Uot 81-116 MÜASİr diLÇİLİKDƏ koqniTİv paradiqmaya dair məHƏRRƏmova mətanət hidayəT qızı
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- “ELMİ XƏBƏRLƏR”
| 4
UOT 81-116 MÜASİR DİLÇİLİKDƏ KOQNİTİV PARADİQMAYA DAİR MƏHƏRRƏMOVA MƏTANƏT HİDAYƏT qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti, dissertant e-mail:
Müasir dilçilik insan amili ətrafında formalaşır. Nəzər alsaq ki, bu günə qədər linqvistik diskurs üç məlum paradiqma yaradıb, müasir paradiqma özündən əvvəlkilərin bir növ inkarı kimi yaranır. Müqayisəli-tarixi dilçilik təbii dilləri fenomenal baxımdan öyrənmirdi. Qohum dillərin faktları müqayisə olunaraq ulu dil axtarışları təşəkkül tapırdı. Sistem-struktur paradiqma komparativistikanın inkarı olaraq əsas diqqətini təbii dillərin quruluşuna yönəldir. Dilçilər milli xüsusiyyətlərdən uzaqlaşaraq dünya dillərinin əsasını təşkil edən universal semiotik sxemi müəyyən etməyə çalışıblar. Bunun nəticəsi kimi məna və onun milli-mədəni özəlliyi ya arxa plana çıkilib ya da heç hesaba alınmayıb. Nəhayət, strukturalizmə mənəvi və elmi reaksiya olaraq koqnitiv dilçilik keçən əsrin ikinci yarısında təşəkkül tapır. Koqnitiv dilçilik isə struktur təlimlərdən fərqli olaraq, əsas diqqəti məhz milli “baxışlara” yönəldir. Təbii dillərdə “koqnisiya” anlayışına uyğun şəkildə danışan xalqların təfəkkürlərinin izlərini axtarmaq və tapmaq dil haqqındakı elmin əsas vəzifəsinə çevrilir. Dilçilikdə koqnitivizm yaxud antroposentrik paradiqma V. fon Humboldtun elmi baxışları ilə bağlıdır. Sonralar müvafiq ideyalar E.Sepirin, B.Uorfun, A.Vejbitskayanın, L.Vissonun və başqa alimlərin əsərlərində öz inkişafını tapmışdı. Alimlərin fikrinə görə, XX əsrin sonuna doğru dilçilikdə tamamilə yeni elmi paradiqma formalaşmağa başlayır. Bu paradiqma müqayisəli-tarixi və sistem struktur paradiqmalardan sonra formalaşır və antroposentrik paradiqma adı alır. V.A.Maslova qeyd edir ki, “Dilin antroposentrikliyini hal-hazırda hamı tərəfindən qəbul olunmuş fikir hesab etmək olar” [2, 5]. Azərbaycan dilində antroposentrizm terminini bəşərmərkəzliyi kimi dərk etmək lazımdır. Bəlkə də, bu cür tərcümə çox formal səslənir, lakin antroposentrizm termininin kalkasıdır, onun daxili formasını əks erdirir. Belə düşünmək olar ki, dilçilikdə antroposentrizm məhz strukturalizmin əksi kimi formalaşır, strukturalizmə reaksiya səciyyəsi daşıyır. Bildiyimiz kimi, strukturalizm dildə mənaya ikinci dərəcəli amil yeri ayırırdı. Əsas amil dil sxemini təşkil edən münasibətlər idi. Məna diqqət mərkəzindən qaçırdısa, deməli, insan amili də dilçilikdə ikinci plana çəkilirdi. Antroposentrik paradiqma tədqiqat maraqlarının obyektdən subyektə keçməsini göstərir. Tədqiqatçılar L.Vitqenşteynin “Dünya əşyaların yox, faktların çoxluğudur” [1, 5] tezisini əsas götürərək diqqəti hadisələrə və onların mərkəzində dayanan insana yönəldirlər. Antroposentrik paradiqma çərçivəsində dil mədəniyyətin bir qolu kimi qəbul olunur. Digər tərəfdən, mədəniyyət özü yalnız mətndə və, deməli, dildə əks olunan fenomen kimi dəyərləndirilir. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlar leksik-semantik materialı müxtəlif adətlər və mərasimlər ətrafında sistemləşdirir. Əslində, bu cür sistemləşmə semantik sahələr üzrə aparılan təhlilləri də xatırladır. Ona görə ki, semantik sahələr bütövlükdə müəyyən mədəni sahələri əhatə edir. Semantik sahəni öyrənmək elə mədəniyyətin müəyyən fraqmentini öyrənmək deməkdir. Dilin semantik sistemini semantik sahələr və mədəniyyətin müxtəlif sahələri üzrə öyrənməklə bütövlükdə dil sistemini milli mentalitetə uyğun gələn sinxron varlıq kimi dəyərləndirmək olar. Antroposentrik paradiqma koqnitiv dilçiliklə eyniləşdirilə də bilər. Bu iki anlayışı qarşılaşdırsaq, görərik ki, birincisi (antroposentrik paradiqma) genişdir və daha çox yanaşmanı Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 13 № 1 2017
5
