Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
469
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
ARZU XƏLILZADƏ
BDU-nun Tarix fakültəsinin doktorantı
E-mail:TarixVeOnunProblemleri@gmail.com
FÖVQƏLADƏ TƏHQIQAT KOMISSIYASININ YARADILMASINA DAIR
Açar sözlər: Soyqırım, terrorizm, erməni, müsəlman, komissiya
Ключевые слова: Геноцид, терроризм, армян, муслиман, комиссия
Key words: Gennoside, terrorism, armenia, muslim, commission
Respublikamızın dövlət arxivlərində saxlanılan çoxsaylı sənədlər, xüsusilə 1918-ci il
iyulun 15-dən 1920-ci ilin aprelinə - yəni Azərbaycan XI rus ordusu tərəfindən işğal edilənə
qədər mövcud olmuş - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti höküməti yanında fəaliyyət göstərmiş
Fövqaladə Təhqiqat Komissiyasının materialları xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu materiallarda
Bakı, Şamaxı, Quba, Zəngəzur, Şuşa və Azərbaycanın başqa qəzalarında ermənilərin xalqı-
mızın başına gətirdiyi müsibətlər öz əksini tapmışdır.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti höküməti yarandığı ilk gündən onun qarşısına qoyduğu
mühüm vəzifələrdən biri də Birinci Dünya müharibəsi başlanandan sonra, xüsusilə 1917-ci
ilin fevralında Rusiyada bçar hakimiyyətinin devrilməsi, oktyabrında isə bolşevik çevrilişin-
dən istifadə edən ermənilərin Zaqafqaziyada Azərbaycan xalqınaz qarşı törətdikləri vəhşiliklər
və əsl soyqırımı siyasətini təhqiq etmək və onu bütün dünyaya bəyan etmək idi.
1918-ci il iyul ayının 15-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökümətinin Gəncədə ke-
çirilən iclasında azərbaycanlılar və onların əmlakı üzərində zorakılıq hallarını təhqiq etmək
üçün Fövqalədə Təhqiqat Komissiyası yaratmaq haqqındakı məsələ geniş müzakirə edilir. Bu
məsələ haqqında məruzə ilə çıxış edən xarici işlər naziri Məhəmməd Həsən Hacınski bildirir
ki, “Artıq dörd aydan artıqdır ki, Azərbaycan ərazisinin müxtəlif bölgələrində bolşevik adı ilə
məsuliyyətsiz erməni hərbi hissələri və başqaları mülki müsəlman əhalisinin həyatı və əm-
lakına qarşı eşidilməmiş vəhşiliklər törədirlər. Eyni zamanda həmin quldur dəstələri tərəfindən
göndərilən yalan məlumatlar əsasında Avropa ölkələrində bütün ictimai fikir tamamilə əks
istiqamətə (yəni azərbaycanlılara qarşı – A.X.) yönəldilir. Ümumi dövlət mənafeyi və əhalinin
zərər çəkən qruplarının mənafeyi elə bir təşkilatın yaradılmasını tələb edir ki, o: 1. Bütün zo-
rakılıq hadisələrinin dəqiq qeydiyyatını aparsın; 2. Bütün zorakılıqların həyata keçirildiyi şə-
raiti müəyyənləşdirsin; 3. Cinayətkarları aşkar etsin və onların vurduqları zərərin ümumi həc-
mini müəyyənləşdirsin”. (1).
M.H.Hacınskinin təklifinə görə “bu təşkilat Fövqalədə Təhqiqat Komissiyası xarakteri
daşımalı idi. Özü də bu komissiyanın işinin nəticələri başlıca Avropa dillərində-rus, fransız,
alman dillərində və əlbəttə ki, türk (Azərbaycan – A.X.) dilində elan edilməlidir”. (1).
