6
UOT 81.373.47
BƏDİİ ƏSƏRLƏRİN DİLİNDƏ DİALEKTİZMLƏRİN YERİ VƏ MÖVQEYİ
(S.Rəhimovun “Saçlı” romanı əsasında)
QƏHRƏMANOVA ÇINARƏ MƏMMƏD qızı
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, f.ü.f.d.
e-mail:
Chinara83@gmail.com
Açar sözlər: dialektizm, semantika, etnoqrafiya, ədəbi dil
Məhdud ərazidə yaşayanların məişətdə elə əşya və hadisələr olur ki, ümumxalq məişətinə
keçmədiyindən, ümumxalq məişətindən istifadə edilmədiyindən ümumxalq dilində onların adlarının
qarşılığı, sinonimləri də olmur. Həmin məhdud ərazidən bəhs edən elmi və ya bədii əsərdə bu cür
əşya və hadisələrin təsvirinə də yer vermək lazım g000000əlir. Buna görə də dilçilikdə etnoqrafik
dialektizm adlandırılan bu cür şivə sözlərinin bədii dildə işlənməsi təbii sayılır və məqbul hesab
edilir [1, s.40-47]
Etnoqrafik dialektizmləri “Dəli Kür” romanında araşdıran Q.Kazımov yazır ki, romanda ilk
baxışda təəccüb doğuran məhdud dairə işlənmə xüsusiyyətlərinə malik sözlərdir. Belə sözlərin
əsasını şivə sözləri təşkil edir. Bu sözlərin bir qismi əksər dialekt və şivələrinə, çox hissəsi Qərb
dialekt və şivələri qrupuna aiddir. Şübhəsiz, bu hal romanda təsvir edilən hadisələrin baş verdiyi,
cərəyan etdiyi ərazi ilə əlaqədardır. Romanda məhdud ərazi ünsiyyətinə xidmət edən sözlərin
işlənməsi mühüm səbəblərlə bağlı olub, təsadüfi xarakter daşımır. Bunların bir çoxunu yazıçı
bilərəkdən əsərə daxil etmişdir (1,45).
T.Əfəndiyeva etnoqrafik dialektizmləri leksik-semantik mənalarına görə aşağıdakı 9 qrupa
bölmüşdür: 1) əkinçiliyə aid; 2) köhnə alət adları; 3) maldarlığa aid adlar; 4) geyim əşyalarının
adları; 5) yemək adları; 6) ot və bitki adları; 7) ev əşyalarının adları; 8) köhnə ölçü və çəki adları; 9)
köhnə adət-ənənə adları[5, s.152].
Bunların bir çoxunun dəqiqləşdirməyə ehtiyacı var. Bu dialektizmlər hər bir bölgədə oxşar və
fərqli şəkildə üzə çıxır. Qubadlı şivəsinə məxsus etnoqrafik dialektizmlər də bu qruplarda birləşə
bilər. Kənd təsərrüfatının müxtəlif tərəflərini əhatə edir. İndi köhnələrək sıradan çıxmış etnoqrafik
dialektizmlər əsasən Qubadlının keçmişindəki həyat və məişətin təsviri zamanı, yəni tarixi koloritin
yaradılması məqsədilə istifadə edilir.
S.Rəhimovun əsərlərinin lüğət tərkibində tarixi dövrlərin izlərini göstərən etnoqrafik
dialketizmlər işlədilmişdir. Bunlar, əsasən, köhnə ay adlarında, köhnə təsərrüfatla bağlı olan
sözlərdə, qohumluq münasibətlərini bildirən adlarda və.s özünü göstərir:
1)
Köhnə ay adları. S. Rəhimovun “Saçlı” romanında 2 köhnə ay adına rast gəlinir: quyruq
doğan ay; qışın çilləsi. Çillə sözünü yazıçı əsərdə 2 cümlədə işlətmişdir:
... Mən öz ailəmlə bu sərt qışlı dağların ətəyində bizim klubun hicra guşəsində
qışın çilləsində
donardım (Ic., s.229). ... Zamanın hökmü belədir,
qışın çilləsində yayın gününü doğuzdurmaq
olmaz! (IIc., s.71).
Bu sözə dialekt və şivələrdə “böyük çillə və kiçik çillə” formasında təsadüf olnur. Çillə sözü
Quba dialektində həm qış, həm də yay fəslinə aid edilir (2, s.279). Çillə sözü ümumiyyətlə, qış
məhfumu ilə bağlıdır. Məsələn, “Çillə hələ girməyib” cümləsində qışın girmədiyi, başlanmadığı
ifadə olunur. Lakin maraqlı burasıdır ki, Quba dialektində çillə sözü yay fəslinə də aid edilir, onun
müəyyən dövrünü bildirir. Məsələn “Yayın çilləsində...”. Burada quyruğdoğan ifadəsi də işlənilir
(2, s200).
Sumqayıt Dövlət Universiteti –
“ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi
Cild 12 № 2 2016
7
Quyruq doğan ay. Yazıçı aşağıdakı cümlədə işlətmişdir: Köçəri dili ilə deyilsə, “quyruq
doğub” (II c., s.68). H.Mirzəyev yazır ki, quyruqdoğan ay (quyruk döğən ay) – Avqustun ikinci
yarısı. Ordubad rayonunun Nüsnüs kənd şivəsində “qurux doğan ay”, “yayın axır ayı” (6, s.279).
2)
Qohumluq münasibətini bildirən dialektizmlər. S. Rəhimovun əsərlərinin dilində
qohumluq münasibətini bildirən bir sıra sözlərə təsadüf olunur. Bunlar aşağıdakılardır:
Dədə romanda ata mənasında işlənir: - Ata, qurban olum. ...qurban olum, dədə! [III c., s.120].
