Uot 81-116 MÜASİr diLÇİLİKDƏ koqniTİv paradiqmaya dair məHƏRRƏmova mətanət hidayəT qızı
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
53
yaradıldı. Hələ 1945-ci ildə aqrar islahat haqqında Türkiyə Böyük Millət Məclisində qanun qəbul olundu. Bu «Kəndlilərə torpaq paylamaq» haqqında qanun idi. Qanuna görə torpaqsız kəndlilərə dövlət fondundan və ya iri sahibkarlıqdan torpaq almaq hüququ verilirdi. Bu torpağı kəndlilər dövlət fonduna 20 il müddətinə ödəniş ödəməklə almaq hüququna malik olurdular. «Kəndlilərə torpaq paylamaq haqqında qanun» (Türk dilində isə «Çiftçi torpaqlarının qanunu») türk hökuməti tərəfindən çox şişirdilirdi. Həmin dövrdə prezident olan İsmət İnönü bu islahatı 20 il ərzində həyata keçirilən qanunların ən görkəmlisi adlandırmışdır 3 . İlk torpağı isə torpaqsız kəndlilər, sonra kiçik torpaqları olanlar, sonra başqa ölkələrdən gələnlər və daha sonra isə müharibədən gələnlərə verirdilər. Türkiyə hökuməti iqtisadi güzəştlərlə bərabər, siyasi güzəştlərə də getdi. TBMM-də müstəqil seçki haqqında qanun qəbul edildi. Eyni zamanda mətbuat azadlığınada icazə verildi. Bu işdə jurnalistlərdən Zəkəriyyə Sertel, Sabihə Sertel, F.Erkməm, yazıçı Suod Dervis Səbahəddin Əli və başqaları mühüm rol oynayırdılar. Yazıçı Səbahəddin Əlinin nəşr etdiyi satirik jurnal «Mərhum paşa» ABŞ yönümlü siyasət yürüdən Türkiyə hökumətini tənqid edirdi. Bu da, əsasən, sovetpərəst qüvvələrin maraqları ilə üst-üstə düşürdü. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyə hökumətinin bu addımı, yəni qərbyönümlü siyasəti onun iqtisadi asılılığından irəli gəlirdi. Bu da başda ABŞ olmaqla, bu dövrdə SSRİ-yə qarşı, sosializmə qarşı həyata keçirilən «Soyuq müharibə»nin bir dalğası idi. «Soyuq müharibə»nin əsasını və mahiyyətini antikommunizm və antisovetizm təşkil edirdi. Qeyd edək ki, bu cür məsələlər ayrı-ayrı partiyaların proqramlarında da öz əksini tapmışdır. Buna əsas misal Demokrat Partiyasını göstərə bilərik. Onu da qeyd edək ki, Demokrat Partiyasının proqramı iqtidar ÇXR-nın proqramı ilə eynilik təşkil edirdi. Lakin DP-sı, əsasən, «özəl təşəbbüs və kapital»ın imkanlarını genişləndirmək və iqtisadi çətinlikləri aradan qaldırmaq zərurətini ön plana çəkirdi. Bu isə amerikan şirkətlərini ölkəyə sərmayə qoymağa sanki səsləyirdi. Təbii hal idi ki, türk cəmiyyətində yeniliyə can atan çoxlu siyasi və iqtisadi qüvvələrin mövcudluğu, digər tərəfdən isə uzun illər boyu iqtidarda olmuş ÇXR-nın (Cümhuriyyət Xalq Partiyası) yürütdüyü siyasətdən narazılıqlarını olması get-gedə DP əhatə dairəsini genişləndirdi. 1946-cı il iyul ayının 21-də TBMM-nə seçkilər keçirildi. Bu seçkilər bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən heç də birmənalı qarşılanmadı. Hətta seçkilər DP-nin narazılığı ilə müşayiət olundu. Lakin bütün bu hallara baxmayaraq, bu seçkilər Türkiyə tarixində parlamentin müxtəlif siyasi qüvvələrdən təşəkkül tapmasının başlanğıcını qoydu. Nəticədə ÇXR (eyni zamanda Xalq Respublika Partiyası) 465 deputat yerindən 402 yer qazandı 4 . Demokrat partiyası 63 mandat, müstəqillər isə 7 mandat qazandılar. 1946-cı ildə İstanbul, İzmir, Ankara, Adana, Zonqullaq və başqa şəhərlərdə həmkarlar ittifaqı yarandı. Az müddət ərzində həmkarlar ittifaqının sayı 30-u keçdi. Əslində DP fəhlələrə bərabər hüquqların verilməsi, ölkə iqtisadiyyatının sərmayə qoymaqla dirçəldilməsinə çalışırdı. Bir sözlə, bütün mövcud olan vəziyyətlər DP-nın ABŞ-la yaxınlaşdırmağa və xarici kapitalın ölkəyə satılması prinsipinə uyğun hərəkət etməsinə gətirib çıxarırdı. 1946-cı ildə TBMM-yə I sessiyanın yeni çağırışı keçirildi. Respublika prezidenti İsmət İnönü, baş nazir isə keçmiş XRP-nin baş katibi Rəcəb Peker seçildilər 5 . Yeni hökumətin seçilməsi ölkənin hərbi siyasi rejimini möhkəmlətmək və demokratik hərəkatın genişlənməsinə yönəlirdi. Xarici siyasətdə isə Türkiyə Böyük Britaniyanın və ABŞ-ın antikommunist siyasətini dəstəkləyirdi. Türkiyə II Dünya müharibəsindən sonra bu xətti özünün hərbi strateji xətti hesab edirdi. Buna səbəb olan vasitələrdən biri də Rusiya ilə olan problemlər idi. Belə ki, 1946-cı ildə Rusiya Montro sazişinə yenidən baxılmasına başlayırdı 7 .
1936-cı ildə Montroda bağlanmış boğazlar haqqında konvensiya idi 8 . Bütün çətinliklərlə yanaşı, müharibədən sonrakı dövrdə ən kəskin və mühüm dövr iqtisadiyyatın dirçəldilməsi idi. II Dünya müharibəsi illərində ordunun saxlanılması Türkiyə sənayesinə və əhalinin əmək qabiliyyətinə mənfi təsir etmişdi, sənayenin inkişafı və nəqliyyatın bərpası, kənd təsərrüfatının yenidən qurulması, eyni zamanda digər bir sıra məqsədlər üçün Türkiyəyə yalnız xaricdən kömək lazım idi. «Soyuq müharibə»nin əsasını təşkil edən Qərblə yaxınlaşma prinsipi ordunun saxlanılması üçün sərf edilən xərclərin getdikcə artmasını tələb edirdi. 1940-1948-ci illərdə müdafiə üçün olan xərclər bütün Əsədova A.V. 54
dövlət xərclərinin 53%-ini təşkil edirdi 8 . 1949-cu ildə isə büdcənin 41%-dən çoxu hərbi məqsədlər üçün ayrılmışdır. İqtisadiyyatın inkişafı üçün Türkiyə hakim dairələri ABŞ-ın maraqlarını ölkə iqtisadiyyatının maliyyələşdirilməsinə cəlb etməyə çalışırdı. Böyük dünya siyasətində rəqib olan SSRİ-nin, qonşuluğunda hərbi məntəqələr yaratmaqda maraqlı olan ABŞ-ın Türkiyəni seçməsinə və ona iqtisadi yardım etməsinə gətirib çıxardı. 20-30-cu illərdə Türkiyə iqtisadiyyatına aid bir sıra dəyərli elmi əsər və məqalənin müəllifi olan İ.Penin hesablanmalarına görə, yalnız 1937-ci ildə Almaniya Türkiyədən 152 min ton taxıl, 36 min ton meyvə, 17 min ton tütün, 10 min ton pambıq və yun, 58 min ton mədən xromu idxal etmiş, əvəzində Türkiyəyə gəmi və gəmiçilik avadanlığı, dəmiryolu və hava nəqliyyatı vastələri, hərbi ləvazimat, toxuculuq məhsulları və uşaq oyuncaqları satmışdır. Ümumilikdə isə müharibə ərəfəsində Almaniyanın tütünə olan ehtiyacının 24%-ini qoz və fındığın 21%-ini, pambığın 27%-ini, yunun 19%-ini Türkiyədən olan idxalat hesabına təmin edilmişdir 9 . Müharibədən sonrakı ilk illərdə bu cür ixracat ancaq ABŞ-a icazə verildiyindən digər dövlətlər Türkiyənin bu yeni ixracat rejimindən narazılıq edirdilər. 1947-ci il avqust ayının 15-də ixracata aid yeni qərarın qəbul edilməsi ilə əvvəlki ixracat rejimi bir qədər yumşaldıldı. II Dünya müharibəsindən sonra kapitalist ölkələri sərbəst ticarət və ya «azad» valyuta ilə ticarət etməyə nail oldular. Lakin sistemdə olunan dəyişiklik Türkiyənin daxili iqtisadi çətinliklərini artırmış oldu. Eynilə Türk lirəsinin dəyəri də aşağı düşdü. Dövlət xəzinəsində boşluq və ölkədə qızıl ehtiyatının azalması getdikcə daha da çox hiss olunurdu: təkcə 1947-ci ilin 10 ayı ərzində ölkədə qızıl ehtiyatı 190 milyon lirə azalmışdır. Bu tənəzzül sonrakı illərdə də davam etmişdir. Baş verən çətinliklərlə əlaqədar olaraq 1948-ci ildən Türkiyə hökuməti ixracat rejimi haqqında yeni bir qanun qəbul etdi. Bu ideya 1948-ci ildə keçirilən Türkiyə iqtisadi