Daha sonra bu təhqiqat komissiyasının tezliklə işə başlamasının vacibliyini əsaslan-
dıran Məhəmməd Həsən bəy deyir ki, “Göstərilən komissiyanın təşkilinə bu gündən başlamaq
lazımdır. Çünki, bir çox şeyləri indi isti-isti adamlardan soruşmaq, fotoşəkillərini çəkmək və
hələki mövcud olan digər əşyayi-dəlillər əsasında sübüta yetirmək olar. Sonralar bu təhqiqat
işi çətinləşə və hətta, sübutu tamamilə imkan xaricində ola bilər ” (1).
Məruzəçi göstərir ki, əgər hökümət bu təklifə razı olarsa, onda nazirlərdən hər hansı
birinə bu komissiyanın təşkili tapşırılsın və həmin komissiyanın fəaliyyəti üçün lazımi vəsait
ayrılsın.
470 Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
Bu məsələni geniş və ətraflı müzakirə edən AXC hökümətinin qəbul etdiyi qərarda
göstərilirdi ki, “Xarici işlər nazirinin məruzəsi bəyənilsin və ona tapşırılsın ki, Avropa mühari-
bəsi başaldığı vaxtdan bütün Zafqaziya ərazisində müsəlmanlar və onların üzərində işlədilmiş
zorakılıq hallarını təhqiq etmək üçün Fövqaladə Təhqiqat Komissiyası yaratsın”. (2)
Həmin il avqust ayının 31-də AXC hökümətinin sədri, həm də xarici işlər naziri
F.X.Xoyski Gəncə şəhərində imzaladığı qərara əsasən 7 nəfərdən ibarət Fövqaladə Təhqiqat
Komissiyasıı yaradıldı. Komissiyanın sədri andlı iclasçı – Ələkbər bəy Xasməmmədov, üzv-
ləri isə - Gəncə Dairə Məhkəməsinin üzvləri İsmayıl bəy Şahmalıyev, Andrey Fomiç Novat-
ski, həmin dairə məhkəməsi prokurorunun müavini Nəsirəddin bəy Səfikürdski, Gəncə kö-
çürmə idarəsində Nikolay Mixayloviç Mixayılov, həqiqi mülki müşavir V.V.Qubvillo və
müəllim Mirzə Cavad Axundzadə təyin olunurlar. (3).
Həmin qərarla komissiyanın sədri və üzvlərinin əmlak haqları və ezamiyyət xərclərinin
miqdarı da müəyyənləşdirilir və komissiya sədrinə icazə verilirdi ki, lazım gəldikdə katib,
ekspertlər və başqa lazımi şəxsləri də komissiyanın işinə dəvət etsin. F.X.Xoyskinin həmin il
22 sentyabr tarixli başqa bir qərarı ilə müəyyən edilir ki, Fövqaladə Təqiqat Komissiyasının
üzvləri yalnız bu məqsəd üçün işlədikləri günlərə görə əmək haqqı almaq hüququna
malikdirlər.
Sənədlərdən göründüyü kimi Fövqaladə Təhqiqat Komissiyası Xarici İşlər Nazirliyi
yanında təşkil edilməsinə baxmayaraq, o artıq həmin ilin sentyabrından faktiki olaraq Ədliyyə
Nazirliyi nəzdində fəaliyyət göstərməyə başalyır. Çünki, bu işlə bilavasitə məşğul olanlar və
bu işlə məşğul olmaq səllahiyyəti olanlar əsasən hüquqşunaslar idi.
