 17. 08. 1922. 21 Abduméjit Rozibaqiyéf ve Tengriqul Qutluq, Perwaz, Almuta 1991, s. 7. 22 T. N. Nikolayevna, Kommunistiçeskiy unversitet trudyaşihsya Vostoka (KYTB) - zentr ideynoy podgotovki kommunistiçeskih i revolyuzionnıh kadrov Vostoka..http://cheloveknauka.com/kommunisticheskiy-universitet- trudyaschihsya-vostoka-kutv-tsentr-ideynoy-podgotovki-kommunisticheskih-i-revolyutsionnyh-k 23 Maşur Ruziyev, Vozrocdyonnıy uygurskiy narod, Alma-Ata, Kazahstan 1976, s. 189-190. 24 20-Esirdiki Dañliq Uyğurlar, Özbékistan, Qazaqistan, Qirghizistan, Türkmenistan (20. yüzyıldaki Ünlü Uygurlar: Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan), Rusça, Almatı 2005, s. 192-197. 25
76 Uygur drama artistleridir. Onlar hem drama oyunculuğu hem şarkıcı özellikleriyle ve yetenekleriyle "Kazakistan halk artisti” unvanını kazanmışlardır. Taşkent 1920-1938 yılları arasında Uygur kültürünün en önemli merkezi olmuştur. Uygur kültürünün temsilcileri bu şehre toplanmış idiler. 1921 yılında Taşkent’te “Kembeğeller Avazı” (Yoksulların Sesi), “Yaş Uygur” (Genç Uygur) dergileri çıkmıştır. “Kembeğeller Avazı” sonra Almatı'ya taşınmıştır. 1929 yılından itibaren Taşkent’te “Kutuluş” (Kurtuluş) gazetesi çıkarılmıştır. 1930 yıllara gelindiğinde bu gazetenin adı “Şark Hakikati” olarak değiştirilmiştir. Traji çok yüksek olmuştur. 1937 yılında sadece Özbekistan Cumhuriyeti'nde 60’tan fazla Uygur kolhozu faaliyet gösteriyordu. Onların önemli bir bölümü Fergana Vadisi’nde idi. 26 Taşkent'teki Azınlıklar Enstitüsü ve diğer eğitim kurumlarında 1920'lı yıllarda çok sayıda Uygur öğrenci okumuştur. Onların çoğunluğu önce İşçiler Fakültesi'ne girip hazırlık okuduktan sonra yüksek okullara resmi öğrenci olarak kabul edilmiştir. İlk Uygur âlimlerinin hepsi yüksek tahsilini önce Taşkent'te almış idiler. Eski Çarlık Rusyası Türkistan bölgesinin merkezi olan Taşkent, 1918-1924 yıllarında Türkistan Sovyet Sosyalist Özerk Cumhuriyeti’nin başkenti, 1930 yılından sonra ise Özbekistan Sovyet Sosylaist Cumhuriyetinin başkenti olmuştur. Sovyet Rusya hükümeti, doğu ve Asya ülkelerine yönelik politikalarını gerçekleştirmede Taşkent’i üs olarak belirlemiş olduğundan dolayı, Taşkent’in kültür, eğitim, sanat ve diğer sahalarını hızlı bir şekilde geliştirme yoluna gitmiştir. Onun için 1930'lu yıllara gelindiğinde Taşkent Merkezi Asya bölgesindeki en gelişmiş şehir haline gelmiştir. Dolayısıyla Taşkent'in Uygurlar için kültür merkezi haline gelmesi doğaldır. Türkistan Sovyet Sosyalist Muhtar Cumhuriyeti (1918-1924) sınırları içerisindeki bütün Uygurların ortak siyasi teşkilatı “Altışehir Cungar Emekçilerinin İnkılâbı Uygur Birliği” 3-9 Haziran 1921'de Taşkent’te bir kurultay düzenlemiştir. Adı geçen teşkilatın başlıca programlarından biri, Uygur kültürünü ve eğitimini yükseltmek olmuştur. Bu teşkilatın merkezi Taşkent şehrinde olup bütün Türkistan sahasında şubeleri açılmıştır 27 . Taşkent Orta Asya Devlet Üniversitesi kurulduktan sonra Orta Asya gençlerini, ayrıca Uygur yüksek okul öğrencilerini yetiştirme merkezine dönüşmüştür. 1934-1936 yılları arasında bu üniversiteye Uygur bölgesinden üç grup halinde 300'den fazla öğrenci gönderilmiş olup, bunların içerisinde Uygur öğrencilerin oranı yüzde 40'ı teşkil ediyordu. 28 Orta Asya devlet üniversiteleri ve diğer yüksek okullarda 150’ye yakın Uygur genci yüksek tahsil sahibi olmuştur. İlk Uygur profesörleri olan Burhan Kasımof (1901-1937), Ömer Kasmı (-1938 ), Abdulhey Muhemmedi (1901-1937) ve başkaları Orta Asya Devlet Üniversitesinde ve diğer yüksek okullarda ders vermişlerdir. Uygur edebiyatı bu dönemde eser vermeye başlamıştır. Çağdaş Uygur edebiyatındaki ilk roman “Dolkunlar Arısıda” (Dalgalar Arasında) Mömin Hemrayif tarafından yazılmış olup 29 , 1930
yılında Taşkent’te yayınlanmıştır. Çağdaş Uygur edebiyatındaki ilk uzun hikâye olan "Nuzugum" Nezergoca Abdusemetof (1951-1998) tarafından yazılmış olup 1921 yılında Almatı’da yayınlanmıştır. Nezerğoca Abdusemetof 1920'lı yıllardaki Uygur edebiyatı ve tarihçiliğin önemli temsilcilerinden birisi olarak ortaya çıkmıştır. O bu yıllarda edebi yaratıcılığının yanı sıra 26 M. D. Savurov, Uyguri Uzbekistana, Etniçeskii atlas Uzbekistana, İnstitut, Str. 217, "Otkritoye Obşestvo" - fondsodeistviya - Uzbekistan. 27 Nebijan Tursun, “Leninniñ Şerq İstratégiyiside Uyğur Milliy Azadliq Herikiti Mesilisi” ( 1981-1924-yilliri)" (Lenin'in Doğu Strattejisinde Uygur Milli Kurtuluş Hareketi Meselesi), Ana Yurt Jurnili, S. 1-2, Ankara 2013. 28 Liu Zhenyu, Sheng Shicai Tongzhi Shiqi LiuSu Jiaoyu Shulun, Hebei Shifan Daxue Xuebao, Jiaoyu Xuekeban, 2011nian, Di 7 qi. 29
Yüklə 355,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|