30
Daha bir çətinlik “ədəbi tənqid” termininin diskretliyi ilə bağlıdır. Ədəbiyyatşünaslığın
“tənqid nəzəriyyəsi” adlanan bir bölməsinin inkişafı və tənqidi öz baxış bucağından öyrənən oxşar
humanitar sahələr olan estetika, kulturologiya, ədəbiyyat və incəsənətin sosiologiyasında, məhz
tənqid fenomeninə artan maraq ona gətirib çıxardı ki, həmin definisiya heç də autentik olmayan
anlayışların bildirilməsi üçün istifadə olunmağa başladı. Birincisi, təfəkkürün kommunikativ–
praqmatik növünün üstünlük təşkil etdiyi intellektual proses qismində kritik refleksiya tənqid
adlandırılır [2,70-84]. İkincisi, subyektin bədii praktika məhsullarının dərk edilməsinə
yönləndirilmiş idrak–qiymətləndirmə və interpretasiya fəaliyyətindən ibarət olan ədəbi yaradıcılıq
növü kimi qəbul edilir [5, 169]. Üçüncüsü, bu fəaliyyətin nəticəsi olan, tənqidi əsərin məhz mətni
(və ya mətnlər məcmusu) və dördüncüsü, incəsənətin və cəmiyyətin qarşılıqlı təsirini təşkil edən və
tənzimləyən, əsərin sosial fəaliyyətini təmin edən sosial-mədəni institut kimi yanaşılır [20, 118-138].
Beşincisi, tənqid, ədəbiyyatşünaslığın və ya elmi biliklərin hər hansı bir başqa sahəsinin, məsələn,
incəsənət elminin tərkib hissələrindən biri kimi öyrənilir [6, 168-169]. Altıncısı, xarici ənənələrə
əsasən tənqid deyildikdə daha çox bədii hadisənin istənilən monoqrafik təhlili, o cümlədən sırf elmi
təhlili nəzərdə tutulur [18, 459-478].
Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, sadalanan elmlərin qeyri-bərabərliyi və ayrılmasının
zərurətinə dair məsələ Rus ədəbi tənqidində heç vaxt qaldırılmayıb. Bu səbəbdən də terminin indiki
zamana qədər formalaşdırılmış semantik müxtəlifliyi konkret işlərdə hər zaman nəzərə alınmır.
Belə ki, birinci – üçüncü mənalar, ənənəvi olaraq, mənaca ekvivalentlər kimi istifadə edilir və
bunun nəticəsində bir sıra nəzəri problemlərin təfsirində fərqli oxunuşların yaranması labüddür. Bu,
tənqidin tarixi və nəzəriyyəsi üçün ən aktual kateqoriyalarından birinin misalında - tənqidi metodun
fərdiləşdirilmiş və tipoloji variantlarında yaxşı görünür. Belə ki, öncə tədqiqatçıların diqqəti
anlayışın məzmun zənginliyinin öyrənilməsi üzərində cəmləşdi. Lakin maraq tədricən problemin
həm də nəzəri aspekti istiqamətində gücləndirilməyə başladı. Metodun struktur modelini yaratmaq
və əsaslandırmaq cəhdləri meydana gəldi. Xüsusilə, bu metodun müxtəlif tərifləri, M.Q.Zeldoviç,
Y.B.Borev, A.M.Qutorov, N.V.Konovalov, B.F.Yeqorov, V.S.Brüxovetski, V.V.Tixomirovun
əsərlərində təqdim edilmişdir.
Təklif edilən yanaşmaları birləşdirən odur ki, anlayışın zəruri komponentləri qismində
dəyişməz olaraq növbəti tandem göstərilir: dərk edən subyektin ümumi dünyagörüşünün əsasları –
onun fəlsəfi-estetik platforması – meyarlar və üsullar. Bu zəncirin bəndləri arasındakı
münasibətlərin necə başa düşülməsi və bu zəncirdə estetik biliklərin hansı funksiyanı yerinə
yetirdiyi barədə V.N. Konovalovun mövqeyində açıq şəkildə göstərilir. O, metodun bir sistem kimi
nəzəri modelini quraraq bir-biri ilə bağlı iki səviyyə qeyd edir: birinci, ümumi nəzəri, ikinci isə
səmərəli səviyyədir. Bu səviyyələrdən hər biri öz növbəsində bir neçə elementlərdən ibarətdir. Bu
zaman, sistemin mürəkkəbliyi və onun üzərinə xarici amillərin əhəmiyyətli təsiri barəsində çoxsaylı
qeyd-şərtlərlə olsa da, iddia edilir ki, səviyyələr arasında “iyerarxik tabelik” mövcuddur [7, 134].