konfransında müxtəlif düşüncəli mütəxəssislər tərəfindən irəli sürülmüşdür. Lakin ticarət siyasətində yenə də bir sıra çətinliklər var idi. Bununla əlaqədar olaraq, 1949-cu ildə sentyabrın 9-da Türkiyə hökuməti xarici ticarət rejimi haqqında yeni qərar qəbul etdi. Bu rejim həm ixracata, həm də idxala aid edilirdi. Bir sözlə, Türkiyə II Dünya müharibəsindən sonra işğalçılıq siyasəti yürüdən və xalqların azadlığını boğan SSRİ-yə qarşı əks siyasət yürüdürdü. Bir çox sosialist ölkələri ilə Türkiyənin tədiyyə sazişi yox idi. Beləliklə də, idxalat və ixracata aid edilən yeni rejim Türkiyəni bu ölkələrlə ticarət əlaqələrindən uzaqlaşdırırdı. Ölkə iqtisadiyyatının dirçəldilməsi üçün xarici kapitalın qoyuluşu siyasətini dəstəkləyən TDP sonralar seçkilərdə qalib gəldi. Belə ki, 1950-ci ilin mayında Türkiyədə xüsusi əhəmiyyətli hadisə baş verdi. Xalq Respublika Partiyası hakimiyyətdə Demokratik Partiya ilə əvəz olundu. DP seçkilərdə 53,7% səs və məclisdə 83,7% yer aldı. XRP isə 39,3 səs və 14.1 % yer aldı və uduzdu 10 . Bir sözlə, 1950-ci il may seçkilərində DP 396, XRP 68, Milli 1, bitərəf isə 7 səs qazandı. Beləliklə, 27 il hakimiyyətdə olan XRP (CXP) hakimiyyətinə son qoyuldu. Türkiyə Böyük Millət Məclisi (TBMM) Cəlal Bayar ölkə prezidenti, Adnan Menderesi isə baş nazir seçdi. Qeyd edək ki, Cəlal Bayar bundan əvvəl ticarət, iqtisadiyyat və baş nazir vəzifələrində işləmişdir. Bayar-Menderes hökuməti xarici ticarət siyasətini də Qərbin maraqlarına uyğunlaşdırırdı. Bu da xarici dövlətlərin Türkiyə bazarında sərbəstliyinə gətirib çıxarırdı. II Dünya müharibəsində və müharibədən sonrakı illərdə Sovet-Türkiyə münasibətlərində əmələ gələn soyuqluq yeni hökumətin dövründə (1950- 1960) daha da şiddətləndi. Bu isə özünü iqtisadi münasibətlərin bütün sahələrində göstərdi. Hətta İzmir yarmarkasında müntəzəm iştirak edən Sovet İttifaqı müharibədən sonra bir müddət yarmarkada iştirak etmədi. Məşhur ABŞ jurnalisti V.Lippmon Amerikanın hərbi siyasətinin iç üzünü açaraq yazırdı: “Biz Yunanıstan və Türkiyəni ona görə seçmişik ki, onların xüsusi köməyə ehtiyacı var, ona görə seçmişik ki, onlar Sovet ittifaqına və Qara dənizə strateji yollar açırlar” 11 .
siyasətdə, əsasən, iqtisadi inkişaf prinsipini əsas götürən Bayar- Menderes hökuməti bu siyasəti daxili siyasətdə də tətbiq edirdi. Lakin daxili siyasətin əsasında konstitusiyaya uyğun gəlməyən qanunların seçilib çıxarılması və bu qanunların demokratik şəkildə icrası dururdu. 1951-ci ilin avqust ayında Türkiyə hökuməti «Xarici kapital qoyuluşu» haqqında qanun imzaladı ki, bu qanun da xaricilərin nəzarətini, xüsusilə də, Amerikanın Türkiyəyə tam kapital qoyuluşuna azad şərait
Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|