Bu söz Şamaxı, Bakı dialektlərində və Lənkəran şivəsində də ata mənasında işlənir [7, s.326]. Onu
da qeyd edək ki, dədə sözü qədim Azərbaycan dilində “böyük, ulu, el ağsaqqalı” mənalarında
işlənmişdir [4, s.270].
Yeznə əsərdə aşağıdakı cümlələrdə işlənmişdir: O biri tərəfdən də Göyçənin ata tərəfi
Yarməmmədə kömək edər, - biz qoymarıq yeznəmiz korluq çəksin [IIc, s.29].
Yeznə-kürəkən. Bu sözə eyni mənada digər dialekt və şivələrimizdə də təsadüf edilir [3,
s.115]. Qubadlı şivələrində “bacının əri” mənasında işlənir (4, s.118).
M.Kaşğarinin lüğətində
yezna (7, 260). şəklində “böyük bacının əri” mənasında qeydə
alınmış həmin termin L.A.Pokrovskayanın yazdığına görə, başlıca olaraq qıpçaq tipli türk
dillərində, qismən də başqa türk dillərində eyni mənada işlənir (8,s.64-65).
Yeznə sözü qırğız
dilində “jezde”, başqırd dilində “eznə” şəklində ifadə olunur.
Dadaş. Əsərdə Meşinovun dilində işlədilmiş bu söz dosta müraciət mənasındadır: - Axı, nə
barədə, dadaş? – deyə Meşinov dostuna tərəf əyildi [I c., s.87]. Bu söz Ağdam, Göyçay, Qusar,
Lənkəran, Ordubad, Şamaxı, Yardımlı, Zəngilan şivələrində 3 mənada işlənir:
1. Ata (Zəngilan) – Bizdə dədə də derix, dadaş da derix; 2. Böyük qardaş (Ordubad); 3. Dayı
(Yardımlı) [3, s.116]. Göründüyü kimi, bu söz S.Rəhimovun əsərlərində şivələrimizdən fərqli
mənada işlənmişdir.
Günü. “Kişinin ikinci arvadına verilən ad” mənasında olan bu söz əsərdə aşağıdakı cümlədə
işlədilmişdir: Mənsub hansı ağzı sulandırmayıb, hansı müavini sədrinə günü eləməyib [II c., s.106].
Mətndən anlaşılır ki, bu söz “rəqib” mənasında işlənmişdir. Türk dillərində günü sözünə qırğız
dilində günü,
qazax dilində gündez, başqırd dilində köndəz formalarında rast gəlinir [4, s.271].
Bəbə. “Körpə uşaq, çağa” mənasında bu söz əsərdə aşağıdakı cümlədə işlədilmişdir; Təzədən
yüz yaşına dönüb
bəbə olamyacaq ki? [II, s.297]. Bakı dialektində bebə fonetik variantında təsadüf
olunur: Mən belə görürəm ki, məni qorxıdırsan [3, s.39]. Gəncə, Füzuli, Kürdəmir, Qazax, Masallı,
Mingəçevir, Naxçıvan, Oğuz, Şəki dialekt və şivələrində bu söz 2 mənada işlənir: 1. körpə uşaq,
çağa. – Sən də bəbəsən (Füzuli); - Onun bəbəsi yaman göyçəkdi (Kürdəmir); - Gözünüz aydın,
eşitdim sizə təzə bir bəbə gəlir (Oğuz); 2. gəlincik (Gəncə). – A qızım, ala sa bir yaxşı bəbə
almışam [3, s.41].
Qağa. Əsərdə “...iştahsız nə aparar, Qəşəm qağa?” [I c., s.241] cümləsində işlədilən bu sözün
dialekt və şivələrdə müxtəlif mənaları mövcuddur. Bu söz Qazax dialektində, Tovuz, Ağdam,
Şirvan, Əli Bayramlı şivələrində
qağa, Füzuli, Oğuz rayonu şivələrində
qa formasındadır və bu söz
“ata, böyük qardaş” mənalarında işlənir. Dərələyəz mahalında “ata” mənasında ağa sözü də işlənir.
Dərələyəzin Qovuşaq kəndində bəzi evlərdə uşaqlar atalarına ata//atta deyirlər. Quba dialektində bu
sözə “aba” formasında rast gəlinir [2, s.270]. Qubadlı şivələrində ataya, əmiyə, dayıya, əmoğluya,
dayoğluya, biboğluya, mamoğluya “qağa” – deyə müraciət edirlər (4, s.118).
3)
Yemək adlarından ibarət dialektizmlər. İnsanlar yarandığı gündən onları ilk növbədə
yemək-içmək, öz tələbatlarını ödəmək üçün qida məhsulları əldə etmək məsələsi düşündürmüşdür.
Çünki yemək insanların yaşaması üçün ən vacib faktorlardan biri olmuş və bunsuz insan
cəmiyyətinin indiki inkişaf səviyyəsinə gəlib çatması, maddi nemətlər istehsal etməsi qeyri-
mümkün olardı. Elə buna görə də demək olar ki, qida məhsullarının əldə edilməsi insan
cəmiyyətinin tarixi qədər qədimdir. Yemək adlarının tədqiqi xalqın tarixi, adət və ənənəsi, məişəti,
keçmiş yaşayış tərzi haqqında geniş və dolğun material verir. Bu mənada S.Rəhimovun yemək
adları ilə bağlı əsərlərində işlətdiyi dialektizmlərin tədqiqi olduqca vacibdir. Yazıçı yemək adları
Qəhrəmanova Ş.M.