Oxşar nöqteyi-nəzər, estetika üzrə əsərlərdə təqdim edilmişdir [19, 462-463]. Bu zaman isə, tənqidin,
həm fəaliyyət, həm də mətn kimi differensiasiyasının yoxluğu, tənqidi metodun mahiyyəti və
təbiətinin dərk edilməsini çətinləşdirir. Həqiqətənmi bu metod, öz tərkib hissələrinin mütləq birliyində
“tənqidi əsərin, onun məlum, metodoloji məqsədlərə çevrilən funksiyaları ilə birlikdə, öz strukturunun
analoqu olaraq çıxış edir?” [3, 28]. Məhz bu vəziyyət, əksər tədqiqatçılar tərəfindən aksiom kimi
qəbul edilir [21, 1-3]. Yaxud metod yalnız, elmi fikir tərəfindən, tədqiqat obyekti haqqında bilikləri
qaydaya salmaq məqsədi ilə, xüsusi olaraq qurulmuş mücərrəd rəsmi bir modusdur? Nəticədə, əsas
suala cavab bundan asılıdır: metod, subyekt tərəfindən incəsənətin yaradıcı yolla mənimsənməsinin
real vasitəsidir və yaxud bu məhz tənqidin elmi təhlili üçün bir alətdir?
Əgər tənqidi materialların müxtəlifliyini və fərqli cinsliliyini nəzərə alsaq, o zaman açıq
şəkildə görünür ki, real tənqidi əsərdə metodun bütün komponentləri, o cümlədən fəlsəfi-estetik
koordinatlar, müəllif tərəfindən hər zaman başa düşülən səviyyədə tam olaraq dərk edilmir və hər
zaman, diskursiv-məntiqi şəkildə konkret mətndə təqdim edilmir. Onlar həm obyektiv, həm də
Ədəbi-tənqidi mətndə estetik problematikanın fəaliyyətinin spesifikası
31
subyektiv xarakterli səbəblərdən ötrü, ümumiyyətlə, heç olmaya bilər. Bunun misalı kimi ünvanlı,
məqsədli yönləndirmələr, kommersiya, qəzet, yazıçı tənqidinin bəzi variantlarında və ya epiqram,
tənqidi replika, qeydlər, bədii hadisə haqqında hesabat, annotasiya kimi kiçik janrlarda nəzəri
hesablamaların əsas materiala janr və üslub baxımından uyğunsuzluğunu göstərmək olar.
Esseistikada praktiki təcrübəyə istinad edərək V.Y.Xalizev haqlı olaraq qeyd edir: “...Mənəvi
cəhətdən qüsursuz və dərin idraka malik, lakin analitik formaya malik olmayan bir çox ədəbi-
tənqidi çıxışlar mövcuddur. Zövqün hökmləri, tənqiddə öz hüquqlarına malikdir, baxmayaraq ki,
onların məntiqi əsaslandırılması yoxdur və dünyanın dərk edilməsi və estetik emosiyanın canlı
hərəkətində ifadə edilir...” [7, 88]. Belə ki, estetik doktrinanın bütöv, geniş şəkildə təqdim edildiyi
və əsaslandırıldığı proqramlı məqalələr, çox güman ki, qanunauyğunluğun pozulması deməkdir,
çünki onların tənqidi mətnlərin ümumi kütləsindəki nominal payı nisbətən azdır.
Müəllifin öz fəlsəfi-estetik kredosunu izah etməməyinin səbəbi, çox vaxt, senzura şərtləri,
sosial-siyasi hadisələrin təsiri, etik və ya korporativ doğruluq qaydaları kimi eksta ədəbi amillərin
təsirindən irəli gəlir. Bundan başqa, daha bir məqamı nəzərə almaq lazımdır ki, həm proses, həm də
mətn olaraq, tənqiddə, metodoloji bazanın yaradılmasından öncə müəllifin meyarlarının və konkret
aksioloji fəaliyyətinin formalaşmasının olması heç də mütləq deyil. Metodun yuxarıda göstərilən
bütün elementlərinin hazırlanması, paralel şəkildə icra edilir, bəzən isə əks qaydada hərəkət edir.
