Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, Sayı: 1/2 2013, Sayfa: 65-93
Yüklə 355,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Zaman İzğirinlirida Şuñğup (Xatiriler)
79 Kırgızistan’da ise Uygur okulları açma imkânı olmasa da, Uygur sınıfları ve yüksek okul bölümleri hayli uzun bir zamana kadar faaliyet gösterip hükümetin desteğini kazandı. Bu ülkede sistemli bir Uygur eğitimi mevcut olmasa da, kitlesel bir Uygur kültürü vardır ve Uygur millî kimliğinin korunması için çalışılmaktadır. Uygurlar kendileri “İttipak” (Birlik) adında bir gazete çıkarmaktadırlar. Bazı Uygur yazar ve şairleri Kırgızistan Yazarlar Birliği’nin Uygur bölümünü kurmuşlardır. Uygur yazarı İsrail İbrayimof (1933-) , Orta Asya cumhuriyetlerindeki Uygurlar arasında Rusça roman yazıp yayımlayarak Rus yazarları tarafından kabul görmüş ünlü bir yazardır. O Kırgızistan’da Cengiz Aytmatov gibi Rusça roman yazan Rus dilli bir Uygur yazarıdır ve onun eserlerinde güçlü bir felsefi görüş bulunmaktadır. 1990’lı yıllara kadar geçen sürede Özbekistan’daki Uygur edebiyatçıları Taşkent’te toplanmış olup, ünlü edebiyatçılardan Osman Memetahunof (1925-1981), Rozi Kadiri (1925- 2001), İmin Osman, Séyitcan Sétişip vb. önemli başarılar kazanmışlardır. İmin Osman ile Rozi Kadiri’inin adı Özbekistan edebiyatının temsilcileri arasında yer almıştır. Öncü edebiyatçılardan olan Rozi Kadiri 1940 – 1950’li yıllarda Uygur ilindeki edebiyat dünyasında dikkati çeken şahısların biri idi. Eski Sovyetler Birliği döneminde devletin Rusçaya fazla önem verme politikası sonucunda çok sayıdaki Uygur çocuğu Rusça eğitim veren okullarda okumuş, Kazakistan ve Kırgızistan’daki Uygur gençlerinin Rusçayı kullanma oranı sürekli olarak artmıştı. Bunlar genellikle şehirlere yerleşmiştir. Ama Yedisu Vadisi’ndeki köylerde ve kırsal kesimlerde Uygurca eğitime önem verildiği için Yerkent’ten Almatı’ya kadar olan yerlerde bulunan ortaokul ve karışık Uygur okullarında Uygur çocukları ana dillerinde eğitim görme imkânına sahip olmaktadırlar. Bundan dolayı şimdiki Kazakistan, Uygurların yabancı ülkelerdeki en büyük milli eğitim ve milli kültür merkezi sayılır. Türkmenistan’daki Uygurların milli dil ve kültürlerini korumaları ancak kitlesel karaktere sahiptir ve sayılarının az olması bu bakımdan zorluk yaratmıştır. Onlar yerli halk arasında hızlı eridikleri için çoğalmamışlardır. Ancak bunların 1920’li yıllardaki durumları iyi olmuştur. Bu dönemde az sayıdaki Türkmenistan Uygurları arasından Özbekistan Cumhuriyeti’nde bakanlık derecesinde yöneticilik yapan şahıslar, Sovyetler Birliği’nin yabancı ülkelerde görevlendirdiği üst düzey diplomatlar ve âlimler yetişmiştir. Örneğin diplomat ve bakan olarak görev yapan Merup Memetof, İktisadi bilimlerde doktor unvanı kazanmış bir kişi idi. Onun üç kızı da Özbekistan, Kazakistan ve Türkmenistan’da tanınmış ünlü âlimler olarak yetişmiştir. Ünlü Uygur âlimlerinden biri Savut Mollavudov işte bu Türkmenistan Uygurlarındandı ve ömrünü Uygur klasik edebiyat araştırmalarına adadı. 1930’lu yıllarda Uygurlar arasında yüksek eğitim alma eğilimi sürekli artmış, yüksek tahsilli Uygurların sayısı gittikçe artmıştır. Bunların arasında Uygur ilinden doğrudan gelenler de olmuştur. Örneğin 1920’li yıllarda Moskova’daki Doğu Komünist Emekçiler Üniversitesi’nde okuyanlar arasında, 1932-1934 yıllarındaki Kuçar ve Kaşgar’daki isyana katılan ve Tömür Eli’ne danışman olan Nizamidin Efendi 36 , 1944-1949 yıllarındaki milli kurtuluş ihtilalı öncülerinden biri olan Ehmetcan Kasimi gibi kişiler vardı. Svérdlov Yüksek Komünist Üniversitesi’ni bitirenler arasında 1935-1937 yılları arasında Kaşkar gibi yerlerde hizmet veren Kadir Hacı ve Kazakistan devlet adamlarından biri olan Abdullah Rozibakiyef gibiler de vardı. Taşkent Devlet Üniversitesi’ni bitiren Turfanlı genç dilci Kadir Hoşurop’un adı o dönemde iyice tanınmıştır. O 1937’de Almatı’da düzenlenen Uygur Dili ve İmla Meseleleri Sempozyumu’nda Uygurcanın imla kuralları ve edebi dil meselesi hakkında bir taslak ortaya koyup, dilcilerin alkışını kazanmıştır 37 .
V. A. Barmin, SSSR i Sintszyan v 1918-1941 gg. Barnaul, 1999. 37 Xélem Xudaberdiyéf, Zaman İzğirinlirida Şuñğup (Xatiriler), Taşkent 2003, s. 99-106. 80 6. Azınlıklardan Çıkan Meşhur Siyasi Şahıslar Sovyetler Birliği’nin çeşitli dönemlerinde ve sonraki zamanlarda az sayıdaki Uygur halkı içinden tüm Sovyetler Birliği ve Bağımsız Devletler Topluluğu’nda meşhur olan birçok Uygur temsilcisi yetişti. Bunların arasında Uygur siyaset adamları da vardır. Onlardan bazıları Özbekistan ve Kazakistan Cumhuriyetleri’nin üst düzey yöneticileri arasında yer aldı. Kaşgarlı zengin bir Uygur ailesinde, Mergilan’da doğan Yoldaş Ahunbabayéf (1885-1943) Özbekistan Sovyet Cumhuriyeti’nin ilk üst düzey yöneticisi olarak 1925-1938 yılları arasında Özbekistan Sovyet Cumhuriyeti Merkezî Yürütme Komitesi’nin başkanı, 1938-1943 yılları arasında Özbekistan Sovyet Cumhuriyeti Yüksek İstişare Kurulu başkanı olarak görev yaptı. 38 Elbette Yoldaş Ahunbabayef’in hangi milletten olduğu hakkında farklı görüşler var. Özbekler onun Özbek olduğu ileri sürerler. Ancak Uygurlardan olduğu da tartışılmıştır. Rusya’nın tanınmış gazetecisi Fédor Razzakof kendi arşiv kayıtlarına dayanarak yazdığı eserinde Yoldaş Ahunbabayef’in Kaşgarlı Uygur göçmenlerinin evladı olduğunu açıklar. Bununla birlikte yine bir kısım haber kaynaklarında Ahunbabayef’in Uygur olduğu gösterilmiştir 39 . Yoldaş Ahunbabayef’in asıl adı Yoldaş Ahun Baba idi. Yoldaş Ahunbabayef’in Uygur olduğu Eski Sovyetler Birliği’nin ilk dönemlerinde gizli tutulmuştur. Tıpkı Vladimir İliç Lénin ve diğer birçok Sovyet yöneticisinin aslının Yahudi oluşunun gizli tutulması gibi, Sovyet hükümeti Yoldaş Ahunbabayéf’i “Özbek halkının şerefli oğlu” diye propaganda yapmıştır. Asıl etnik kökeni Fergana’nın yerli ahalisi olarak sayılmayan Kaşgarlı Uygurlara dayanan bu kişi 1925 yılında Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti hükümetinin yöneticiliğine atanması, Moskova’nın siyasî oyunlarından biri idi. Bu durum Moskova’nın Orta Asya’daki gayri resmi bağımsız cumhuriyet olan Buhara Halk Cumhuriyeti ve Harezm Halk Cumhuriyeti, ayrıca Moskova’nın doğrudan kontrol ettiği Türkistan Sovyet Sosyalist Otonom Cumhuriyetlerini yürürlükten kaldırıp yerine Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ve Tacikistan Sovyet Sosyalist Otonom Cumhuriyeti hem Karakırgız Otonom Vilayeti tesis etme planının gerçekleştirilmesi, Orta Asya bölgesindeki bütün Kaşgarlılar, Kıpçaklar, Sartlar diye adlandırılan halkları Özbek etnik kimliği altında toplama stratejisinin gerçekleştirilmesinde kullanılmıştır. Yoldaş Ahunbay oğlu Ahunbabayéf, 1916 yılında Mergilan’daki Çarlık Rusya’ya karşı ayaklanmaya katılmış, 1921 yılında Bolşevikler Partisi’ne üye olmuş ve de Kızıl Ordu’ya katılıp, Fergana Vadisi’ndeki Sovyet hükümetine karşı bağımsızlık hareketlerini bastırma savaşlarında aktif rol oynayarak Mergilan’daki “Sabancılar Birliği”nin başkanı olmuştur. O, 1925 yılında Özbekistan Komünist Partisi’nin birinci kuruluş toplantısına Mergilan temsilcisi olarak katılmış ve Özbekistan Komünist Partisi merkezi bürosu üyesi, merkezî komite üyesi ve Özbekistan’ın yüksek hâkimiyet organı sayılan Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Merkezî Yürütme Komitesi’nin başkanlığına atanmıştır. O yıldan itibaren 1938 yılına kadar Sovyetler Birliği Merkezî Yürütme Komitesi’nin üyesi olmuştur 40 .
taksim edilmiş olup, Özbekistan Komünist Partisi Merkezî Komitesi’nin birinci sekreterliğine Ruslardan Vladimir İvatoviç getirilmiştir. Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu’nun başkanlık görevine Eski Buhara Halk Cumhuriyeti hükümetinin başkanı, Özbek Feyzulla Hocayéf 41 getirilmiştir. Bu cumhuriyetin esas yönetimi komünist partinin birinci sekreterinin elinde olup, gerçek yüksek hâkimiyet organı sayılan Merkezî Yürütme Komitesi’nin başkanlık görevine Yoldaş Ahun Baba getirilmiştir. Bununla birlikte Yoldaş Ahunbabayéf’in 38 Korruptsiya v Politbyuro: Delo "krasnogo uzbeka", Canr: publitsistika, İzdanniye: 2009 g. İnternet metni. 39 Korruptsiya v Politbyuro: Delo "krasnogo uzbeka", Canr: publitsistika, İzdanniye: 2009 g. İnternet metni. 40 http://www.booksonarthritis.ru/wafdovlegiz 41 Fayzulla Hodcayev, patriot ili predatel? .http://rus.ozodi.org/content/article/24176270.html Yüklə 355,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|