Ümumi İcmal
Yüklə 215,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Karelya və Baykal qırışıqlığı
- Kaledon qırışıqlığı
qalxan daxilində qədim qırışıqlıq komplekslərinin hamısı eyni dərəcədə və kompleks şəkildə iştirak etmir.Məs: Satpur kompleksi qırışıqlığı yalnız Hindistan platformasında müəyyən edilmişdir. Karelya və Baykal qırışıqlığı isə Asiya və Avropanın bütün platformalarında geniş yer tutur. Qədim platformaları təşkil edən süxur qatlarının litoloji xüsusiyyətləri, əksər platformalarda Ukrayna qalxanı Saam qırışıqlığı üçün xarakter olan dəmirli kvarsitlərdən ibarətdir. Bu xüsusiyyət, həm də müasir üsüllarla süxurların yaşının təyin edilməsi, qədim platformalarda geosinklinal rejimin yaranması və başa çatmasının təxminən eyni geoloji dövrdə olmasını müəyyən etməyə imkan verir. Beləliklə Asiyanın kristallik və metamorfik süxurlardan ibarət platformaları kembridən əvvəlki dövrdə,təxminən 2 milyard 2200 mln.il davam edən arxey və proterozoy eralarında mürəkkəb geotektonik bir şəraitdə yaranmışdır. Hər bir geosinklinal inkişaf tsikli başa çatdıqda stabil sahələr yaranmış və çox vaxt həmin sahələrin yenidən aktivləşməsi nəticəsində onların üzərində geosinklinal əyilmələr yaranmışdır. Məsələn, müəyyən edilmişdir ki, Kareliya geosinklinalları Saam qırışıqlığı nəticəsində stabilləşmiş sahələrdə, Tetis geosinklinalı isə Baykal qırışıqlığı əsası üzərində yaranmışdır. Kembridən əvvəlki uzun sürən geoloji inkişaf tarixi nəticəsində Asiyada Sibir, Çin, Hindistan və Ərəbistan platformaları yaranmışdır. Kembrinin başlanğıcına qədər, hələ Baykal qırışıqlığı davam etdiyi bir dövrdə, həmin platformaların böyük struktur vahidləri (antekliz və sineklizlər) formalaşmağa başlamışdır. Kembridən çox əvvəllər yaranmış bəzi anteklizlər sonrakı geoloji dövrlərdə öz struktur sərbəstliyini,inkişafında permanentliyi saxlamış və heç zaman dəniz transqressiyalarına məruz qalmamışdır (Anabar və Aldan qalxanları, Ərəbistan-Nubiya anteklizi və s.) Asiyanın paleozoy erası tarixində iki əsas mərhələ ayrılır: 1)aşağı paleozoy, yaxud kaledon qırışıqlığı mərhələsi 2)yuxarı paleozoy, yaxud hertsin qırışıqlığı mərhələsi. Kaledon qırışıqlığı Asiyada az sahə tutur. Bu qırışıqlıq əsasən Sibir platformasının cənub,cənub-qərb, cənub-şərq kənarlarında (Sayan, Altay, Şimali Tyanşan, Nanşan dağlarında, cənub-şərqi Çində və mərkəzi Qazaxıstanda , Sibir və Çin platformaları arasındakı geosinklinallarlda) olmuşdur. Qabaq Asiya yaylalarının özəyi kaledon qırışıqlığı zamanı yaranmışdır. Kaledon qırışıqlığı iki əsas mərhələdə baş vermişdir. İlk kaledon qırışıqlığı- bu əsasən kembri dövrünün axırında başa çatmışdır. Son kaledon qırışıqlığı isə ordovik və silur dövrlərində baş verməklə, devon dövrünün başlanğıcına qədər davam etmişdir. Kaledon geosinklinalı Baykal əsası üzərində yaranmışdır. Burada
evgeosinklinal və
