Uot 81. 373. 47 BƏDİİ ƏSƏRLƏRİn diLİNDƏ DİalektizmləRİn yeri VƏ MÖvqeyi

 
10 
 
3.
 
Əfəndiyeva T. Azərbaycan ədəbi dilinin üslubiyyət problemləri. Bakı: Elm , 2008, 230 s. 
4.
 
MirzəyevH.Dərələyəz folkloru. Bakı: Elm, 2006, 360 s. 
5.
 
Древнетюркский словарь, Л.: Наука, 1969, с. 677  
 
РЕЗЮМЕ 
ЗНАЧЕНИЕ ДИАЛЕКТИЗМОВ В ЯЗЫКЕ ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ПРОИЗВЕДЕНИЙ
 
 
(на основе романа С.Рагимова «Сачлы») 
Гахраманова Ч.M. 
 
Ключевые слова: диалектизм, семантика, этнографии, литературный язык 
В статье рассматривается  словарный состав  произведений  С. Рагимова  В  них автор 
широко  использует  лексические  и  этнографические    диалектизмы.  Дана  классификация 
этнографических  диалектизмов  по  лексико-семантическому  значению  исследователя 
С.Эфендиевой.  Следуя этой классификации, автор статьи приводит подробные  примеры из 
произведений  С.Рагимова    Отмечается,  что  диалектизмы  в  художественной  литературе 
используются для  того, чтобы передать особенности местного колорита, жизнь, быт  героев 
или  как средство речевой характеристики персонажей. 
 
 
SUMMARY 
THE DİALECTİCİSM’S SITE AND POSITION IN THE LITERARY WORKS 
LANGUAGE  
Qahramanova Ch.M. 
 
 Key words: dialektizm, semantics, ethnography, literary language  
Ethnographical  dialecticisms  in  the  vocabulary  structure  of  S.  Rachimov’s  works  show  the 
tracks of the historical times Dialectical qualities of the literary works help their authors describing 
the life, the way of life and appearance of the heroes more realistic. Just therefore, in the realistic 
works are widely used the ethnographical and lexical dialecticisms. 
 
 
 
Daxil olma tarixi: 
İlkin variant 
25.04.2016 
 
Son variant 
01.06.2016 
 
 
 
Bədii əsərlərin dilində dialektizmlərin yeri və mövqeyi(S.Rəhimovun “Saçlı” romanı əsasında) 
 

---

 
11 
 
 
UOT 808.5 
 
AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ TƏLƏFFÜZÜNDƏ VURĞU 
 
EMİNLİ BÖYÜKXANIM İBRAHİM qızı 
Sumqayıt Dövlət Universiteti, baş müəllim 
e-mail:[e-mail] 
 
Açar sözlər: fonetika, orfoepiya, tələffüz, fonosemantika, vurğu 
İnkişaf  etmiş  bir  ölkədə  insanlar  arasında  ən  mühüm  ünsiyyət  vasitəsi  olan  dilin  rolu  və 
əhəmiyyəti  daha  da  artır.  Azərbaycan  ədəbi  dilinin  şifahi  qolundan  respublikamızın  iqtisadi, 
ictimai-siyasi  həyatının  bütün  sahələrində  geniş  istifadə olunur. Elm  və texnikanın sürətli  inkişafı, 
çoxsaylı  radio  və    televiziya  kanallarının  meydana  gəlməsi  şifahi  ədəbi  dilin  imkanlrını  xeyli 
genişləndirmişdir.  Qəzet  və  jurnalların  sayca  üstünlük  təşkil  etməsinə  baxmayaraq,  radio  və 
televiziyanın (xüsusilə televiziyanın) əhatə dairəsi, auditoriyası daha genişdir. Məhz buna görə də 
ədəbi dilimizin başqa normaları kimi, tələffüz normalarını da müəyyənləşdirmək və onları qorumaq 
nitq mədəniyyəti baxımından aktual məsələ kimi qarşıda durur. 
Respublikamızda  orfoepiya  məsələlərinin  sistemli  şəkildə  öyrənilməsinə  keçən  əsrin      40-cı 
illərindən  başlanmışdır.  Keçən  dövr  ərzində  dilimizin  orfoepiyasına  dair  dəyərli  əsərlər  yazılmış, 
dissertasiya  müdafiə  edilmiş,  orfoepiya  lüğəti  tərtib  edilərək  çap  edilmiş,  nəhayət,  dilimizin 
orfoepik qaydaları yaradılmışdır. Akademik M.Şirəliyev dilimizin orfoepiya məsələsinin çox aktual 
məna kəsb etməsindən bəhs edərək yazırdı: “Mədəniyyətimizin inkişafı elə bir səviyyəyə çatmışdır 
ki, artıq orfoepiya qaydalarını vermək günün vacib məsələlərindən biri olmuşdur.” [5, 15]  
Şifahi  ədəbi  dilin  ən  çox  işlənən  sahələrindən  biri  şifahi  kütləvi  informasiya  vaistələridir. 
Kütləvi  informasiya  vaistələrində  (əsasən,  televiziya  və  radioda)  informasiyaların,  mətləblərin 
çatdırılmasında  şifahi  dil  normalarına  əməl  olunması  şəksizdir.  Televiziyada  və  radioda  müxtəlif 
elm və istehsal sahələrinə aid daha çox ayrı-ayrı əcnəbi mənşəli söz və terminlərin tələffüzündə bir 
çox  çətinliklər  onlarda vurğunun düzgün  deyilib-deyilməməsi ilə də bağlıdır. Bəllidir ki, dillərin 
milli təbiətini əks etdirən hadisələrdən biri də vurğudur.  Başqa dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan 
dilinin sözlərini də fonetik cəhətdən formalaşdıran sözlərimizdə vurğu sonuncu heca üzərinə düşür. 
[6, 3, 4] 
Vurğu  dildə  fonosemantik  əhəmiyyət  kəsb  edən  və  səs  qurğusuna  daxil  olan,  informativlik 
yükü  ilə  müəyyənləşən  vahiddir.  Onu  da  qeyd  edək  ki,  müasir  Azərbaycan  dilində  vurğu, 
avazlanma (intonasiya), durğu işarələri mühüm rol oyanyır və bunlar fonosemantik əlamətlər kimi 
çıxış  edir.  Ancaq  tarixən  fonosemantik  əlamətlər  sırasında  ton,  zil,  bəm  və  s.  kimi  tələffüz 
çalarlarının  da  xüsusi  rolu  olmuşdur.  Təbii  ki,  dil  inkişaf  etdikcə,  onun  qrammatik  quruluşu 
zənginləşdikcə  fonosemantik  əlamətlər  də  cilalanmış,  müəyyən  qaydaya,  sistemə  düşmüşdür. 
Hazırda  fonosemantik  elementlər  sırasında  vurğunun,  avazlanmanın  (intonasiyanın),  səs 
durğusunun (durğu işarələrinin) rolu göz qabağındadır. Xüsusilə, müasir Azərbaycan dilində vurğu, 
avazlanma  (intonasiya),  durğu  işarələri  fonosemantik  elementlər  kimi  mövcuddur.  Müqayisə  üçün 
qeyd  edək  ki,  birhecalı  dillərdə  fonosemantik  elementlərin  rolu  daha  böyükdür.  Məsələn,  cənub- 
şərqi  Asiya  dillərindən  olan  tibet,  koreya,  yapon,  çin  dillərində  fonosemantik  elementlərin  rolu 
əvəzsizdir.  Yeri  gəlmişkən  onu  da  qeyd  edək  ki,  dilimizdəki  omonimləşmə,  yəni  omonim  sözlər 
fonosemantik  elementlərin    sırasına  daxildir.  Omonimləşmə  türk  dillərinin  əski  çağlarında  daha 
güclü  olmuş,  yəni  omonim  sözlərin  sayı  üstünlük  təşkil  etmişdir.  Omonimləşmə  dildə  ağırlıq 
yaratdığına  görə  getdikcə  omonim  sözlərin  sayı  azalmışdır.  Odur  ki,  omonimləşmə 
Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi 
Cild 12                       № 2                   2016 
  

---