21
nəzər yetirdikdə coğrafi obyektlərin bütün növlərinin işarələndiyini görürük. Bir daha bu adları bizə
yadigar qoyub gedən soylarımızla fəxr edirik.
Bu yazıda relyef adlarını tədqiqata cəlb etdiyimiz üçün daha çox həmin adlara müraciət
etməyimiz təbiidir.
Xəritədə o dövr üçün çox böyük strateji əhəmiyyəti olan, makro və mikroarelda işlənən,
relyef adları (dağ, dərə, təpə, düz, yoxuş, qaya, yurd, daş, keçid, dərə və s.) daha çox diqqəti cəlb
edir. Bakı, Gəncə, İrəvan, Tiflis,Qars quberniyalarının
qəza və dairələrində, eləcə də ona yaxın olan
ərazilər üzrə (24 qəza, 6 dairə) xəritədə qeyd olunmuş oronimləri – relyef adları müxtəlif növ ismi
birləşmə və ya feli birləşmə modellərində nəzərə çarpır. Həmin oronimləri sintaktik quruluşuna
görə belə təsnif etmək olar.
1. Birinci növ ismi birləşmə modelində
Dəlidağ (B.), Dəlidağ (Ağ) , Dəlidağ (Cav.), Ağcala (B.), Əyriqar (B.) , Üçtəpələr (Ağ.),
Şiştəpə (Ağ.), Ağbaba (Ağ.), Örtülüdağ (Ağ.), Çobandağ (Sıg.), Əriktəpə (Sıg.), Tourtəpə (Sığ.),
Tayadaş (Qar.), Şiştəpə (Qaz.), Soyuqbulaq (Qaz.), Ağbulaq (Tif.), Qaraköynək (Üç.), Qızılyar (Üç.),
Topdağ (İr.), Qaraqaya (Dər.), Gözəldərə (Dər.), Qaraarxac (Göy.), Gəlinqaya (Cav.), Çamurrudağ
(Zan.) Sıxyurd (Zən.), Sarıdağ (Nax.), Muradtəpə (Dər.), Qızılziyarət (Sür.) Qızılyoxuş (Cav.), Ağdaş
(Ş.), Saraytəpə (Ş.), Qalatəpə (Ş.), Qırxqız (Ş.) , Göytəpə (G.), Dəyirmantəpə (Ş.), Qaratəpə (C.),
Çanaxtəpə (Ç.), Qaraquştəpə C.), Xoruzludağ (C.), Göytəpə (Zən.), Qaladaş (Lən.), Qarauldaş (Lən.),
Qoturdağ (Zaq.), Dikqaya (Sam.), Alacadağ (Ər.), Uğurludağ (Ər.), Seyidyurd (Sam.), Qaladərə
(Sığ.), Babadağ (Sam.) , Salbuzdağ (Sam.), Şahdağ (Sam.), Qızıldağ (Y.), Buğdatəpə. Taya Qaya
(Ağ.) Çətindağ (B.), İlandağ (Al.) Başkeçid (B.), Ağyazı (Zaq.), Qarayazı (Q.)
Göründüyü kimi, təqdim olunan relyef adları iki komponentlidir. Komponentlər arasında
yanaşma əlaqəsi vardır. Birinci tərəfdəki sözlər əsasən rəng, miqdar, əlamət, keyfiyyət, və etnik
mənşəli sözlərdən, ikinci tərəfi isə bütün türk ellərində bir sistem kimi mövcud olan coğrafi
terminlərdən (dağ, təpə, daş, qaya, dərə, qazı, yoxuş, oyuq, yurd və s.) ibarətdir. Relyef adlarının
qəzalar üzrə təkrarlanması onların eyni düşüncə əsasında yaranmasını sübut edir (4).
Kənd adlarında olduğu kimi, relyef adlarında da coğrafi obyektləri fərqləndirən fərqləndirici
sözlər (böyük, kiçik, aşağı, yuxarı, gədə və s.) işlədilmişdir. Məsələn, Böyük Ağdağ, Kiçik Ağdağ
(Y) Böyük Maymaq, Gədə Maymaq (Pəm.), Böyük Abul, Kiçik Abul (Ax.)
2. İkinci növ ismi birləşmə modelində:
Seyid yurdu (Sam), Ellər oyuğu (Sıg), Sıx yurdu (Zən.), Bazar düzü (Q.), Qum dağı (Ağ.),
Qızıl bahası (Zən.), Qarabağ düzü (Ş.), Loru düzü (B.), Şörəyel düzü (Al.). Göründüyü kimi,
göstərilən oronimlərin birinci tərəfi qeyri-müəyyən yiyəlik halda, ikinci tərəfi III şəxsi bildirən
mənsubiyyət şəkilçili sözdən ibarətdir. İdarə əlaqəsi ilə formalaşmışdır (3.226).
3. Feli sifət modelində:
Əriməz (Zən.), Daşkəsən (Bor.), Kürkgeyilən (Sıg.), Mıxtökən (Şam.), Naltökən (B.),
Usufvurulan (Ağ.), Leyli qaçan (Dər.), Palantökən (Sığ.)(4.5).
