Uot 82-91 geyim və BƏZƏk adlarinin bayatilarda əks olunmasi
Yüklə 1,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bodun adak namastdı, yablak bol (taçı) erdi. Səkkiz adaklığ barmen və s.
- Baqdı-gördü bu otaq Banıçiçək
- “Yalançı oğlı Yalancuq kiçi dügininin eylədi. Ulu dügününə vədə qoydı”.
- Elmi yenilik .
- Tədqiqatın əhəmiyyəti .
- РЕЗЮМЕ СТРУКТУРНО-СЕМАНТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ НЕКОТОРЫХ ТЕРМИНОВ, СВЯЗАННЫХ С ОБРЯДАМИ Мусаева И.И.
- SUMMARY STRUCTURAL-SEMANTIC ANALYSIS OF SOME TERMS CONNECT WITH CEREMONIES Musayeva I.I.
18
vacib bir məsələdir. “Kitabi Dədə Qorqud”da toy mərasimi leksikası ilə bağlı olan adaxlı leksemi Azərbaycan dilinin, eləcə də bir çox türk dillərinin toy mərasiminin müəyyən mərhələsini əks etdirən adlardan biridir. Sözün etimologiyasına nəzər salsaq ümumtürk mənşəli adak, yadak, ayaq leksik vahidlərinin paragenonimlər olduğunu aydın şəkildə görmək mümkündür. Adaxlı sözü “ada” feilindən olub və 2 mənada işlənmişdir: 1) ad vermək; 2) ad eləmək (nişanlamaq) deməkdir. Ada feilindən adaq ismi, ondan isə adaxlı sifəti əmələ gəlmişdir. Mahmud Kaşğarinin “Divan”ında adak (ayaq), adhaklığ (ayaklı), adhaklan (ayaklanmaq) mənalarında verilən leksemin, Orxon və Yenisey abidələrində də semantik strukturunun çoxkomponentli olduğunu müşahidə etmək olar. Belə ki, adak sözü burada da semantik diferensiyaya uğrayaraq, “ayaq” anlamındadır. Məsələn: Bodun adak namastdı, yablak bol (taçı)
yavuqlu, beşikkərtmə sözü də işlənmişdir. Məsələn: Bəglər, Allah Taala ana bir qız verəcək olursa, siz tanıq olun, mənim qızım Baybörə bəy oğluna yavuqlu olsun [2, 52]. Azərbaycan dilindəki adaxlı termini, türkmən dilindəki adağ, adağlı sözü ilə fonetik baxımdan fərqlənsə də semantik cəhətdən paralellik təşkil edir. Belə ki, türkmən dilinin sözlüyündə adağ –
Belə nəticə çıxır ki, xalq öz arasında evlənmə vaxtını əl ayağını bağlamaq vaxtının çatdığı kimi qiymətləndirmiş və buna uyğun olaraq adaxlı, adaxlanmaq sözləri yaranmışdır. Ayaqaçdı,
mənanı kəsb edirlər. Belə ki, ayaqaçma – gəlinin toydan sonra ilk dəfə atasının evinə getmə adətidir. Azərbaycan dilində adaxlı sözünün semantik ekvivalenti olaraq deyikli, nişanlı, bəlgəli və s. terminlər də işlənir. Bu terminlərə semantik baxımdan daha yaxın olan beşikkərtmə, göbəkkəsmə etnoqrafik termini də eyni mənada işlənmişdir. Etnoqrof Həsən Quliyev yazır: Göbəkkəsmə və beşikkərtmə nigah adətləri keçmiş Azərbaycan ailə-məişəti üçün o qədər də səciyyəvi bir hal deyildir. Qız və oğlanın göbəkləri kəsilərkən bir-birinə ad eləyirdilər. Bəzən beşikkərtmə zamanı oğlan anasının qundaqda olan qızı köynəyinin yaxasından salıb ətəyindən çıxarması ilə kifayətlənirdilər. Əksər rayonlarda qızın yatdığı beşiyin yan taxtasından bir balaca kərtir, bəzi hallarda onun boynundan və ya beşiyindən gümüş, qızıl pul asırdılar. Beşikkərtmə, beşikkəsmə və
(oğlan və qızın) körpə zamanlardan bir-birinə adaxlı olması adəti mənasında qeydə alınmışdır. Bu adlar iki müxətlif leksik vahidlərin beşik+kərt (kəs) və göbək+kəs birləşmələrindən törəmişdir. Kərtmək feili kəsmək feilinin paragenonimidir. Tarixən dilimizdə geniş dairədə işlənmiş, hazırda isə məhdud dairədə dialekt və şivələrdə işlənməkdədir. Məsələn: “Kitabi Dədə Qorqud”da hər iki addan leksik paralel kimi istifadə edilmişdi: Baqdı-gördü bu otaq Banıçiçək otağıymış ki, Beyrəgin beşikkərtmə nişanlısı adaxlısıydı. Nişanlı sözünün dilimizdə formalaşması tarixi qədim olduğu kimi, müasir mərhələdə də işlənmə tezliyi də dinamikdir. Nişan və nişanlı sözləri bu mənanı ifadə edən digər sinonim mənalı sözlərə nisbətən yüksək funksionallığa və geniş istifadə arealına malikdir. Bu adın törəmələri sırasında “kiçik nişan”, “böyük nişan” birləşmə konstruksiyalı toy adlarını da göstərmək olar. Nişan mərasimi kitabda kiçik
Qeyd edilən faktlar belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, mərasim leksikasının xüsusiyyətləri yalnız semantik proseslərlə deyil, eyni zamanda fonetik proseslərlə də müəyyən edilə bilər. Düşünürük ki, mərasim leksikasına daxil olan leksik vahidlərin periferik fonetik xüsusiyyətləri onların etimoloji strukturunun izahında xüsusilə böyük əhəmiyyət kəsb edir.
19
Elmi yenilik. Ailə-məişət mərasimi ilə bağlı olan duvaq, beşikkərtmə, adaxlı, göbəkkəsmə terminlərinin ümumtürk leksik qatına nəzər salınaraq, leksik, semantik və struktur xüsusiyyətləri geniş və müqayisəli şəkildə tədqiq olunmuşdur.
və etimoloji lüğətlərin tərtibində, mərasim və etnoqrafik leksika ilə bağlı tədqiqat işlərinin hazırlanmasında istifadə oluna bilər.
1. Azərbaycan dilinin izahlı lügəti: IV cilddə. I cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2006, 744 s. 2. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı. Bakı: Öndər, 2004, 376 s. 3. Adem Aydemir. Türk dünyasının bazı dügün terimleri ve “Al Duvak” geleneği üzerine. İnternational Periodical For the languagec and History of Turkisch or Turkic Volume. 8/9, Summer, 2013. 4. Mahmud Kaşğari. Divanü-lüğat-it-türk. / Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan Ramiz Əskər. Bakı: Ozan, 2006, 747 s. 5. Türkmen dilinin sözlüği. Aşğabat: Türkmenistan SSR Ilımlar Akademiyasının Neşiryatı, 1962.
Исследование структурно-семантической и функциональной эволюции лексем обрядов и их сравнительных этнолингвистических факторов является важным вопросом. В статье проведён лингвистический анализ обрядовых слов отдельных тюркских языков, различающихся фонетически, но семантически обозначающих одно и то же понятие. Этнолингвистические факторы исследованы в сравнении.
Investigation of structural – semantic and functional evolution of ceremony lexemes and researching ethno linguistic factors comparatively are very important. Linguistic analysis of some ceremony words being phonetically different but expressing semantically same meaning in different Turkish languages are given in the article and ethno linguistic factors are investigated comparatively.
Daxilolma tarixi: İlkin variant 23.11.2016
Son variant Musayeva İ.İ. Yüklə 1,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|