9
Arxalıq sözü “Üzsüz qonaq” hekayəsində “yaxası düymələnən, uzun ətək paltar”
mənasındadır. Bu sözə Bakı, Şəki, Qazax, Gəncə, Şuşa dialektlərində müşahidə olunur: - Koxa əlini
döşünə atıb, möhürü arxalığının cibindən çıxardıb, İmamquluya tərəf tutdu (8 c.. s.61).
Daqqa sözü “Üzsüz qonaq” hekayəsində “qaragül dərisindən papaq” mənasında işlənmişdir:
- Yüzbaşıdan qalma göy mahud çuxasını geydi,
daqqa divan papağını başına qoydu (8 c., s.72).
Lüğətdə bu sözün dialekt və şivələrimizdə 4 mənada işləndiyi göstərilir: 1. neft, mazut və su qabı
(Kürdəmir, Qazax, Şəmkir, Tovuz); 2. buğda, arpa saxlamaq üçün taxtadan, ağacdan hazırlanmış
qab, boçka (Gəncə, Qax, Şəki); 3. lovğa, ədabaz (Bərdə, Hamamlı, Qazax, Yevlax) (3, s.117-118).
Dizlik. Lüğətlərdə qeydə alınmayıb. “Dizə qədər uzanan corab” mənasındadır. Bəxti
ömründə heç bir
dizlik geyməzdi (8 c., s.166).
Qılıcı. Bu söz də lüğətlərdə qeydə alınmayıb. Mənası “qılınc kimi düz şalvar” deməkdir:
Arvadına yer saldırdı,
özü də tüklü qılıcı şalvarda yerə girdi (8 c., s.166).
Patava “corabın üstündən ayağa bükülən yun parça” mənasında “Malyeməz” hekayəsində
işlənmişdir: -Bəxtinin çarıq-
paltavası islandı. Bu dialektizm lüğətlərdə qeydə alınmayıb.
Bafta sözü dialektoloji lüğətdə 2 mənada qeydə alınmışdır: 1. əlvan parçadan tikilən haşiyə
(Qazax); 2. zərli parça adı (Hamamlı) [3, s.27]. Bu söz əsərdə aşağıdakıcümlədə işlədilmişdir:
Göyçək üst tumanının ayağına enli qara
bafta tutardı [II c., s.29].
Yaşmaq sözü əsərdə “qadınların ağzını, burnunun və üzünün bir tərəfini gizlətmək üçün
başlarına saldıqları yaylıq, örtüyün bir hissəsi, örtük” mənasındadır: Qara kalağayısını başına atdı,
üzünə xırda yaşmaq tutdu [I c., s.304]. Bu söz Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələrində
“yemşək//yaşmax” formasındadır [3, s.188]
Qırdıma sözü əsərdə “gödək” mənasındadır: - Öyrənərəm, öyrənərəm, ay Xanım bacı
öyrənərəm, -deyə qırdıma tuman Gülöymə fır-fıra kimi fırlanırdı[I c., s.69]. Bu söz Cəbrayıl
şivəsində “gödək” mənasında işlənir. –Sumuzar bir qızdırma don tikif [3, s.330]
Botin sözü əsərdə “qısa böğazlı və ya boğazsız ayaqqabı” mənasındadır: Qulam müəllim
botinlərinin dabanları əyilmiş bu uşaqlara daim belə baxırdı [III c., s.15]. Bu da fransız dilinə
məxsus
söz olub,ədəbi dilimizdən şivə və dialekt kimi yayılmışdır
Qanavuz sözü əsərdə “parça növü” mənasındadır. Lüğətlərdə qeydə alınmamışdır. Yazıçı
aşağıdakı cümlədə işlətmişdir: O, ağ köynəyi üstündən qırmızı qanavuzdan enliqol köynək, onun da
üstündən döşü açıq, qolu qırçınlı arxalıq geyib, gümüş kəmər bağladı [II c., s.129].
Beləliklə, dialekt keyfiyyətləri yazıçılara öz qəhrəmanlarının həyatını, məişətini və
görünüşünü daha realistik təsvir etməkdə kömək edir. Məhz buna görə etnoqrafik və leksik
dialektizmlərdən geniş istifadə edilir.
S.Rəhimovun “Saçlı” romanı və hekayələrinin leksik tutumu zəngin və müxtəlifdir. Məqalədə
yazıçının “Saçlı” romanının və hekayətlərinin dilindəki etnoqrafik dialektizmlər ilk dəfə olaraq elmi
nəticəsini əldə etmişdir və ədəbi dildə Azərbaycan dilinin dialektləri arasında müqayisələr
aparılmışdır.
Araşdırmada nəzəri olaraq Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında S.Rəhimovun rolu, mövqeyi,
canlı danışıq dilinin ədəbi dilə təsiirndə belə sənətkarların xidməti, ədəbi dil normalarının
formalaşmasında yazıçının fərdi yaradıclığının əhəmiyyəti sübut edilmişdir.
Elmi yeniliyi: Məqalədə bədii əsərlərdə işlənən dialektizmlərin mövqeyindən bəhs edilir və
onların üslubi imkanları göstərilir.
Tətbiqi əhəmiyyəti: Məqalədən dialektlərin tədrisində köməkçi vasitə kimi istifadə etmək
olar. Bundan əlavə məqalədə göstərilən dialektizmlər dialektoloji lüğətlərin tərtibi üçün mənbə
hesab edilə bilər.
ƏDƏBİYYAT
1.
Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Ankara: 1999, 568 s.
2.
AbbasovaR. Azərbaycan dilinin Qubadlı şivələri. Bakı: Çinar, 2006, 203 s.
Qəhrəmanova Ş.M.