16
alpaqıt, çığatay ləhcəsində
alpağut şəklində işlənilmişdir. M.Kaşğaridə isə “təkbaşına düşmənə
hücum edən, igid, yenilməz güləşçi, bahadır, pəhləvan” mənalarındadır.
Amaçlık, amaçlık yer – atıcılıq üçün ayrılan yer [4, c.1, 206].
Akdı – “yağı akdı” – düşmən sel kimi axdı, hücuma keçdi [4, c.1, 220].
Əgirdi – “bəg kənd əgirdi” – bəy şəhəri mühasirəyə aldı [4, c.1, 229].
İçikti – “ər içikti” – adam döyüşdə təslim oldu və öz arzusu ilə düşmən tərəfində savaşa girdi
[4, c.1, 240].
Tıl – düşməndən alınan əsir, dil [4, c.1, 348].
Görünür ki, bu əsir vasitəsilə düşmən tərəfin hərbi məlumatları öyrənilibdir.
Kaçut – savaş və qovğada igidlərin bir-biri ilə çarpışması [4, c.1, 363].
Kılıç – qılınc [4, c.1, 365].
Tokış – cəng, savaş [4, c.1, 371].
Kəriş – savaşda davam gətirmə [4, c.1, 373].
Tutuğ – girov [4, c.1, s.375].
Başak – ox və ya nizənin ucuna keçirilmiş dəmir, ucluq [4, c.1, 380].
Bu söz “Kitabi-Dədə Qorqud”da
dəmrən//təmrən kimi işlənmişdir: Sadağından toqsan oxın yerə
dəkdi. Eki oxın
dəmrənin çıqardı.
Azərbaycan dilində hal-hazırda
başaq sözü buğda bitkisinin sünbül hissəsi, başlığı, ucluğu
mənalarını bildirir.
Müqayisə üçün qeyd edək ki, “biçmək, kəsmək” məna anlamından yaranan
bıçaq sözü ilə
başaq sözü arasında əlaqə vardır. K.Musayev “biç, kəs” məna anlamından törəyən sözlərdən bəhs
edərkən
or kökündən
oraq, orman sözlərinin,
biç kökündən isə
bıçaq, bıçqı (mişar mənasında)
sözlərinin yarandığını qeyd etmişdir [6, 306-334].
Çərig – döyüş səfi, döyüş sırası [4, c.1, 389].
Bu söz
çeriq şəklində “Mənzum oğuznamə”də “qoşun” mənasında işlənir. Məs.: [7, 22].
Atası
Qara xan çeriq birlə bat,
Yetib kəldi kördi Oğuzqa mədəd.
Tərcüməsi:
Atası Qara xan
qoşun çəkərək,
Gəlib gördü Oğuza yetişib kömək.
Bu söz barəsində B.Xəlilov yazır: “... yazılı mənbələrdə “qoşun, ordu” mənasında
çəriq
sözünün
çerig variantı da olmuşdur.
Çerig variantı “qoşun, ordu” mənasında sü sözü ilə paralel
şəkildə işlənmişdir:
sü çerig // çerig sü “qoşun, ordu” [5, 29].
Tolum – silah. Bu, bütün silahlara verilən ümumi addır. [4, c.1, 395]
Bügdə - xəncər [4, c.1, 415]
Tuğru – qılınc, bıçaq, xəncər kimi şeylərin qəbzəsinin içinə keçirilən incə dəmir [4, c.1, 417]
Karma – yağma, talan [4, c.1, s.426].
Tutğun – tutulan, yaxalanan, dustaq, əsir [4, c.1, 428].
Kalkan – qalxan. Türk və Oğuz dillərinin birində [4, c.1, 432].
Kawşut – iki xanın ölkələrinin təhlükəsizliyi məqsədilə görüşərək barışmaları [4, c.1, 441].
Bulğak – düşmən gələndə xalq arasına
düşən çaxnaşma, xaos [4, c.1, 454].
Yarık – zirehə, qalxana verilən ümumi addır. Bir-birindən fərqləndirmək üçün zirehə “kübə
yarık”, dəmir qalxana “say yarık” deyilir. [8, c,3, 22].
Yadağ – piyada [8, c.3, 32].
Sü – əsgər, qoşun. Bu şeirdə də işlənmişdir:
Sü
kəldi yer yapa,
Karar, kar...
Kaçtı anqar Alp Aya,
Ufut bolup ol yaşar.
Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsərində müasir azərbaycan ədəbi dilində
işlənməyən hərb və titulla bağlı etnoqrafik sözlər
17
Yer üzünü basıb qoşun gəldi, atların dırnaqlarından qopan toz dağ təpələrini qapatdı. Alp Aya
adlı adam qaçdı, yenildiyi üçün sıxılır, utandığından gizlənir. [8, c.3, 200-201].
Sünqüş – savaşda
hücuma keçmə, süngü ilə vurma [8, c.3, 317].
Sünqü – süngü, mizraq, nizə [8, c.3, 319].
Yalınq, yalınq kılıç-qından çıxarılmış qılınc, sıyrılımış qılınc [8, c.3, 323].
Kalkanq – qalxan. Bu sözün “kalkan”şəkli də var. [8, c.3, 334].
