Uot 82-91 geyim və BƏZƏk adlarinin bayatilarda əks olunmasi
Yüklə 1,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “ELMİ XƏBƏRLƏR”
- “ duvak, tuvak, tuğak “
16
UOT 801.81 TOY MƏRASİMİ İLƏ BAĞLI BƏZİ TERMİNLƏRİN STRUKTUR- SEMANTİK TƏHLİLİ MUSAYEVA İLAHƏ İLHAM qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti, müəllim e-mail: i_musayeva83@mail.ru Açar sözlər: mərasim, göbəkkəsmə, adaxlı, nişanlı, duvaq
İstər tarixi, etnoqrafik, istərsə də dil və mədəniyyət aspektindən öyrənilməsi labüd olan mərasim leksikasında etnolinqvistik amillərin müqayisəli şəkildə araşdırılması məqsədəuyğundur. Belə ki, ortaq tarixə malik olan türk dillərinin mərasim leksemlərinin struktur-semantik və funksional təkamülünün tədqiqi olduqca vacibdir və bu araşdırmaların tutarlı faktlar və nəticələr ortaya qoya bilməsi danılmazdır. Nümunələr əsasında bu leksemlərə nəzər salsaq, bəzi sözlərin semantik diferensiyaya uğradığının, bəzilərinin isə fonetik baximdan fərqlənsələr də, semantik cəhətdən paralellik təşkil etdiyini görə bilərik. Məsələn: kürəkən, küdəkü, güyəgü, göygü, göy kürəkən sözünun müxtəlif türk dillərində işlənən derivatlarıdır. Azərbaycan və türk dillərinin mərasim leksikalarını müqayisəli şəkildə tədqiq etdikdə belə bir mənzərə yaranır ki, məhz mərasim leksikasına daxil olan söz və ifadələr dilin daha qədim dövrlərinə aid leksik-semantik xüsusiyyətlərin daşıyıcısı kimi çıxış edir. Bəzən müqayisə edilən bu dillərin tərkibində elə sözlərə rast gəlinir ki, onları digər türk dillərində də olduğu kimi müşahidə etmək mümkündür. Məsələn: türk dilində işlədilən soy-sop (nəsil-nəcabət, soy, kök, tayfa) sözü paragenonimlərə aid edilə bilər. Belə ki, türk dilindən əlavə, bu sözə qaraim dilində də сой-соп şəklində təsadüf edilir ki, bu dildə qeyd edilən leksik vahid “ailə” mənasında işlədilir. Türk və Azərbaycan dillərində mərasim leksikası ilə bağlı araşdırmalara nəzər saldıqda dilçilik ədəbiyyatında bu qəbil tədqiqatların az olması faktı ilə üz-üzə dayanırıq. Xalqın milli- mənəvi dəyərlərinin daşıyıcısı olan mərasim leksikasının araşdırılması, düşünürük ki, tutarlı faktlar və nəticələr ortaya qoya bilər. Oğuz qrupu türk dillərinin leksikası müxtəlif aspektlərdən fərqli şəkildə işıqlandırılır. Məsələn: Y.Çunqayev öz tədqiqatında türkmən və qədim türk dilinin venger dili ilə əlaqələrini işıqlandıraraq venger dilində türk paralellərindən söhbət açır və s. Biz isə mərasim leksikasını araşdırarakən bir o qədər də fərqli dilləri deyil, oğuz qrupu türk dillərinə daxil edilən Azərbaycan və başqa türk dillərinin materiallarına əsaslanırıq. Bu dillərdə mərasim leksikası kifayət qədər geniş işıqlandırılmamış və tipoloji araşdırmaya, linqvistik təhlilə cəlb edilməmişdir. Türk dillərinin mərasim leksikasında işlənmə tezliyi ilə diqqəti cəlb edən leksik vahidlərdən biri duvaq sözüdür. Duvaq tarixən türk qızlarının toy zamanı bədnəzərdən qorunmaq üçün istifadə etdikləri vasitə, örtükdür. Evlilik mərasimində həyat yoldaşlarının üzünü ilk dəfə gördüklərinin sübutu kimi duvağı bəy özü açmış, rənginə gəldikdə, saray gəlinləri qırmızı, sadə xalq isə bənövşəyi, ağ, mavi rənglərdən istifadə etmişlər. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində duvaq 2 mənada göstərilmişdir: 1) (etnoqr.) gəlin gedən qızın üzünü örtən tül örtü. Məs: Gül düxtərinin ərusi yetmiş; Gülgün duvağın başına örtmüş. (Xətayi) 2) məc.Təşbehlərdə “örtü” mənasında. Qapqara bir duvaqla örtülmüşdür göy saray. (R.Rza) [1, 710] Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 13 № 2 2017
17
