Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, Sayı: 1/2 2013, Sayfa: 65-93
Yüklə 355,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 20-Esirdiki Dañliq Uyğurlar: Özbékistan, Qazaqistan, Qirghizistan, Türkmenistan
81 mensup olduğu sınıf “yoksul” olarak tanımlanmış, yoksulların Özbekistan’ı yönettiği sembolik olarak vurgulanmıştır. Sovyet hâkimiyetinin az sayıdaki göçmen Uygur ahalisinden gelen, kendine sadık bir kişiyi, onun etnik kökenini gizleyerek ya da değiştirerek esas millete ait cumhuriyetin başkanlığına getirmesi, Uygur ilinde etnik kökeni aslen Tatar olan Burhan Şehidi’nin 1949 yılından sonra Uygur’a dönüştürülüp Şincan eyalet hükümetinin başkanı yapılması için bir deneme olmuştu. Elbette bu denemeyi de Stalin’in strateji uzmanları Çin strateji uzmanlarına öğretmiştir. Eski Buhara Halk Cumhuriyeti’ni kuran Feyzulla Hocayéf ise, Türkçülük ideolojisine sahip olup aslında Genç Buharalılar Partisi’nin başkanı idi. Komünist Parti’ye üye olmayan bir kişi idi. Onun Buhara ve bütün Özbekistan bölgesinde büyük itibari var idi. Buhara Cumhuriyeti’ni lağvedip yerine yeni Özbekistan Cumhuriyeti kurmada Feyzullah Hocayef’ı dışlamak mümkün değildi
42 . Moskova Özbekistan Cumhuriyeti’ni tesis etmede en yüksek parti ve yönetim yetkisini komünist Ruslara ve Sovyet yönetimini aktif destekleyen Uygurlara vermek suretiyle Özbekistan’ın Sovyetler Birliği’nde kalmasını, karşı güçlere ve milliyetçilik akımına mensup güçlere darbe indirmek istemişti. Yoldaş Ahunbabayev sözde yetkili, ama gerçekte hiçbir yetkisi olmayan bir şahıstı. Başından sonuna kadar sembol olarak propaganda aracına dönüşmüştü. Gerçek yetki komünist partinin birinci sekreteri İvanov’un elinde idi. Yoldaş Ahunbaba’nın yönetimdeki zamanı 1931- 1937- yılları arasında Uygur ilinde milli kurtuluş hareketinin geliştiği, Sovyet hükümetinin Şeng Şisey’i destekleyip Şincan eyaletini Sovyetler Birliği’nin kontrolü altındaki «17. Sovyet Cumhuriyeti”ne dönüştürdüğü yıllar idi. Stalin hükümeti Özbekistan’ı komşu Uygur ilinin gelişmesinde ve Sovyetler Birliği’ne olan desteğini kazanmada örnek olarak göstermiştir. Birçok danışmanları, mesela Sovyetler Birliği’nin Urumçi’deki baş konsulu Garigin Apressiyev ve Uygur Sovyet yardımcı memurları, mesela Meşur Roziyev (Mensur Efendi), Kadir Hacı ve başkaları doğrudan Özbekistan’dan gönderilmişti. Ahunbabayev yönetimindeki Özbekistan 1937-1937 yıllarında Uygur kültür merkezi durumuna gelmiş olup, onun Uygur ülkesinde olup bitenlerden habersiz olması mümkün değildi. Ahunbabayev 1937-1938 yılları arasında Stalin’in tasfiye hareketinden sağ kalmıştır. Onun dışındaki Özbekistan milli yöneticilerinin hemen hemen hepsi, mesela Fayzullah Hocayev, Ekmel İkramov ve başkaları öldürülmüştür. Ahunbabayev ise 1943’e kadar yaşayıp kendi eceliyle öldü. Son yıllarda Özbekistan’da Ahunbabayev ismi verilen birçok yerin adı değiştirilip yeni isimler verildi. Onun hakkında eleştirel değerlendirmeler yapılmaya başladı.
Kazakistanlı İsmail Yusupov (1914-2005) 1962-1964 yılları arasında Kazakistan Cumhuriyeti komünist partisinin birinci sekreteri olarak iki yıl bu cumhuriyeti yönetti. O, Orta Asya Uygurları arasında Ahunbabayev’den sonra ikinci kez en büyük birleşik cumhuriyetin en üst düzey yöneticisi, yani komünist partinin birinci sekreterlik görevini üstlenmiş tek Uygur’dur. Onun Kazakistan’daki yönetimi 1964’te Kruşçev’in yıkılmasıyla birlikte son bulmuştur. 43 Onun görevi Kruşçév’in yerini alan Leonid Brejnev tarafından alınıp Tatar karışık Kazak evladı olan Dinmuhammed Kunyef’e verilmişti. İsmail Yusupov’un Çin ile, ayrıca Uygur Özerk Bölgesi'yle komşu olan Kazakistan Birleşik Cumhuriyeti'nin yöneticiliğine tayin edilmesinin arka planı Nikita Kruşçév ile Mao Zedong arasında 1959 yılında yapılan görüşmenin kavgayla bitmesi, Kruşçev’in atom bombası teknolojisinin vermeyi reddetmesi, Sovyet-Çin ilişkilerinde “balayı”nın bitip rekabetin başlamasıyla ilgilidir. 1962 yılında iki devlet arasındaki ilişkiler resmi olarak bozulma sürecine 42 Fayzulla Hodcayev, patriot
ili predatel? Файзулла Ходжаев, патриот или
предатель? http://rus.ozodi.org/content/article/24176270.html. İsmat Naymov, Protivoreçiya v politiçeskih vzglyadah Fayzulla Hodcayev,, http://www.ia-centr.ru/expert/4661/ 43
82 girmişti. 60 binden fazla Uygur, Kazak ve başka millet ahalisinin Sovyetler Birliği topraklarına kaçması olayı meydana geldi. O dönemde yine 1944-1949 yılları arasında milli ihtilala katılan ve 1950-1959 yılları arasında Urumçi, Kulca ve Çöçek gibi yerlerdeki komünist parti ve hükümet kurumlarında üst düzey görevlerde bulunmuş bir kısım Uygur, Kazak ve başka milletin aydınları Sovyetler Birliği’ne gitti. Nikita Kruşçev işte böyle bir anda Uygurlardan İsmail Yusupov’u Kazakistan’ı yönetme görevini verdi ve bu şekilde kendisinin Uygur halkına güvendiğini, hatta komünist partinin en yüksek yetkilerinin de azınlıklara verilebildiğini göstermişti. O zamana kadar Şincang Özerk Bölgesi'nde komünist partinin birinci sekreterliği görevi henüz Uygurlara nasip olmamıştı. Ancak İsmail Yusupov’un Kazakistan’ı iki yıl yönetmek üzere tayin edilmesi Kazakların itirazına maruz kalmıştı. Son zamanlarda İsmail Yusupov Kazakistan topraklarını Özbekistan’a vermekle suçlandı. İsmail Yusupov 90 yaşına girdiğinde bu suçu reddederek o dönemde bütün siyaset ve kararın Moskova’dan belirlendiğini ima etti ve “benim Kazakistan halkına karşı vicdanım rahat” dedi. 44 İsmail Yusupov görevden alındıktan sonra daha aşağı düzeyde göreve tayin edilmiş ve 1966 yılından sonra emekli olana kadar Kazakistan üzüm sektörünün başkanı olarak çalışmıştır. Ünlü Uygur yazarı Abdukerim Ganiyev’in İsmail Yusupov hakkında özel belgelere dayanan bir uzun hikâye yazıp yayımlaması dışında, bu kişi uzun yıllar yalnız yaşamaya mecbur kaldı. Sovyetler Birliği’nin yıkılmasından sonra 13 yıl daha yaşayan İsmail Yusupov’un üst düzey görevde iken Uygur halkı için faydalı bir iş yapamadığına üzüldüğü, o vefat ettiğinde cenazesinin yine Uygurlar tarafından defnedildiğiyle ilgili bilgiler Kazakistanlı Uygur aydınları arasında bugün de dile getirilmektedir. İli Uygurları arasından yetişmiş Abdullah Rozbakiyev Uygurların içinde ilk kez üst düzey yöneticilik yapan şahıstır. Uzun bir süre Türkistan Muhtar Cumhuriyeti’nde ve daha sonra Kazakistan Muhtar Cumhuriyeti ve Kazakistan Birleşik Cumhuriyeti’nin komünist parti ve devlet erkanı arasında üst düzey görevlerde bulunmuştur. O hatta Moskova’da Sovyetler Birliği’nin milletler meselesi ile ilgili üst düzey yönetici olmuştur. Abdullah Rozbakiyev 1937 yılında Stalin NKVD si tarafından “milliyetçi”, “halk düşmanı” diye suçlanıp 1938’de kurşuna dizildi. Abdullah Rozbakiyev Sovyet Komünist Uygur yöneticisi ise de, hayatı boyunca Uygur milleti ve Uygur milletinin kurtuluş gayeleri için mücadele etmişti. Kazakistanlı Uygur Osman Aliyev 1936-1937 yıllarında Kazakistan Yüksek Sovyeti’nin Milletler Komitesi’nin başkanı olarak görev yapmıştır. O 1937 yılında Stalin’in temizleme hareketinde kurşuna dizildi. Yakup Rozin (1905 - 1978) 1927 yılında Sovyetler Birliği’nin yüksek komünist parti okulu olan Krupskaya adındaki Komünist Üniversitesi’ni bitirdikten sonra Özbekistan’a gönderildi. O 1929-1931 yılları arasında Özbekistan Komünist Partisi Merkez Komitesi’nde yöneticilik yaptı ve Orta Asya Tarım Enstitüsü’nün müdürü oldu. 1931-1937 yılları arasında Moskova’daki Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi’ne bağlı olarak yöneticilik yaptı ve Sovyetler Birliği’ndeki milletlerin edebiyatçılarının en yüksek prestijli dergisi sayılan “Sovyetler Birliği’ndeki Milletlerin Edebiyatı” dergisinin editörlük görevini üstlendi. O 1938-1953 yılları arasında Sibirya’daki Gulag’da 15 yıl kaldıktan sonra Moskova şehri yakınlarındaki bir kolhozun başkanı olarak çalıştı. 45 Kazakistanlı Uygurlardan Abdulla Niyazov (1908-1971) 1935 yılında Leningrad Askeri- Parti okulunu bitirdikten sonra Özbekistan’a gönderilmiş ve İçişleri Halk Komisyonu’nda idarecilik görevlerinde bulunmuştur. 1943 yılında Özbekistan Devlet Güvenlik Komitesi’nin bakan yardımcısı, 1950 yılında Özbekistan Bayındırlık Bakanlığı’nın bakanı oldu. 44 Gaşa Şimırbayeva, İsmail Yusupov: Moyasovetperednarodom Kazahstanaçista "Kazahstanskaya pravda". aprelya. Гал 45 20-Esirdiki Dañliq Uyğurlar: Özbékistan, Qazaqistan, Qirghizistan, Türkmenistan, (Rusça), Almatı 2005, s. 2-17 Yüklə 355,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|