12
fonosemantikanın əlaməti kimi dilimizdə qorunub saxlanmışdır. Bir sözlə, omonimləşmə, omonim
sözlər birhecalı dillərdə indi də mövcuddur. Birhecalı (kök quruluşlu, amorf) dillərdə
omonimləşmə, vurğu fonosemantikanın ilk əlamətləri kimi indi də özünü göstərir. Bir qisim
omonim sözlərdə vurğunun məna fərqi yaratması sübut edir ki, vurğu ilə omonimləşmə prosesi
arasındakı əlaqənin tarixi kökləri qədimdir. Məsələn, alma (isim) – alma (feil), vurma (isim) –
vurma (feil), alın (isim) – alın (feil), gəlin (isim) – gəlin (feil)
Cümlədəki sözlərdən, sözdəki hecalardan birinin digərinə nisbətən daha güclü deyilməsinə
vurğu deyilir. Bu tərifdən də görünür ki, vurğunun hüdudu söz və hecadır. Belə ki, sözlərdəki
hecalardan, cümlədəki sözlərdən biri digərinə nisbətən aydın, səlis və güclü tələffüz olunur. Bu da
nitqin məzmun, məna çalarlığına xidmət edir. Həm də bu zaman nitq prosesi dalğalı axına bənzəyir.
Vurğu,
onun xarakteri, növləri ilə bağlı tədqiqatlar az olmamışdır. Məsələn, M.Kazımbəy vurğunun
əhəmiyyətindən, vurğu qəbul etməyən bəzi şəkilçilərdən bəhs etmişdir. N.Aşmarin Azərbaycan
dilində vurğunu Nuxa (Şəki) şivəsinə aid topladığı dil faktları əsasında izah etmişdir. O,
Azərbaycan dilində vurğunun sözün son hecasının üzərinə düşməsi və bəzi alınma sözlərdə
vurğunun sözün son hecasının üzərinə düşməməsi məsələsinə diqqət yetirmişdir. Vurğudan
S.Mayzel də bəhs etmişdir. S.Mayzel türk dillərində vurğunun sözün son hecasının üzərinə
düşməsini qeyd etməklə yanaşı, istisna halları da, yəni son hecasının üzərində vurğu olmayan dil
faktlarını da (alınma sözləri) nəzərdən keçirmişdir. Vurğudan xüsusi olaraq bəhs edənlərdən biri də
Ə.Dəmirçizadə olmuşdur. Ə.Dəmirçizadə vurğusu son hecaya düşən və vurğusu son hecaya
düşməyən sözlərdən, o cümlədən Azərbaycan dilində vurğu qəbul edən və qəbul etməyən
şəkilçilərdən, vurğunun növlərindən xüsusi olaraq bəhs etmişdir. Bundan başqa, B.Çobanzadə və
F.Ağazadə, S.Cəfərov mürəkkəb sözlərdə vurğu, M.Hüseynzadə təyini söz birləşmələri ilə
mürəkkəb sözlərin fərqlənməsində vurğunun rolu, A.Axundov vurğunun növləri, vurğu qəbul
etməyən şəkilçilər, təyini söz birləşmələrində vurğu, A.Bəşirova təyini söz birləşmələrində vurğu
məsələlərinə xüsusi tədqiqiat əsərləri həsr etmişlər. Vurğu türk dillərində də tədqiq
olunmuşdur.Məsələn, A.N.Kononov mürəkkəb isimlərdə vurğunu, M.Resenin mürəkkəb söz və söz
birləşmələrində vurğunu, E.N.Nəcib söz birləşmələrində vurğunu, N.K.Dmitriyev və digərləri
sözlərdə vurğunu tədqiq etmişlər. Vurğunun akustik təbiəti həm də onun xüsusiyyətləri kimi özünü
göstərir. Bunlar aşağıdakılardır:
Birincisi, Azərbaycan dilində vurğunun akustik təbiəti vurğulu hecadakı saitin kəmiyyətcə
uzun olması ilə bağlıdır. Belə ki, vurğulu hecadakı saitin kəmiyyəti vurğusuz hecadakı saitin
kəmiyyətindən uzun olur. Sözdəki hecalar üzrə aparılmış təcrübənin nəticələri də təsdiq edir ki,
sözlərdəki vurğulu saitin uzunluğu əsas rol oynayır. Vurğusu ikinci hecada olan ikihecali sözlərdə “
vurğulu saitin uzunluğu vurğusuz saitin uzunluğundan orta hesabla 0,5-0,4 dəfə çoxdur”. (3. 161)
Deməli, Azərbaycan dilində vurğunun akustik təbiətindən biri onun mövcud olduğu hecadakı
saitin kəmiyyətcə uzun olmasıdır.
İkincisi, Azərbaycan dilindəki vurğunun akustik təbiəti saitin səs tonu ilə bağlı olur. Belə ki,
vurğulu hecadakı saitin səs tonu vurğusuz hecadakı saitin səs tonundan yüksək olur. Yenə də bu
sahədə aparılmış təcrübi işlərin nəticələri göstərir ki, “... vurğulu saitin əsas sən tonu 160-225,
vurğusuz saitin əsas səs tonu isə 100-180 hers təşkil edir” (3.162)
Deməli, Azərbaycan dilindəki vurğunun akustik təbiətindən biri də onun mövcud olduğu
hecadakı saitin səs tonunun yüksək olmasıdır.
Üçüncüsü, Azərbaycan dilindəki vurğunun akustik təbiəti vurğulu hecadakı saitin
intevsivliyinin daha qüvvətli olması ilə fərqlənir. Belə ki, vurğulu hecadakı saitin intensivliyi
vurğusuz hecadakı saitin intensivliyindən daha qüvvətli olur.
Deməli, Azərbaycan dilindəki vurğunun akustik təbiətindən biri də onun mövcud olduğu
hecadakı saitin intensivliyindən daha qüvvətli olmasıdır.
Azərbaycan ədəbi tələffüzündə vurğu
13
Hər bir dilin fonetik sistemində vurğu mühüm yer tutur.
Sait və samit fonemlər kimi,
vurğu da
sözləri fərqləndirməyə xidmət edir. Məsələn, a'lma -alma', dondurma' - dondu'rma, gə'lin-gəlin' və s.
Vurğu ədəbi tələffüz üçün əsasdır. Heca vurğusu sahəsində olan əsas səhvlər, demək olar ki, yalnız
alınma sözlərin deyilişində özünü göstərir. Bu səhvlərin meydana çıxmasının müxtəlif səbəbləri ola
bilər. Fikrimizcə bu, hər şeydən əvvəl, psixoloji səbəbdən irəli gəlir. Bəllidir ki, Azərbaycan dilində
vurğu bir qayda olaraq, sözün və ya söz formasının son hecasına düşür. Bununla bağlı olaraq, başqa
dillərdən, xüsusilə Avropa dillərindən alınma sözləri, sanki öz sözlərimiz kimi vurğulayıb tələffüz
edirik. Məsələn, relye'f - re'lyef, ya'rmarka - yarma'rka, ka'fedra - kafe'dra, allergiya' - alle'rgiya,
İngi'ltərə - İngiltə'rə.
Dünya dilləri içərisində alınmalarsız, yalnız öz sözlərindən ibarət olan bir dil təsəvvürə
gətirmək qeyri-mümkündür. P.L. Çernıx doğru
olaraq göstərir ki, “Çox çətin
təsəvvür etmək olar ki,
bir dil, hətta özünün ən qədim vəziyyətində belə, başqa bir dilin heç bir təsirinə məruz qalmamış
olsun”. [8. 16] L.P.Krısin belə bir fikir irəli sürmüşdür ki, sözlərin bir dildən başqa dilə keçməsi
üçün əsas şərait ikidillilikdir. İkidillilik şəraitində əcnəbi söz əvvəlcə danışıq dilində işlənməyə
başlayır, sonra ümumxalq dilinin bütün sahələrinə keçir. [7, 17]
Beləliklə, əcnəbi sözlər, hər şeydən əvvəl, danışıq dilində işlənir və dildə yaşamaq hüququ
qazanır, deməli, dilin lüğət tərkibinə daxil olur. İlk dəfə nitqdə işlənən bu sözlər dilimizin fonetik –
qrammatik qayda-qanunlarına tabe edilir, yəni alınan sözü dil mənimsəyir. Ona görə də alınma
sözlərin düzgün tələffüz qaydalarının – orfoepik norma və prinsiplərin yaradılması bütünlükdə dilin
özü, habelə yazı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sözün tələffüzünə şüurlu münasibət düzgün
yazıya yiyələnməyin zəruri şərtlərindəndir. Bəzi alınma leksik vahidlər mənbə dildəki vurğularını
saxlayır : dire’ktor, do’ktor, no’rma, o’pera, fe’rma, tempera’ment və s. Müəyyən
qrup sözlər də var
ki, Azərbaycan dilinin fonetik təbiətinə tam uyğunlaşdığı üçün alındığı dildəki vurğularının yerini
dəyişir, vurğu son heca üzərinə keçir: bomba’, vanna’, tabo’r, yubka’, kofta’, pipetka’, plyonka’,
sosiska’, bundesta’q, budka’ və s. Dilimizdə həmçinin müəyyən fonetik şəraitə görə morfoloji
məqam, eləcə də məna təsiri ilə vurğusu son hecada deyilən əsl Azərbaycan sözləri də vardır.
Məsələn ; a’ncaq, ba’yaq, dü’nən, ya’lnız, ye’nə və s.
Sözlərin vurğularının düzgün deyilməməsi bəzən sözlərin mənasının yaxşı dərk olunma-
masından irəli gəlir. Məsələn rus dilində -oviç şəkilçisi yerinə görə həm ata adını, həm də soyadı
bildirir. Birinci halda şəkilçi tamam vurğusuz deyilir, ikinci halda isə vurğu şəkilçinin birinci hecası
üzərinə düşür: Serafi'moviç - Serafimo'viç, Ada'moviç - Adamo'viç və s.
Bəzən həyəcanlı vurğu ilə
deyilən sözlərdə heca vurğusu, adətən, öz həqiqi yerini dəyişir. Məsələn, Va'qif! Ey sərvərim, ey
facidarım ifadəsində həmin sözdə vurğu sonuncudan birinci hecaya düşür. Vurğu intonasiya ilə
müşayiət edilən sözün, söz birləşməsinin və cümlənin informativliyinə təsir göstərən
ekstrolinqvistik göstəricilərdən biridir. Dil vahidlərinin kommunikasiyasında vurğu ilə məna bir –
birini tamamlayan amillər kimi qrammatik quruluşa da təsir göstərir.
İstər fonetik tərkibi eyni olan bəzi oxşar vahidləri mənaca bir-birindən fərqləndirmək və ya
cümlənin hər hansı bir üzvünü məntiqi cəhətdən nəzərə çarpdırmaq, istərsə də müəyyən emosional
incəlikləri vermək üçün vurğunun müxtəlif növlərindən istifadə olunur.
Elmi yeniliyi:Vurğu aktual dilçilik problemlərindən biridir. Məqalədə vurğu
mühüm prosodik
vasitə kimi tədqiq edilmişdir.
Tətbiqi əhəmiyyəti: Məqalədən fonetika kursunun tədrisində, vurğu ilə bağlı tədqiqat işlərində
istifadə oluna bilər
Eminli B.İ.