Uot 81. 373. 47 BƏDİİ ƏSƏRLƏRİn diLİNDƏ DİalektizmləRİn yeri VƏ MÖvqeyi



Yüklə 5,03 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/44
tarix05.10.2017
ölçüsü5,03 Kb.
#3170
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   44

 
21 
 
nəzər yetirdikdə coğrafi obyektlərin bütün növlərinin işarələndiyini görürük. Bir daha bu adları bizə 
yadigar qoyub gedən soylarımızla fəxr edirik.  
Bu  yazıda  relyef  adlarını  tədqiqata  cəlb  etdiyimiz    üçün  daha  çox  həmin    adlara  müraciət 
etməyimiz təbiidir.  
Xəritədə  o  dövr  üçün  çox  böyük  strateji  əhəmiyyəti  olan,  makro  və  mikroarelda  işlənən, 
relyef adları (dağ, dərə, təpə, düz, yoxuş, qaya, yurd, daş, keçid, dərə və s.) daha çox diqqəti cəlb 
edir.  Bakı, Gəncə, İrəvan, Tiflis,Qars quberniyalarının qəza və dairələrində, eləcə də ona yaxın olan 
ərazilər üzrə (24 qəza, 6 dairə) xəritədə qeyd olunmuş oronimləri – relyef adları müxtəlif növ ismi 
birləşmə  və  ya  feli  birləşmə  modellərində  nəzərə  çarpır.  Həmin  oronimləri  sintaktik  quruluşuna 
görə belə təsnif etmək olar.  
1. Birinci növ ismi birləşmə modelində 
Dəlidağ  (B.),  Dəlidağ  (Ağ)  ,  Dəlidağ  (Cav.),  Ağcala  (B.),  Əyriqar  (B.)  ,  Üçtəpələr  (Ağ.), 
Şiştəpə  (Ağ.),  Ağbaba  (Ağ.),  Örtülüdağ  (Ağ.),  Çobandağ  (Sıg.),  Əriktəpə  (Sıg.),  Tourtəpə  (Sığ.), 
Tayadaş (Qar.), Şiştəpə (Qaz.), Soyuqbulaq (Qaz.), Ağbulaq (Tif.), Qaraköynək (Üç.), Qızılyar (Üç.), 
Topdağ (İr.), Qaraqaya (Dər.), Gözəldərə  (Dər.), Qaraarxac (Göy.), Gəlinqaya (Cav.), Çamurrudağ 
(Zan.) Sıxyurd (Zən.), Sarıdağ (Nax.), Muradtəpə (Dər.), Qızılziyarət (Sür.) Qızılyoxuş (Cav.), Ağdaş 
(Ş.),  Saraytəpə  (Ş.),  Qalatəpə    (Ş.),  Qırxqız  (Ş.)  ,  Göytəpə  (G.),  Dəyirmantəpə  (Ş.),  Qaratəpə  (C.), 
Çanaxtəpə (Ç.), Qaraquştəpə C.), Xoruzludağ (C.), Göytəpə (Zən.), Qaladaş (Lən.), Qarauldaş (Lən.), 
Qoturdağ  (Zaq.),  Dikqaya  (Sam.),  Alacadağ  (Ər.),  Uğurludağ  (Ər.),  Seyidyurd  (Sam.),  Qaladərə 
(Sığ.),  Babadağ  (Sam.)  ,  Salbuzdağ  (Sam.),  Şahdağ  (Sam.),  Qızıldağ  (Y.),  Buğdatəpə.  Taya  Qaya 
(Ağ.) Çətindağ (B.), İlandağ (Al.) Başkeçid (B.), Ağyazı (Zaq.), Qarayazı (Q.)  
Göründüyü  kimi,  təqdim  olunan  relyef    adları  iki  komponentlidir.  Komponentlər  arasında 
yanaşma  əlaqəsi  vardır.  Birinci  tərəfdəki  sözlər  əsasən  rəng,  miqdar,  əlamət,  keyfiyyət,  və  etnik 