Titullar cəmiyyətdə şəxsin ictimai mövqeyini bildirir. Bu səbəbdəndir ki, cəmiyyətdə titul
sahibləri əsl adları ilə deyil, daha çox titulları ilə şöhrətlənmişlər. Qədim türklərdə şəxslər əsl ad və
titulları ilə tanınmışlar. Məsələn, Gül Təkin, Bayındır xan, Dədə Qorqud, Burla Xatun, Selcan
Xatun, Aruz Qoca və s.
Cəmiyyətdə ilk titul sözlər ailə səviyyəsində olmuşdur. Ona görə ki, cəmiyyət ailə - qəbilə -
tayfa – xalq – millət ardıcıllığı ilə inkişaf etmişdir. Bu barədə T.Hacıyev yazır: “... ata, baba, dədə,
qoca, əmi, dayı, qardaş, oğul, kürəkən, ana, nənə, qarı, xala, bacı, gəlin kimi sözlər İlkin
yaradılışında titul – rütbə anlayışları bildirmişdir. İndi bu sözlərdən birinin bir neçə məna – ünvanda
işlənməsi həmin qədim ictimai-sosioloji təyinatın izidir...” [9, 133].
Deməli, cəmiyyətdə titulların tarixi çox qədimdir. Tarixi çox qədim olan bu köməkçi ad
kateqoriyasının araşdırılması birbaşa və dolayısı yolla həmişə tədqiqatçıların diqqət mərkəzində
olmuşdur. Hətta titullar türk xalqlarının məişətində o qədər dərin kök salmışdır ki, başqa dillərə də
təsir göstərmiş, təsir göstərdiyi dilin lüğət tərkibinə keçmişdir. Məsələn, A.Zahidi
xatun titulunun
türk dillərində işlənən
qadın sözündən düzəldiyini və bu sözün ərəb dilinə keçərək
qadın // kadın //
katun // xatun şəklinə düşdüyünü “şah arvadı” mənasında titul kimi işləndiyini qeyd etmişdir [10,
112]. Yaxud M.Adilov
xan, bəy, ağa titullarının türk mənşəli olduğunu qeyd etmişdir [11, 11]. O,
ağa titulu barəsində yazır: “ə//a ünsürünün
adam mənası ən qədim türk sözlərindən olan “ağa”
sözündə də özünü göstərir. “Ağ” qədim türk dillərində “böyük” mənasında işlənmiş və deməli,
ağ-a
tərkibi böyük adam (sonralar danışan şəxsin özündən böyük ata, böyük qardaş, əmi və s.) mənasına
malik olmuşdur” [11, 11].
Titullar, onların tədqiqat, leksik xüsusiyyətləri və s. barədə geniş tədqiqat işi aparılmışdır [12,
123-195]. Qeyd edək ki, titulları qoruyub saxlayan ən dəyərli qaynaqlardan biri yazılı abidələrdir.
Bu mənada M.Kaşğarinin lüğətində qeydə alınmış titullar xüsusilə maraq doğurur. Həmin titullar öz
spesifikliyi ilə digər yazılı abidələrdəki titullardan fərqlənir. Odur ki, onları bir-bir nəzərdən
keçirək.
Özük – qadınlara verilən bir ləqəb. Qızıl kimi təmiz ruhlu qadına “altun özük” deyilir. Bədəni
inci kimi təmiz olan qadına “ərtini özük” deyilir, çünki iri dənəli, əmsalsız mirvariyə “ərdini”
deyilir. Bu ləqəb çigil qadınlar üçün söylənir [4, c.1, 139].
Ayadı – ləqəb verdi. “Xan anqar ayağ ayadı” – xan ona ayama ləqəb verdi [4, c.1, 229].
Kurç – mətin və igid adamlara “kurç ərən” deyilir. İçi dolu və külçə şeylərə də belə deyilir [4,
c.1, 352].
Tegit – “tegin” sözünün cəmidir. Lüğəvi mənası “kölə” deməkdir, sonra xaqan oğullarına
unqun olmuşdur. Bu, qaydaya zidd bir cəmdir. “Ögə tegit” orta hallı adamların böyüklərinə, xaqan
uşaqlarının kiçiklərinə verilən addır. Bu iki söz birləşdirilərək işlənilir [4, c.1, 362-363].
Çigil – türklərdən üç boyun adıdır. Birisi köçəri olub, Kuyasda yaşayır. İkincisi Tıraz
yaxınlığında bir qəsəbədə yaşayır. Bunlara çigil deyilir [4, c.1, 392].
Tarım – təkinlərə və Əfrasiyab soyundan olan xatunlara və bunların böyük-kiçik bütün
uşaqlarına verilən addır. Nə qədər böyük olursa-olsun, xaqaniyyə xanlarının övladlarından
başqasına belə deyilə bilməz. “Altun Tarım” böyük xatunların (baş hərəm) ləqəbidir [4, c.1, 394-
395].
At – ləqəb, ünvan. “Bəg anqar at berdi” = “bəy ona ünvan verdi”. [4, c.1, 146].
Tawğaç – böyük və əski tikililərin hamısına birdən “Tawğaç edhi” deyilir. Ərəblər də eyni
qayadada öz əsərlərinə “ad qövmünün əsərləri” deyirlər. Xanlar “Tawğaç” sözünü özlərinə ünvan
İbayev N.A.