Uot 82-91 geyim və BƏZƏk adlarinin bayatilarda əks olunmasi
Yüklə 1,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elmi yeniliyi
- Tətbiqi əhəmiyyəti
- РЕЗЮМЕ ЛИНГВОКУЛЬТУРНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ЭВФЕМИЗМОВ Эминли Б.И.
- SUMMARY LINGUOCULTURAL FEATURES OF EUPHEMISMS Eminli B.I. Keywords
10
rəsmi, qadağan edilmiş, deyilməsi məsləhət görülməyən, ictimai yerlərdə nalayiq hesab edilən, ədəb dairəsindən, etikadan kənar olan sözlər əvəzinə, ona yaxın, qismən nəzakətli, bəzən də örtülü, gizli sözlərin işlədilməsi daxildir. İkinci qrupa daxil olan sözlər tabu sözləri əvəz edir. Birinci qrupa daxil olan evfemıstik sözlərlə ikinci qrupa daxil olanlar arasında başlıca fərq aşağıdakı kimidir. Birinci qrupa daxıl olan evfemistik sözlərin əvəz etdikləri sözlərin məzmununa, mənasına demək olar ki, tam uyğundur. Hər ikisi ilə, yəni istər evfemistik sözlə, istərsə də onun əvəz etdiyi sözlə ifadə edilən məzmun eynidir və hər ikisi asanlıqla başa düşülür.
Doğrudur, evfemıstik sözlər əvəz etdiyi sözdən formaca fərqlənir, yəni sözlər, ifadələr, hətta cümlələr əvvəlkilərə bənzəmir, lakin məzmun eynidir, burada məzmun təhrif olunmur, çox asanlıqla başa düşülür. Məsələn: “öldü” əvəzinə “rəhmətə getdi”, “o biri dünyaya təşrif apardı”, “ömrünü bizə bağışladı”, “həyatı tərk
birdir. Lakin ikinci qrupa daxil olan evfemistik sözlər birinci qrupa daxil olanlardan bir neçə cəhətdən fərqlənir. Tabu sözü əvəz edən söz, yəni evfemistik söz, həm formaca, həm də məzmunca bir-biri ilə əlaqədar deyildir. Bunları müəyyən izahat olmadan, mətnə müraciət etmədən başa düşmək çətindir. Məsələn: insan bədəninin müəyyən üzvlərini öz adı ilə söyləmək və ya yazmaq ədəb dairəsindən kənar hesab edildiyindən elm aləmində bunları ifadə etmək lazım gəldikdə yalnız latın dilində olan adları verilir. Bu isə müəyyən dərəcədə onların adını gizli saxlayır, yalnız mütəxəssislər bunu başa düşür. “Tabu əsasında yaranan evfemizmlərin bir qismi də müəyyən qorxu, təhlükə törədən əşyaların adını çəkmək xatirinə yaranır" [1,65]. Məsələn: məişətdə ilanın adını çəkmək guya müəyyən təhlükə törədir. Buna görə də “ilan” sözü əvəsinə “ip, kafir, mərdüməzar, xalası göyçək” və s. sözlər işlədilir. Tabu əsasında yaranmış evfemizmlərin bir qismi də müəyyən etika ilə bağlıdır. Məsələn: kişi öz qadınının adını başqalarının yanında çəkməyi eyib hesab edir. “Mənim arvadım, arvadım Gülər” və s. əvəzinə “Bizim külfətimiz, uşaqların anası” kimi söz və ifadələr işlədir. EIəcə də bəzi qadınlar ərlərinin adını söyləməyi qəbahət hesab edir və bunun əvəzinə “uşaqların atası, mənim qocam,” bəzən də “o” şəxs əvəzliyini işlədir.