mənşəli  sözlərdən,  ikinci  tərəfi  isə  bütün  türk  ellərində  bir  sistem  kimi  mövcud  olan  coğrafi 
terminlərdən (dağ, təpə, daş, qaya, dərə, qazı, yoxuş, oyuq, yurd və s.)  ibarətdir. Relyef adlarının 
qəzalar üzrə təkrarlanması onların eyni düşüncə əsasında yaranmasını sübut edir (4).  
Kənd adlarında olduğu kimi, relyef adlarında da coğrafi obyektləri fərqləndirən fərqləndirici 
sözlər (böyük, kiçik, aşağı, yuxarı, gədə və s.) işlədilmişdir. Məsələn,  Böyük Ağdağ, Kiçik Ağdağ 
(Y) Böyük Maymaq, Gədə Maymaq (Pəm.), Böyük Abul, Kiçik Abul (Ax.) 
2. İkinci növ ismi birləşmə modelində: 
Seyid  yurdu  (Sam),  Ellər  oyuğu  (Sıg),  Sıx  yurdu  (Zən.),  Bazar  düzü  (Q.),  Qum  dağı  (Ağ.), 
Qızıl  bahası  (Zən.),  Qarabağ  düzü  (Ş.),  Loru  düzü  (B.),  Şörəyel  düzü  (Al.).    Göründüyü  kimi, 
göstərilən oronimlərin birinci   tərəfi qeyri-müəyyən  yiyəlik  halda, ikinci  tərəfi   III  şəxsi  bildirən  
mənsubiyyət şəkilçili sözdən ibarətdir. İdarə  əlaqəsi ilə formalaşmışdır (3.226). 
3. Feli sifət modelində: 
Əriməz  (Zən.),  Daşkəsən  (Bor.),  Kürkgeyilən  (Sıg.),  Mıxtökən  (Şam.),    Naltökən  (B.), 
Usufvurulan (Ağ.), Leyli qaçan (Dər.), Palantökən (Sığ.)(4.5). 
Göstərilən dağ adları feli birləşmə modelində fondlaşmış sözlərdən  törənmişdir. Göründüyü 
kimi, dağın müəyyən əlamətinə və ya təbii şəraitinə görə bu adlar yaranmışdır. Xəritədə bəzi coğrafi 
adlar  qeyri-rəsmi  olsa  da,  tərcümə  edilmişdir.  Məsələn,  Ağlağan  “Mokrıy”,  Ağbulaq  (“Belıy 
Klyuç”)  kimi  qeyd  olunmuşdur.  Xəritədə  erməni  mənşəli  toponimlər  yoxdur.  Bu  addəyişmələr 
sonrakı  illərdə  də  baş  vermişdir.  Qeyd  olunmalıdır  ki,  göstərilən  oronimlərin  bir  çoxu  müasir 
xəritələrdə yoxdur, unudulmuşdur.  
Xəritədə  çoxlu  rus  mənşəli  adlar  nəzərə  çarpır  ki,  bu  da  çar  hökumətinin  Cənubi  Qafqazı 
ruslaşdırmaq siyasətinin nəticəsi idi.  
Rusiyanın  ucqarlarından  köçürülən  malaqan,  duxabor,  rus  və  qeyri  kimiləri  Azərbaycan 
türklərinin qədimdən yaşadıqları məskənlərə  və yaylaq yerlərinə, gəlirli torpaqlara yerləşdirilmiş və 
gəldikləri yerlərin adlarını dəyişdirmişlər. Məsələn: Saratovka, İvanovka, Astraxanovka və s.  
Elmi  yeniliyi:  Məqalədə  ilk  dəfə  olaraq  Cənubi  Qafqazın  hərbi-topoqrafik  və  məxfi 
xəritəsində  qeydə  alınan  kartoqrafik  adlar  tədqiqata  cəlb  edilir,  onların  sintaktik  xüsusiyyətləri 
göstərilir.  
Tağiyeva R.İ. 
 