Onu da qeyd edək ki, komissiyanın işinin sonuna qədər orda yalnız onun sədri Ə.Xas-
məmmədov, üzvlərindən isə A.V.Novatski və N.M.Mixaylov çox səmərəli fəaliyyət göstər-
mişlər. Müxtəlif vaxtlarda isə yuxarıda göstərilən üzvlərdən başqa komissiyaya Bakı Dairə
Məhkəməsi prokurorunun müavini Aleksandr Yevgeniyeviç Kluqe, andlı iclasçı Məhəmməd-
xan Təkinski, Gəncə Dairə Məhkəməsinin xüsusi əməliyyat işləri müstəntiqi Məhyəddin bəy
Şahmalıyev, Bakı Quberniya Dairə Məhkəməsinin üzvü Hidayət bəy Soltanov, andlı iclasçılar
Aley Aleksandroviç Litovski, Çeslav Boleslavoviç Klossovski, hüquqşunas Abbas Əlibəy
Hacı- İrzayev, Bakı Dairə Məhkəməsinin üzvü B.Yusifbəyov müxtəlif vaxtlarda həmin komis-
siyaya üzv təyin edilmiş və ya üzvlükdən azad olunmuşlar.
Komissiya artıq 1918-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarından geniş təhqiqat işlərinə
başlayır, belə ki, komissiyanın üzvü N.M.Mixaylov 1918-ci ilin oktyabrın 26-da həmin ilin
sentyabrın 22-dən oktyabrın 23-nə qədər olan müddətdə Göyçay qəzasında aparılan təhqiqat
işləri haqqında məlumat verirdi. O, yazırdı ki, bu müddət əzrində 500 nəfərdən çox şahid
dindirilmiş, Kürdəmir dəmiryolu vağzalına və Kürdəmir polis sahəsinə aid 7 kənd (Kürdəmir,
Qarabucaq, Musatafalı, Xəlilli, Qasımbəy, Ərəb Mehdibəy, Dadalı) baxış keçirilmişdir. (4).
1918-ci ilin noyabr ayının 22-də Fövqaladə Təhqiqat Komissiyasının sədri Ə.Xasməm-
mədov Azərbaycan Cümhuriyyəti Ədliyyə Nazirliyinə yazdığı məruzələrdə Bakı quberniyası,
Göyçay qəzasının Kürdəmir, Qarabucaq, Ərəb Mehdibəy və b. kəndlərində, Şamaxı şəhəri və
Şamaxı qəzasının müsəlmanlar yaşayan kəndlərində, habelə Bakı şəhərinə azərbaycanlılara
qarşı törədilmiş zorakılıqların təhqiqinin ilkin vəziyyəti haqqında ətraflı məlumat verir. (5).
Bundan sonra isə komissiya üzvləri qruplara bölünərək müxtəlif yerlərdə azərbaycan-
lılara qarşı törədilmiş bu hadisələrin geniş təhqiqinə başlayırlar.
Ə.Xasməmmədov 1919-cu il iyunun 4-də Ədliyyə nazirinə yazdığı digər məktubunda
xəbər verirdi ki, müsəlmanlara qarşı törədilmiş cinayətlərin iştirakçılarını məsuliyyətə cəlb
etmək məqsədilə təhqiqat materialları əsasında qərar lahiyələrinin hazırlanması işinə başlan-
Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
471
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
mışdır. Onlardan Bakı şəhəri üzrə - 1, Şamaxı şəhəri və Şamaxı qəzası kəndləri üzrə - 23, Qu-
ba qəzası üzrə - 1, Cavad qəzası üzrə - 4, Göyçay qəzası üzrə - 18, Gəncə qəzası üzrə - 1, Nu-
xa qəzası üzrə - 1, Ərəş qəzası üzrə - 2, Cavanşir qəzası üzrə -1, Şuşa qəzası üzrə - 11, Cəbra-
yıl qəzası üzrə - 10, Zəngəzur qəzası üzrə - 65 qərar lahiyəsi hazırlanmışdır. (6).