incəlik, yumşaqlıq duyulur. Son illər insanların nitqi davranışında aqressivliyin həddindən çox artığı müşahidə edilir. Evdə, qonşuluqda, ictimai yerlərdən (ticarət məkanları, ictimai nəqliyyat vasitələri) tutmuş, meydanlardakı mitinq, parlamentdəki debatlara qədər hər birində söylənilən nitq həmsöhbətin davranışının qiymətləndirilməsində şərtilik kimi xarakterizə edilir (kəskin neqativ ekspressivlik (hər hansı bir mövzunun müzakirəsi zamanı, hətta düşmənsayağı nitq tonu və s.) Müasir şifahi və qismən də yazılı nitqin belə xüsusiyyətləri dilxarici fəaliyyətdə baş verən neqativ proseslərin nəticəsidir: bunlar mədəniyyət sahələrində ümumi destruktiv məfhumlarla sıx bağlıdır. Xarakter, məqsəd və nəticələrinə görə müəyyən dərəcədə ziddiyyətli olub, istifadə edilən vasitələrdən biri də nitqin evfemizmləşməsidir. Evfemizmləşmə üçün fikrimizdə aşağıdakı məqamlar mahiyyətlidir: 1) Nitqin predmetinin birbaşa mənasının mövcud sosial mühitdə və ya konkret adresat tərəfindən kobudluq, kəskinlik, ədəbsizlik və s. kimi dəyərləndirilməsidir. Müəyyən obyekt, insan fəaliyyətinin sahələri və insan münasibətləri belə qiymətləndirmə yarada bilər [6, 28]. Digərləri bu nöqteyi-nəzərdən neytraldır. Buna görə də hər nitq evfemizləşməyə uğramır. Yalnız kobud söz və ifadələr yerinə daha yumşaldıcı ifadələrdən istifadəsi məfhumun mahiyyətini maskalayır, gizləyir. Buna, bəzi tibbi terminlərin də istifadəsində rast gəlinir. Məsələn: insanları qorxudan xərçəng, şiş əvəzinə törəmə, kanser və s. sözlər işlənir. 2) Evfemizmlərin istifadəsinin mətndən və nitq şəraitindən asılı olması: “Nitq situasiyası üzərində sosial nəzarət və ya danışanın öz nitqinə nəzarəti nə qədər sərt olarsa, evfemizmlərin yaranması da bir o qədər mümkündür. Əksinə, nitq situasiyasına zəif nəzarət olduqda nitqin yüksək avtomatizmi zamanı (ailədə ünsiyyət, dostlarla ünsiyyət və s.) evfemizm əvəzinə birbaşa məna ifadə edən sözlərə üstünlük verilir” [6, 30]. Danışanın bu və ya digər predmeti adlandırması ədəblilik–ədəbsizlik, nəzakətlilik–kobudlu- luq nöqteyi-nəzərindən insanların müəyyən fəaliyyət mövzusu və sahələrindən və yaxud da onlar Evfemizmlərin linqvomədəni spesifikası
11
arasındakı münasibətlərdən asılıdır. Belə ənənəvi mövzu və sahələr fizioloji proses və vəziyyətlərlə əlaqədardır. Məsələn: hamilə–boylu, ikicanlı; insan bədəninin ayrı-ayrı hissələri Sosial və şəxslərarası münasibətlərdə evfemizmlərin istifadəsinin əsas məqsədi həmsöhbətlə kommunikativ konfliktlərdən və uğursuzluqdan qaçmaq cəhdidir. Bu növ evfemizmlərdə adlandırma digər nominasiya üslublarından daha nəzakətli formada olur. Məsələn: kar–zəif eşidən, qulaqdan zəif; kor–gözü zəif, tipli ifadələr həmsöhbətdə kommunikativ diskomfort yaratmamaq məqsədi daşıyır. Elmi yeniliyi: Evfemizmlər müasir dilimizdə işləkliyinə görə fərqlənən söz qrupu kimi izah edilsə də, linqvistik cəhətdən geniş təhlil olunmuşdur. Məqalədə ilk dəfə olaraq evfemizmlər linqvomədəni aspektdən təhlil olunub.
dərslərində nəzəri məlumat kimi istifadə edilə bilər.
1.İbrahimova S.R. Evfemizmlərin fonosemantik xüsusiyyətləri// Humanitar Elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri. Bakı, BSU. 2.Xəlilov B.Ə. Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı: Nurlan, 2008, 442 s. 3.Булаховский Л.А. Табу и эвфемизмы // Введение в языкознание. Ч.2. М.: Учпедгиз, 1953. с.50-54
4.Величковский Б.М. Современная когнитивная психология. М.: МГУ, 1982, 336 с. 5.Залевская А.А. Психолингвистическое исследование: слово и текст. Тверь: Тверской гос.ун., 2002, с.35- 46 6.Крысин А.П. Эвфемизмы в современной русской речи. Русистика, Берлин, 1994, №1-2, с.28-49 7.Шмелев Д.Н. 'Эвфемизм Текст// Русскии язык. Энциклопедия. М.: Советская Энциклопедия, 1979, 486 с.
ЛИНГВОКУЛЬТУРНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ЭВФЕМИЗМОВ Эминли Б.И.
Эвфемизмы используются в устных или письменных текстах для замены слов, признанных грубыми или « непристойными», например, бранно-ругательных и матерных слов. Иногда в качестве эвфемизмов используются «нелитературные» слова с меньшей отрицательной «нагрузкой», чем брань и мат- просторечные, жаргонные, авторские. Использование эвфемизмов значительно смягчает негативную «нагрузку» на текст бранных или матерных слов, хотя в большинстве случаев по эвфемизму, либо по смыслу текста можно установить, какое слово он заменяет.
Euphemisms are used in speech or printed texts for replacement of words which are recognized as rude or “improper” such as abusive and obscene words. Sometimes, “nonliterary words” are used as euphemisms with less negative “load”, rather than abusive, slangy, authorial. Use of euphemisms significantly mitigates negative “load” of abusive and obscene words on text. However, in most cases it is possible to determine the word it replaces due to euphemism or text.
İlkin variant 21.04.2017
Son variant Eminli B.İ.
Yüklə 1,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|