miogeosinklinal çöküntü kompleksləri ayrılır. İlk kaledon qırışıqlığı çox kicik sahələrdə Sayan dağlarında müəyyən edildiyi halda, son kaledon qırışıqlığı Avropada olduğu kimi nisbətən geniş sahədə özünü göstərmişdir. Kaledon qırışıqlığı Sibir və Çin platformaları arasındakı geniş sahədə müəyyən qalxmalar zonası əmələ gətirmişdirsə də, hələ paleozoy erasının ikinci yarısında qitənin olduqca geniş əraziləri geosinklinal və epiplatforma dənizləri ilə örtülü idi. Bu dənizlərdə olduqca müxtəlif litoloji tərkibli və müxtəlif mənşəli çöküntülər toplanırdı. Geosinklinal hövzələrdə onlar daha müxtəlif və çox qalın (məs, Nanşanda 12-15 km) epiplotforma dənizlərində az- çox yekçins və nazik qatlar əmələ gətirmişdir. Yuxarı paleozoyda Asiyanın geosinklinal sahələrində qüvvətli tektonik hərəkətlər nəticəsində hertsin qırışıqlığı zonaları əmələ gəlir. Bu qırışıqlıq özündən əvvəl olmuş kaledon qırışıqlığına nisbətən daha geniş sahədə baş vermiş, bəzi yerlərdə isə kaledon qırışıqlığı zonaları da tektonik hərəkətlərə məruz qalmışdır. Hertsin qırışıqlığı Uralda (qırışıqlıq Ural dağlarının müasir şərq ətəyindən 100-200 km şərqə və 500km-ə qədər uzanan daha geniş bir sahəsində olmuşdur), Manqışlaqda, Taymırda, Mərkəzi Asiyanın geniş bir sahəsində, Tarim massivivindən cənubda Kunlun,Sinlin dağları zonasında qırışıq dağlar əmələ gətirmişdir. Hertsin qırışıqlığı alp geosinklinalı zonasında yerləşən və az-çox kaledon qırışıqlığına məruz qalmış sahələrdə də (adalarda) özünü göstərmişdir. Bu qırışıqlıqdan sonra həmin sahələr xeyli sabitləşmiş və alp geosinklinalı zonasında sabit aralıq massivlərə çevrilmişdir. Uzun müddət sabit qalan bu aralıq massivlər arabir
mezozoyda və
kaynozoyda dəniz
transqressiyalarına məruz qalmış və onların üzərində çöküntü süxür örtüyü toplanmışdır. Alp qırışıqlığı və orogeni zamanı bu massivlər xeyli aktivləşmiş, parçalanmış, tektonik dəyişikliyə məruz qalmışdır. Asiyanın hertsin qırışıqlığı sahələrində yuxarı paleozoyda böyük
qırışıqlı, qırışıqlı-faylı qalxmalar (meqantiklinoriumlar), dağarası və dağətəyi çökəklər (tektonik əyilmə zonaları) kimi struktur vahidlər yaranır. Əyilmələr sahəsində əsasən dəniz, qismən kontinental çöküntülər,dağarası çökəklərdə həm də vulkanogen çöküntülər toplanırdı. Hertsin qırışıqlığı nəticəsində Çin və Sibir platforması arasındakı geniş bir ərazi mürəkkəb relyefi olan quruya çevrilir və qitənin ərazisi xeyli genişlənir. Bununla bərabər Çin platforması aktivləşir,onun üzərində müxtəlif istiqamətli (şərqdə əsasən meridian istiqamətli) çökəklər əmələ gəlir və nəticədə platforma ayrı-ayrı massivlərə bölünür (Tarim, Sıçuan, Şandun- Koreya, cənubi Çin və Hind-Çin massivləri) erasında Asiyanın Tetis geosinklinalı zonasında əyilmə və dəniz şəraitində çöküntü toplanması davam edir. Qitənin geniş daxili hissələri kontinental şəraitdə inkişaf edir. Burada əhəmiyyətli dəyişikliklər baş vermir, əksinə, əvvəlki mərhələdə yaranmış dağların əksəriyyəti qüvvətli aşınır,geniş sahələr platforma rejimində inkişaf edir. Peneplenlər əmələ gəlir. Platformaların zəif əyilməkdə olan hissələri (sineklizlər) və qalxanların bunlara yanaşan ətəkləri
Yüklə 215,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|