1919-cu il avqustun 27-də Fövqaladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü Ç.Klassovski tərə-
findən komissiyanın fəaliyyəti ilə əlaqədar tərtib edilmiş arayişda göstərilirdi ki, komissiya
tərəfindən toplanmış materiallar- 36 cild və 3500 vərəqdən ibarətdir. Bakı şəhəri və ətrafında
törədilmiş zorakılıq hallarını əks etdirən materiallar- 6 cild, 740 vərəqdir. Bu materiallar Göy-
çay qəzasının Kürdəmir və başqa kəndləri üzrə 4 cild, 340 vərəq, Şamaxı şəhəri və Şamaxı
qəzası üzrə 7 cild, 925 vərəq, Zəngəzur qəzasının dağıdılmış kəndləri üzrə, 2 cild, 80 vərəq,
Quba şəhəri və Quba qəzası üzrə 3 cild, 451 vərəq və.s. idi. (7).
1920-ci ilin yanvarında Azərbaycan müstəqilliyinin Paris sülh konfransı iştirakçısı olan
ölkələr tərəfindən de-fakto tanınması ilə əlaqədar olaraq həmin il fevral ayının 9-da Azərbay-
can Parlamenti amnistiya haqqında qanun qəbul edir. Həmin qanunla milli ədavət zəmnində
qaldlrlmış cinayət işlərinə xitam verildiyi elan olunur. Bu amnistiyadan sonra da 1920-ci il
aprel çevrilişinə qədər Fövqaladə Təhqiqat Komissiyası öz fəaliyyətini zəif də olsa davam
etdirmişdir.(9 s.151). Yalnız aprel çevrilişi bu komissiyanın işinə xitam vermişdir. Təxminən
20 ay fəaliyyət göstərən bu komissiya böyük çətinliklərlə qarşılaşsa da ermənilərin xalqımızın
başına açdığı müsibətlər haqqında çoxlu faktiki materiallar toplamağa müvəffəq olmuş və
bugun bizə xalqımızın tarixindəki bu qaranlıq səhifələri yenidən işıqlandırmaq üçün böyük
köməkliklər göstərmişdir.(9 s.100). AXC höküməti yanında yaradılmış Fövqaladə Təhqiqat
Komissiyası xalqımızın azadlığı uğrunda apardığı mübarizə tarixində şərəfli yer tutur.
ƏDƏBİYYAT
1.ARDA: f.1061, siy. 1, iş 5, vər. 1.
2.ARDA: f. 1061, siy. 1, iş 95, vər. 2.
3.ARDA: f. 1061, siy. 1, iş 105, vər. 2
4.ARDA: f. 100, siy. 2, iş 791, vər. 11-13.
5.ARDSPİHA: f. 277, siy. 2, iş 16.
6.ARDA: f. 100, siy.2, iş 791, vər. 106-107.
7.ARDA: f. 100, siy. 2, iş 791, vər. 132.
8.İsgəndərli A. Azərbaycan həqiqətləri: 1917-1920. Bakı, 2012.
9.Ataxan Paşayev. Açılmamış səhifələrin izi ilə. Bakı, 2001.
АРЗУ ХАЛИЛЗАДЕ
Докторант исторического факультета БГУ
ПО ПОВОДУ СОЗДАНИЯ ЧРЕЗВЫЧАЙНОЙ СЛЕДСТВЕННОЙ КОМИССИИ
В статье говорится про геноцид, совершенный в Азербайджане со стороны армян
по отношению к населению тюрско-мусульманских народов. Этот геноцид, который
был совершен со стороны армян, был подробно освещен в документах ЧСК.
472 Ümummilli lider Heydər Əliyev –
90
Tarix və onun problemləri, № 2 2013
ARZU KHALILZADEH
the doctorate of the faculty of history of BSU
ABOUT CREATION OF EMERGENCY INVESTIGATION COMISSION
The article is dedicated to the genocide commited by Armenians towards the Turkish-
Muslim population in Azerbaijan. The genocide by Armenians was disclosed in a detailed way
in the documents of EIC.
Rəyçilər:t.e.n.S.B.Qasımova, t.e.d. A.İsgəndərov
BDU, Mənbəşünasliq, tarixşünaslıq və metodika kafedrasının 06.02.2013-cü il tarixli
iclasının qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür (protokol№05).
Dostları ilə paylaş: |