Göstərilən dağ adları feli birləşmə modelində fondlaşmış sözlərdən törənmişdir. Göründüyü
kimi, dağın müəyyən əlamətinə və ya təbii şəraitinə görə bu adlar yaranmışdır.
Xəritədə bəzi coğrafi
adlar qeyri-rəsmi olsa da, tərcümə edilmişdir. Məsələn, Ağlağan “Mokrıy”, Ağbulaq (“Belıy
Klyuç”) kimi qeyd olunmuşdur. Xəritədə erməni mənşəli toponimlər yoxdur. Bu addəyişmələr
sonrakı illərdə də baş vermişdir. Qeyd olunmalıdır ki, göstərilən oronimlərin bir çoxu müasir
xəritələrdə yoxdur, unudulmuşdur.
Xəritədə çoxlu rus mənşəli adlar nəzərə çarpır ki, bu da çar hökumətinin Cənubi Qafqazı
ruslaşdırmaq siyasətinin nəticəsi idi.
Rusiyanın ucqarlarından köçürülən malaqan, duxabor, rus və qeyri kimiləri Azərbaycan
türklərinin qədimdən yaşadıqları məskənlərə və yaylaq yerlərinə, gəlirli
torpaqlara yerləşdirilmiş və
gəldikləri yerlərin adlarını dəyişdirmişlər. Məsələn: Saratovka, İvanovka, Astraxanovka və s.
Elmi yeniliyi: Məqalədə ilk dəfə olaraq Cənubi Qafqazın hərbi-topoqrafik və məxfi
xəritəsində qeydə alınan kartoqrafik adlar tədqiqata cəlb edilir, onların sintaktik xüsusiyyətləri
göstərilir.
Tağiyeva R.İ.
22
Tətbiqi əhəmiyyəti: Tətbiqi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, nəşr olunan toponimlər lüğətində
həmin kartoqrafik adlardan isrifadə etmək mümkündür. Çünki həmin adların etnik tariximiz üçün
çox əhəmiyyətlidir.
İXTİSARLAR
B. Borçali qəzası
C. Cavad qəzası
Ş. Şuşa qəzası
Cav. Cavanşir qəzası
Şər. Şərur Dərələyəz qəzası
Lən. Lənkəran qəzası
Nax. Naxçıvan qəzası
Ağ.
Ağbaba nahiyyəsi
Sür. Sürməli qəzası
Sığ. Sıgnaq qəzası
Q. Quba qəzası
Qaz. Qazax qəzası
Üç. Üçkilsə qəzası
Zən. Zəngəzur qəzası
Zaq. Zaqatala
dairəsi
Şam. Şamur
dairəsi
Y. Yeni Bəyazit qəzası
Ər. Ərdahan dairəsi
Al. Aleksandrapol qəzası
Pəm. (Pəmbək)
ƏDƏBİYYAT
1.
Bayramov A.Ə. “Kitabi – Dədə Qorqud”da adlar və Qafqaz ərazisində onların
toponimləşməsi. Bakı: 2007.
2.
Budaqov B. Türk uluşlarının yer yaddaşı. Bakı: Elm, 1995, 270 s.
3.
Əhmədov T. Azərbaycan toponimikasının əsasları. Bakı: Bakı Universiteti, 1991, 312 s.
4.
Qafqaz hərbi dairəsinin topoqrafik xəritəsi. Tiflis, 1903 (rusca)
5.
Paqirev D.D. Qafqazın 5 verstlik xəritəsinin əlifba göstəricisi. Tiflis: 1912 (rusca).
6.
Erk.Yurtsun. Asiyadakı türkcə coğrafi adlar derlemeləri. Tamğa. İstanbul, 1993.
РЕЗЮМЕ
НЕКОТОРЫЕ СИНТАКСИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ОРОНИМОВ
ЮЖНОГО КАВКАЗА
Тагиева Р.И.
Ключевые слова: география, топонимы, оронимы, карта, ойконимы.
В статье анализируются оронимы – названия рельефа Южного Кавказа, нашедшие
месть на военно-топографической карте, опубликованной в 1903 году в Тифлисе. Показаны
их синтаксические особенности. Приводятся образцы оронимов, составленные по модели
глагольных сочетаний (Дашкесен, Налтокен, Аглаган, Налбанд и др.), а также именных
(Гырхгыз, Топдаг, Агязы, Тапагая и др.).
SUMMARY
SYNTACTICAL PECULIARITIES OF SOME SOUTHERN CAUCASUS ORONYMS
Taghiyeva R.I.
Key words: geography, toponym, oronym, map, oykonym.
The article analyzes the syntactical rules of oronyms and reliefs in an ordnance map of the
South Caucasus printed in Tbilisi in 1903. The features of oronyms in models of noun combinations
(Gırxgız, Topdag, Tapaqaya, Agyazı) and verbal combinations (Dashkasan, Naltokan, Aglagan,
Nalband and etc.) are reflected.
Daxil olma tarixi:
İlkin
variant
08.01.2016
Son variant
01.06.2016
Cənubi Qafqazın bəzi oronimlərinin sintaktik xüsusiyyətləri