Bu terminin etnoqrafik yaşına nəzər salsaq, “Kitabi Dədə Qorqud”da eyni fonetik tərkibdə, eyni anlamda işləndiyinin şahidi olarıq. Məs: Selcan xatun aydır: - Tatlu dəmağ tutubanı soruşmadım, al duvağım altında söyləşmədim. [2,116] İzahlı lüğətdə həmçinin termininin bir çox törəmələrinin izahı verilmişdir: duvaqqapma (is. ədəb. xalq dastanlarının axırında, adətən, gəlini tərifləyən və ona nəsihət verən aşıq şeri) duvaqlı (üzündə duvaq olan, üzü örtülü), duvaqlıq (duvağa yarayan duvaqlıq tül), duvaqlanmaq (üzünə duvaq çəkilmək). Türkiyə türkcəsində “duvak, tuvak, tuğak “ sözləri fonetik baxımdan fərqlənsə də, semantik cəhətdən eyni funksiyanı daşıyır. Türk dilinin sözlüyündə leksemin 3 mənası göstərilmişdir: 1) isim Gelinin başını, bazen de yüzünü örten dantel veya tülden örtü. 2) Küp, tandır, baca və b.nın taş ve ya torpaktan yapılmış kapağı. 3)Yeni doğan bazı bebeklerin doğduğu zaman başlarını çevreleyen zar. Türk dilinin leksik qatında işlənən “telli duvaklı” ifadəsi də bu sözün törəmələrindəndir. “Tel” dedikdə gəlinlərin başlarına taxdıqları gümüş rəngli simdən düzəldilmiş tellərdən söhbət gedir, hansı ki, toy günündə duvaqla birgə taxılır. Ayrı-ayrı türk dillərində işlənmə tezliyi dinamik olan duvaq leksik vahidinin semantik strukturu o qədər də çoxkomponentli deyil. Belə ki, müxtəlif türk dillərində fonetik fərqlərlə müşahidə olunan termin qırğız dilində tubak, özbəklərdə tuvak, bulqarlarda devak, qazaxlarda tumak (baş örtüyü), qaqauz dilində duak formasında işlənməsinə baxmayaraq, semantik məna sferası etibarilə bütün türk dillərində paralellik təşkil edir. Evlilik mərasiminin ən önəmli atributlarından sayılan duvaq etnoqrafik termininin etimalogiyasına gəldikdə isə, ingilis dilçisi Klausonun fikirlərinə əsaslanaraq demək olar ki, sözün kökü Mahmud Kaşğarlının Divanında “ qapamaq, tıxamaq, bağlamaq” anlamında işlənən “ tu “ feilidir [4, 567]. Tu-tog-tug sözlərindən tog-la-t qapamaq, qapatmaq feillərinin törədiyini yazan dilçi alim sözün funksional məna keyfiyyətinin dəyişmədiyini göstərmişdir. Türkcədə tuğ, tuh, kəlimələri “doğmaq, doğurmaq” anlamında, ak (bəyaz) sözü isə Altay türkcəsində cənnət anlamında işlənmişdir (B.Ögel). Quman-qıpçaq sözlüyündə tuv, Azərbaycan dilində doğ kəlimələri də doğmaq- insanın və ya heyvanın dünyaya gəlməsi anlamındadır.Qeyd edilən faktları nəzərə alaraq belə nəticəyə gəlmək olar ki, duvağın bizə məlum olan örtük anlamından başqa “doğmaq, törəmək”, el arasında işlənən “ağ günə çıxmaq”, ata evinə qapalılığı, ər evinə isə yeni bir doğumu ifadə edən rəmzi mənaları da vardır. Türk dillərində ilk baxışdan fərqli məna sferası ilə müşahidə olunan duvaq və divar sözlərinin mahiyyət etibarı ilə eyni funksiyanı yerinə yetirdiyini sübuta yetirən türk türkoloqu Adem Aydemir yazır: Türkcede tuvak-duvak kəlməsiylə eyni kökdən gələn tuvar-duvar kəlməsi bir tərəfi digər tərəfdən ayıran yüksək əngəlin adı olmuş, duvak maddədən mənanı, duvar isə maddədən maddəni ayırmışdır [3, 624]. Duvaq leksik vahidinin etimologiyası ilə bağlı başqa bir variant isə tuğak, tuvak, duvak sözlərinin tuv,tuğ,duv (qapa, tıxa, ört) feillərinə - ak isim düzəldən şəkilçinin əlavə edilməsi yolu ilə düzəlməsidir. V.V.Rodlovun lüğətində üç məna çərçivəsində qeyd olunmuşdur:” gəlini gizlədən qırmızı tül örtü, yeni doğulan körpənin örtüyü, örtük”. Duvaq və duvar sözləri müasir qaqauz dilində “v“foneminin düşməsi ilə müşahidə olunur və duak, duar formasındadır. İnsan həyatının ən önəmli günü olan toy mərasimi ilə bağlı olan duvaq sözünün işlənmə dairəsi əhatəlidir və söz hazırda öz funksional keyfiyyətini itirməmiş, məna dəyişikliyinə uğramamış, əksinə, ilkin mənasını qoruyaraq semantik aspektdən xeyli genişlənmişdir. Mərasimlər, onların etnoloji və mifoloji kökləri qədim türk tayfalarının tarixi ilə qarşılıqlı surətdə öyrənilməlidir. Bu, hər şeydən əvvəl qədim yazılı abidələri ətraflı şərh etmək, eyni zamanda türksistemli dillərin fonetik, leksik və qrammatik quruluşunu səciyyələndirməklə sıx bağlıdır. Xalqın yaradıcı təfəkkürünün məhsulu olan “Kitabi Dədə Qorqud” abidəsi türk dillərinə məxsus zəngin dil materialına malikdir. Burada işlənən mərasim leksemlərinin struktur-semantik və funksional təkamülünün tədqiqi, etnolinqvistik amillərin müqayisəli şəkildə araşdırılması olduqca Musayeva İ.İ. Yüklə 1,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|