xatırladır, ikincisi isə (koqnitiv dilçilik) nisbətən dardır. Ümumiyyətlə, koqnisiya termini informasiyanın qəbul olunması, nümayiş olunması və istehsal olunması proseslərinin qarşılıqlı əlaqə qəlibini bildirir. Müxtəlif insanlar xarici informasiyanı eyni cür qəbul etmir, onların şüurlarında həmin informasiya eyni formada reprezentasiya olunmur, və, nəhayət, nitqlərində eyni formada istehsal olunmur. Koqnisiya qəlibləri müxtəlif insanları fərqləndirirsə, kütləvi şüurları daha kəskin şəkildə ayırır. Milli şüur, milli mentalitet, milli təfəkkür real varlıqdırsa, deməli, xalqlar bu səviyyədə fərqlənirlər. Lakin informasiyanın qəbulu və nümayiş olunması (reprezentasiya) səviyyəsində baş verənləri duymaq mümkün deyil. Yalnız bir səviyyədə - informasiyanın istehsal sistemində koqnitiv fərqlər özünü büruzə verir. Informasiyanın istehsal sistemi dildir. Deməli, milli mentalitetlərin fərqləri özünü yalnız dildə göstərə bilər. Deyə bilərlər ki, davranış qaydaları da xalqları fərqləndirir. Davranış normaları, ictimai hadisə olaraq, etnik təfəkkür tarixindən çox ictimai şüur tarixini əks edir. İctimai şüur tarixində isə mənşə etibarilə hadisələri fərqləndirmək həmişə mümkün olmur. Dilin əsas fondu daxili forma səviyyəsində xalqın dünyagörüşünü əks edir. Digər tərəfdən, ictimai normalar da dildə öz izahatını tapanda, kütləvi refleksiya halında sabitləşir. Əslində, ictimai fikir, xalqın düşüncəsini əks edirsə, folklordan tutmuş yazılı ədəbiyyata qədər geniş sahədə öz ifadəsini tapır. Beləliklə, koqnitiv dilçilik məqsədyönlü şəkildə dildə milli mentalitetin izlərini axtarır. Məsələn: azərbaycanlılar “mən işləyirəm, mən işə gedirəm” deyirlər, türklər “mən çalışıram” ifadəsini işlədirlər. Azərbaycan dilində də çalışmaq feili işlənir, lakin bu feil işləmək sözündən fərqlənir, yüksək üslubi çalar kəsb edir və “səy” semantik əlamətini əlavə olaraq aktuallaşdırır. Deməli, bu iki feil iki qohum dildə əməyə olan müxtəlif münasibətləri bildirir. Hər halda çalışmaq türk şüuru üçün adi haldırsa, azərbaycanlıların şüuru bu hadisəni xüsusi ekspressiyaya malik olan hadisə kimi qəbul edir. Digər tərəfdən, işləmək (hadisə) azərbaycanlılar üçün adi haldırsa, türklər üçün – aşağı səviyyədə dəyərləndirilən hərəkətdir. Bir sözlə, koqnitiv dilçilik dili informasiyanı təşkil, emal və istehsal edən bir varlıq kimi dərk edir. Strukturalizmin əksi olaraq, koqnitiv dilçilikdə semantika əsas ter tutur. Koqnitiv qəlib, qeyd olunduğu kimi, informasiyanın təşkili (alınması), emalı və istehsalını nəzərdə tutduğu üçün, koqnitiv dilçiliyin fundamental problemlərindən birini semantikanın həqiqətlə mövcud olan münasibətləri təşkil edir. Aydın məsələdir ki, söhbət dil semantikasının həqiqətlə olan münasibətlərindən gedirsə, ilk növbədə, leksik və frazeoloji vahidlər yada düşür. Məhz leksika milli şüurun konseptləşməsindən xəbər verir. Frazeoloji vahidlər isə dilin ikinci dərəcəli nominasiya vahidləri olaraq, işarələnənə ekspressiv münasibət bildirən vasitədir. Beləliklə də, frazeoloji vahidlər müasir dilçiliyin maraq mərkəzində yerləşir [3, 456]. Frazeoloji vahidlər ikinci dərəcəli nominasiya vahidləri olaraq mədəniyyəti konsept şəklində təqdim edir. Yəni mədəniyyət leksika və frazeologiyada konseptləşir, lakin frazeologiyada mədəni faktlara ekspressiv münasibət bildirilir, və buna görə də frazeoloji vahid kommunikativ effekt baxımından dilin daha güclü vasitəsidir. Beləliklə, müasir dil tədqiqatları məcazlara, frazeoloji vahidlərə, atalar sözləri və zərbi-məsəllərə xüsusi diqqət yetirir. Ilk növbədə? bu diqqət dil vahidlərinin əsasını təşkil edən obrazların konseptləşməsilə bağlıdır. Məsələn: Azərbaycan dilində və Azərbaycan xalqının milli təfəkküründə daşın konseptləşməsi iki koqnitiv əlamət üzərində qurulur: “bərk” və “hissetməzlik”. Çox maraqlıdır ki, Rusca-Azərbaycanca Lüğətdə rus dilində işlənən черствый, черстветь, черствость sözlərini və anlayışlarını Azərbaycan dilində izah etmək üçün tərtibçilər daşa dönmək, ürəyini daşa döndərmək, daşürəklik, daşürəkli sözlərinə müraciət edirlər. Deməli, artıq Azərbaycan təfəkküründə “daş” konseptləşmişdir. Frazeologiyada da bu konsept öz ifadəsini tapır. Məsələn, bağrı daşa dönmək frazeologizmində həmin konsept öz ifadəsini tapır. Konsept milli təfəkkürdə hərtərəfli əhatə olunur. Məsələn: “daş” konsepti Azərbaycan frazeologiyasında yalnız göstərilən koqnitiv əlamətləri nümayiş etmir. Azərbaycanca-rusca frazeologiya lüğətində daş komponenti ilə yaranan aşağıdakı frazeoloji vahidlər qeydə alınır: daş atıb başını tutmaq, daş atmaq, daş qayaya rast gəlib, daş(ı) daş
Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|