Əsərlər, yazıçılar, sənət sahələri kimi yeni-yeni bədii ərazilərin kəşf edilməsi ilə eyni
zamanda, əsərlərdə çox vaxt nəzəri öz-özünü refleksiya meydana gəlir. Rusiya tənqid elminin bütün
tarixi (yalnız onun XVIII əsrdəki inkişafının ilkin mərhələsindən başqa) buna sübutdur. Parlaq
nümunələrdən biri kimi V.Q.Belinskinin adını çəkmək olar. Böyük tənqidçinin yaradıcılığında
ümumi estetik axtarışların və analitik-qiymətləndirici fəaliyyətin vəhdəti və sinxronluğu ona həsr
olunmuş çoxsaylı tədqiqatlarda nümayiş etdirilmişdir. Gənc Belinskinin estetik baxışlarının,
Q.A.Solovyov tərəfindən diqqətlə öyrənilməsi prosesində etdiyi müşahidələr çox böyük əhəmiyyət
kəsb edir. Tədqiqatçı inandırıcı şəkildə sübut etdi ki, məhz praktika və ədəbiyyat faktları, xüsusilə,
A.S.Puşkin və A.V.Koltsovun poeziyasının dərk edilməsi, V.Q.Belinskinin əksər nəzəri fikirlərini
dəyişdirirdi [13, 178]. Bu hal bir çox məqamlarda bütövlükdə tənqidə də aiddir.
Bütün deyilənlər, növbəti rəylər üçün əsas verir: fəaliyyətin bu sahəsində istənilən
mülahizənin ilkin nöqtəsi kimi çıxış edən tənqidi refleksiya, fundament rolunu oynayan dünya
görüşü əsasları, estetik nəzəriyyə, meyarlar, qiymətləndirici təcrübə metodun bütün ardıcıl tabe olan
elementlərini mütləq şəkildə əhatə edir. Refleksiyanın, bilavasitə tənqidi əsərə transformasiyası
mexanizmini eskiz şəklində öyrənərək, bu ziddiyəti başa düşmək mümkündür.
Dərk edən subyektin şüurunda mövcud olan struktur modeli, tamamilə konkret bir mətnin
yaradılması məqsədini daşıyan bir proses kimi inkişaf edib öz hərəkətini başlayan zaman müəllifin
metodoloji biliklərinin müəyyən hissələrinə, ümumiyyətlə, ehtiyac duyulmur. Konkret təfəkkür
materialının mətn tərtibatında iştirak edən hissələr isə, məqsədli yönləndirmələrdən, tənqidi çıxışın
müəyyən janr, ideya-məzmun və digər xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, özünü fərqli-fərqli büruzə verir.
Müəllif fikrinin gerçəkləşməsi gedişatında fəlsəfi-estetik koordinatlar, kifayət qədər
sistemləşdirilmiş formada mətndə təqdim edilə bilər. Əksər hallarda məqalənin kompozisiya
baxımından, nəzəri (proqramlı) və qiymətləndirici hissələrə parçalanması müşahidə olunur ki, bu
sonuncu hissə estetikaya aid məsələlərlə zəngindir. V.Q.Küxelbekerin “Bizim poeziyanın, xüsusilə,
lirik poeziyanın son onillikdə istiqaməti haqqında” (О направлении нашей поэзии, особенно
лирической, в последнее десятилетие) (1824), N.A.Dobrolyubovun “Rus ədəbiyyatının
inkişafında xalqçılığın iştirakının dərəcəsi haqqında” (О степени участия народности в
развитии русской литературы) (1847), M.Y.Saltıkovun “Koltsovun şeirləri” (Cтихотворения
Kольцова) (1856-1860) məqalələri nümunə kimi göstərilə bilər.
Tənqidçinin ilkin mövqeyi əsərin mətnaltında qalır. Axı tənqidin əsas funksiyası – elmi
konsepsiyaların, ciddi, sübutlu və dəlilli şəkildə istehsalı deyil, “ayrı-ayrı bədii əsərlərin
qiymətləndirilərək dərkedilməsidir” (V.Y.Xalizev). Qeyd edilməlidir ki, metodoloji yönləndirmələrin
Kərimova V.S.