 
22 
 
Tətbiqi əhəmiyyəti: Tətbiqi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, nəşr olunan toponimlər lüğətində 
həmin kartoqrafik adlardan isrifadə etmək mümkündür. Çünki  həmin adların etnik tariximiz üçün 
çox əhəmiyyətlidir. 
 
İXTİSARLAR 
B. Borçali qəzası 
 
 
 
C. Cavad qəzası 
Ş. Şuşa qəzası       
 
 
 
Cav. Cavanşir qəzası 
Şər. Şərur Dərələyəz qəzası     
 
Lən. Lənkəran qəzası 
Nax. Naxçıvan qəzası     
 
 
Ağ. Ağbaba nahiyyəsi 
Sür. Sürməli qəzası      
             
Sığ. Sıgnaq qəzası 
Q. Quba qəzası    
 
 
 
Qaz. Qazax qəzası 
Üç. Üçkilsə qəzası       
 
            Zən. Zəngəzur qəzası 
Zaq. Zaqatala dairəsi       
 
 
Şam. Şamur dairəsi 
Y. Yeni Bəyazit qəzası    
 
 
Ər. Ərdahan dairəsi 
Al. Aleksandrapol qəzası     
            Pəm. (Pəmbək) 
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Bayramov  A.Ə.  “Kitabi  –  Dədə  Qorqud”da  adlar  və  Qafqaz  ərazisində  onların 
toponimləşməsi. Bakı: 2007. 
2.
 
Budaqov B. Türk uluşlarının  yer yaddaşı. Bakı: Elm, 1995, 270 s.   
3.
 
Əhmədov T. Azərbaycan toponimikasının əsasları. Bakı: Bakı Universiteti, 1991, 312 s.  
4.
 
Qafqaz hərbi dairəsinin topoqrafik xəritəsi. Tiflis, 1903 (rusca) 
5.
 
Paqirev D.D. Qafqazın 5 verstlik xəritəsinin əlifba göstəricisi. Tiflis: 1912 (rusca). 
6.
 
Erk.Yurtsun. Asiyadakı  türkcə coğrafi adlar derlemeləri. Tamğa. İstanbul, 1993. 
 
РЕЗЮМЕ 
НЕКОТОРЫЕ СИНТАКСИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ОРОНИМОВ  
ЮЖНОГО КАВКАЗА 
Тагиева Р.И. 
 
Ключевые слова: география, топонимы, оронимы, карта, ойконимы
В  статье  анализируются  оронимы  –  названия  рельефа  Южного  Кавказа,  нашедшие 
месть на военно-топографической карте, опубликованной в 1903 году в  Тифлисе. Показаны 
их  синтаксические  особенности.  Приводятся  образцы  оронимов,  составленные  по  модели 
глагольных  сочетаний  (Дашкесен,  Налтокен,  Аглаган,  Налбанд  и  др.),  а  также  именных 
(Гырхгыз, Топдаг, Агязы, Тапагая и др.). 
 
SUMMARY 
SYNTACTICAL PECULIARITIES OF SOME SOUTHERN CAUCASUS ORONYMS 
Taghiyeva R.I. 
 
Key words: geography, toponym, oronym, map, oykonym
The article analyzes   the syntactical  rules of oronyms  and reliefs in  an ordnance map of the 
South Caucasus printed in Tbilisi in 1903. The features of oronyms in models of noun combinations 
(Gırxgız,  Topdag,  Tapaqaya,  Agyazı)  and  verbal  combinations  (Dashkasan,  Naltokan,  Aglagan, 
Nalband and etc.) are reflected. 
 
 
Daxil olma tarixi: 
İlkin variant 
08.01.2016 
 
Son variant 
01.06.2016 
Cənubi Qafqazın bəzi oronimlərinin sintaktik xüsusiyyətləri 
 


Yüklə 5,03 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   44




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə