Uot 902 İlyas babayev (amea arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu) Hİdayət cəFƏrov

16

Известия  НАН  Азербайджана.  Серия общественных наук,  2017,  №3

lərin  hakimiyyəti  Qafqaz  dağlarına  qədər  çat­

dırdı (Her.III,97).

Əvvələr  güman  edilirdi  ki,  Cənubi  Qaf­

qazda  Əhəmənilərin  ağalığı  nominal  səciyyə 

daşımışdır.  Məntiqi  cəhətdən bu  belə  olmamalı 

idi.  Bu  ərazi  Əhəmənilər İmperiyası  üçün  stra­

teji  əhəmiyyət daşıyırdı  [27,  s.  68].  Belə ki,  bu 

ərazidən  şimal  köçəriləri  cənuba  doğru  talançı 

yürüşlər təşkil edirdilər.

1958-ci  ildə Azərbaycanın Qazax rayonun­

da  Santəpə  adlı  abidədə  Əhəmənilər  mədəniy­

yəti üçün səciyyəvi olan 2 ədəd daş sütun altıla­

rı ilə bina qalıqları aşkar edildi [33, s.  162-164]. 

Eyni ilə belə  sütun altılıqları Əhəmənilər İmpe- 

ryiasımn  mərkəzi  şəhərlərindən  olan  Persopol- 

dan məlum idi.

XX  əsrin  90-cı  illərində  Gürcüstan-Alma­

niya  arxeoloji  ekspedisiyası  Şərqi  Gürcüstanda 

Qumbati adlı yerdə beş ədəd sütün altılıqları ilə 

Əhəmənilər dövrü üçün saciyyəvi olan bina qa­

lıqlarını  aşkar  etdi[41].  Elə  bu  tapıntılar,  o  za­

man  Cənubi  Qafqazın  Əhəməni  mərkəzi  haki­

miyyətinin  diqqət  mərkəzində  olduğunu  sübut 

edir.  Cənubi  Qafqazda  Əhəmənilər  dövründə 

inzibati  mərkəz  kimi  istifadə  olunan  çox  geniş 

ərazini  əhatə  edən böyük yaşayış yeri Azərbay­

canın  Şəmkir rayonunun Qaracəmirli  kəndi  ya­

xınlığında Kür çayının sağ  sahilində aşkar edil­

mişdir.  Burada 2006-cı  ildən  Beynəlxalq  Azər­

baycan-Almaniya  arxeoloji  ekspedisiyası  bu 

yazının müəlliflərindən biri olan İlyas Babyevin 

rəhbərliyi ilə arxeoloji qazıntılar aparır.

Qazıntılar  nəticəsində  burada  çox  geniş 

ərazidə  böyük  ictimai  binaların  qalıqları  aşkar 

edilmişdir.  Onlardan  birinin  51 Om  ölçülərində 

giriş binası (propleyası) hasarla əhatə edilən ge­

niş  həyəti  və  əsas  binası  olmuşdur.  Əsas  bina­

nın  8x25  m  ölçülərində  iki  sırada  12  sütunu 

olan portiki, 675m2 sahəsi  olan 36 sütünlu zalı, 

digər  çoxlu  sütunlu  zalları  və  uzun  koridorları 

olmuşdur,  (şək.13-16)  Təkcə bu kompleks  pro- 

pleya, həyət və əsas bina ilə birlikdə 20 hektara 

qədər sahəni  əhatə  edir.  Bu saray kompleksi öz 

möhtəşəmliyi  ilə  Əhəmənilər  İmperiyasının 

mərkəzi  şəhərləri  olan Pasarqad,  Suz və  Perso- 

polda tikilən şahanşahlarm saraylarını xatırladır 

(şək.  13-14).  Görünür,  Satrap  iqamətgahı  kimi 

istifadə  olunan  bu  inzibati  mərkəzdən  bütün

Cənubi  Qafqaz  idarə  olunmuşdur  [41,  s.  291 - 

330;  40,  s.  136-139].  Bu  abidələrin  tədqiqi, 

mövcud olan qədim yazılı mənbələr göstərir ki, 

Cənubi  Qafqaza  Əhəmənilər  xüsusi  əhəmiyyət 

vermişlər.  Burada  adi  nominal  aslılıqdan  söbət 

gedə bilməz.

Əhəmənilər dövründə Cənubi-Şərqi Qafqaz 

tayfalarının vahid  bir  inzibati  bölgədə,  bir döv­

lətin  tərkibində  yaşamaları,  onların  birləşməsi 

üçün əlverişli  şərait yaratmışdır. E.e I minilliyin 

ortalarında bu ərazidə Kaspi tayfalarının adı çə­

kilmişdir.  Görünür, o zaman burada yaşayan di­

gər  tayfalar  da  bu  birliyə  daxil  idilər.  Həmin 

dövrdə bu  ərazidə  alban  tayfalarının  birləşməsi 

prosesi də getmişdir.

Əhəmənilər  İmperiyası  Makedoniyalı  İs- 

kəndərin  Şərqə  yürüşü  nəticəsində  e.ə  330-cu 

ildə  süqut  etmişdir.  E.ə  331-ci  ildə  Makedoni­

yalı İskəndərlə Əhəmənilərin şahanşahı III Dara 

arasında  axrmcı  həlledici  Qavqamela  döyüşün­

də  albanların  ordu hissinin  iştirak  etdiyini  gös­

tərirlər. Flavi Arrian İskəndərin Şərqə yürüşünə 

həsr etdiyi  «Anabazis» əsərində yazır ki, bu dö­

yüşdə alban ordu hissəsi III Daramn ordusunun 

tərkibində bilavasitə İskəndərin özünün başçılıq 

etdiyi  cianaha  qarşı  vuruşurdu  (Arr.,  Anab,  III, 

II,  13).  Bu məlumat göstərir ki, bu dövrdə artıq 

Cənubi-Şərqi  Qafqazda yaşayan  tayfalar  alban­

lar adı altında birləşmişdilər.

Bu  döyüşdən  az  sonra  e.ə  330-cu  ildə 

Əhəmənilər  İmperiyası  süqut  etdi.  E.ə.  IV-b.e. 

III  əsrlər  dövründə  Cənubi-şərqi  Qafqazda  baş 

verən siyasi hadisələr Qafqaz Albaniyası dövlə­

tinin  yaranması,  ərazisi  və  onun  arxeoloji  abi­

dələri  bu  zaman  indiki  Azərbaycan  ərazisində 

iki dövlətin:  şimalda Qafqaz Albaniyası, cənub­

da  isə  Atropatena  dövlətlərinin  yarandığını  sü­

but edir.  Qafqaz Albaniyası indiki  Şimali Azər­

baycan ərazisində ilk müstəqil dövlət idi  [40,  s. 

46].  Bu  dövlətin  ərazisinə  indiki  Azərbaycan 

Respublikasının çox böyük  hissəsi, o cümlədən 

Qarabağ,  Cənubi  Dağıstan,  Şərqi  Gürcüstanın 

xeyli  hissəsi  (Jori  və  Alazan  çayları  vadiləri) 

daxil idi.

Yaranan  vaxtdan  (e.ə  IV  əsrin  20-ci  illə­

rində)  y.e.  V  əsrinin  ortalarına  qədər  bu  qədim 

Azərbaycan  dövlətinin  paytaxt  şəhəri  Qəbələ 

idi.  Albaniyanın  böyük  ordusu,  çoxlu  şəhərləri

XƏBƏRLƏR 

•  

TRANSACTIONS 

•  

ИЗВЕСТИЯ

---

Azərbaycan  MEA-nın Xəbərləri.  İctimai elmlər seriyası,  2017,  №3

17

var  idi  [40].  Qarabağın  bütün  ərazisi  də  bütün 

dövrlərdə  Albaniya  dövlətinin  tərkibinə  daxil 

idi.  Ağdam  rayonundakı  Govurqala  (R.Göyü- 

şov),  Ağcabədi  rayonu  ərazisində  yerləşən 

möhtəşəm  Qalatəpə  (T.Əliyevin  tədqiqatları), 

habelə  Beyləqan  rayonu  ərazisində  xarabalıq­

ları  qalmış  Təzəkənd  (Paytakaran-Balasakan- 

Yunan)yaşayış yerləri də bunu sübut edir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı:

12.  Бабаев И.А К вопросу о возникнове­

нии государства Албании (Кавказской). Изв. 

АН Азерб. ССР,  1976, №4 с 40-51.

12а.  Города  Кавказской Албании в  IV  в 

до н.э -  по III в н.э, Баку,  1990.

13.  Бабаев И.А  О времени установления 

Мидийско-Ахеменидского  господства  на 

Южном  Кавказе  и  отражении  его  на  памят­

никах материальной культуры этого региона 

//  Международная  научная  конференция. 

Археология  и  этнология  Кавказа.  Тбилиси, 

2002

.

1. Azərbaycan Arxeologiyası (Ə.Cəfərovun 

müəllifliyi  və  redaktəsi  ilə)  I  cild.  Daş  dövrü. 

Bakı, 2008.

2.  Babayev  İ,  Qaqoşidze  Y,  Knauss  F 

Azərbaycan-Almaniya-Gürcüstan 

Beynəlxalq 

Şəmkir-Qaracəmirli  arxeoloji  ekspedisiyanın 

çöl tədqiqat işləri haqqında // Azərbaycanda ar­

xeoloji tədqiqatlar. Bakı, 2008 s.  136-139 və s.

3.  Cəfərov H.F.  Borsunluda ilk tunc dövrü 

kurqanı.  Azərb.  SSR  EA  Xəbərləri  (tarix,  fəl­

səfə və hüquq seriyası).  1985, №3.

4.  Cəfərov  H.F.  Qarabağda  tunc  dövrünə 

aid yeni  abidə. Azərb.  SSR EA Xəbərləri (tarix, 

fəlsəfə və hüquq seriyası),  1987, №3.

5.  Cəfərov H.F.  Azərbaycan  e.ə.  IV  minil­

liyin  axırı-I  minilliyin əvvəllərində.  Bakı,  Elm, 

2000

.

6.  Cəfərov  H.F.  Xocalı  arxeoloji  abidələr 

kompleksləri:  I  qrup  kurqanlar  //  Azərbaycan 

arxeologiyası. Bakı, 2016, №  1.

7. Hüseynov M.  Azərbaycan arxeologiyası. 

Daş dövrü. Dərs vəsaiti. Bakı,  1975.

8.  Mirzə  Camal  Cavanşir.  Qarabağ  tarixi. 

Bakı,  1959.

9.  Müseyibli  N.Ə.  “Ön  Asiya  Qafqaz  xal- 

kolitində  Leylatəpə  mədəniyyəti”.  T.ü.e.d.  adı 

almaq  üçün  dissertasiyanın  avtoreferatı.  Bakı, 

2016.

14. Вейссенгоф С. Сведения о Мильской 

степи // Известия Кавказского общества  Ис­

тория и археология. Тифлис,  1884, T.  1, вып. 

И.

15.  Гуммель  Я.И.  Раскопки  в  Нагорно- 

Карабахской  Автономной  области,  в  1938  г. 

// Изв.Аз.ФАН ССР,  1939, №4.

16.  Гуммель Я.И.  Некоторые  памятники 

раннебронзовой 

эпохи 

Азербайджана. 

КСИИМК,  1948, вып. XX.

17.  Гусейнов.  М.  Древний  палеолит 

Азербайджана.  Баку,  2010.

18.  Джафаров  А.Г.  Мустьерская культу­

ра Азербайджана. Баку,  1983.

19.  Джафаров  Г.Ф.  Курган  у  сел.  Беим- 

саров  в  Азербайджане.  «Российская  Архео­

логия». М.,  1992, №2.

20.  Джафаров  Г.Ф.  Курган  эпохи  позд­

ней  бронза вблизи  Сарычобана  «Российская 

Археология». М.,  1993, №3.

21.  Дьяконов  И.М  История  Мидии.  С 

древнейших  времен  до  конца  IV  в.  до  н.э. 

Москва-Ленинград,  1956.

22.  Ивановский  А.А.  По  Закавказью. 

МАК, М.,1911, вып. VI.

23. 

Иессен  А.А.  Раскопки  большого 

кургана  в  урочище  Уч-тепе.  МИА  СССР. 

№125. М.-Л.,  1965.

10.  Алиев И.  О  скифах и  скифском цар­

стве  в  Азербайджане.  Переднеазиатский 

сборник. Москва,  1979. Т. III.

11.  Алиев  Ф.М  Азербайджан  в  XVIII  в.

24. Исмаилов Г. Раннебронзовая культу­

ра Азербайджана.  Автореф.  док.дис.  Тбили­

си,  1983.

25.  Исмаилзаде  Гудрат.  Азербайджан  в

Историческая  география 

АяррКяйтгж-яня  Бя- 

гигтему 

раннебронзовой  культурной  общ- 

ку,  1987. 

РгеАЮевдпКавказа. Баку, 2008.

İşlər  İdarəsi

PREZİDENT  KİTABXANASI

XƏBƏRLƏR 

•  

TRANSACTIONS 

•  

ИЗВЕСТИЯ

---

18

Известия  НАН Азербайджана.  Серия общественных наук,  2017,  №3

26.  Кушнарева  К.Х.  Поселение  эпохи 

бронзы  на  холме  Узерлик-тепе  около  Агда- 

ма. МИА №67, М.-Л.,  1957.

27.  Левиатов  В.Н Азербайджан с  V в  до 

н.э -  по  III  в н.э  Изв.АН Азерб.  ССР,  1950, 

№

1

.

28.  Материалы  и  Исследования  по  Ар­

хеологии СССР. № 67,М.-Л.,  1957.

29.  Материалы  и  Исследования  по  Ар­

хеологии СССР. №125, М.-Л.,  1965.

30. Мещанинов И.И. Краткие сведения о 

работах  археологической  экспедиции  в 

Нагорный  Карабах  и  Нахичеванский  Край 

снаряженной  в  1926  Баку,  году  Обществом 

изучения  Азербайджана.  Сообщ.  ГАИМК. 

Ленинград,  1926, №  1.9.

31.  Мирза  Адыгезал  Бек.  Карабагнаме. 

Баку,  1950.

32.  Мунчаев  Р.М  Урукская  культура 

(Месопотамия)  и  Кавказ // Археология  ,  Эт­

нография и фольклористика Кавказа. Махач­

кала, 2007.

33.  Нариманов  И.Г  Находки  баз  колонн 

V- IV вв. до н.э в Азербайджане // Советская 

археология,  1960, №4.

34.  Нариманов  И.Г.  Культура  древней­

шего  земледельческо-скотоводческого  насе­

ления Азербайджана. Баку,  1987.

35.  Нариманов  И.Т,  Ахундов  Н.Т.  Лей- 

латепе.  Поселение,  традиция,  этап  в  этно­

культурной истории  Южного  Кавказа.  Баку, 

2007.

36.  Рахмани А.А Азербайджан:  границы 

и  административное  деление  в  конце  XVI- 

XVII  вв.  //  Историческая  география  Азер­

байджана. Баку,  1987.

37.  Хазанов  А.М  Социальная  история 

скифов. Москва,  1975.

38.  Халилов Дж.А.  Археологические на­

ходки «скифского» облика и вопрос о Скиф­

ском  Царстве  на территории  Азербайджана. 

//  Проблемы  скифской  археологии.  Москва, 

1971.

39.  Эфендиев  О.А.  Территория  и  грани­

цы Азербайджанских государств  в  XV-XVII 

вв.  //  Историческая  география  Азербайджа­

на. Баку, 1987.

40. Babayev İ, Knauss F, Qaqoşidze Y, Ein 

Perserbau  in  Azərbaydzan  //  Ausqrabung  auf 

dem  İdeal  Təpə  bei  Karacamirli.2006  //  Ar- 

chaologishe  Mitteilungen  aus  İran  und  Turan. 

Band 38, Berlin, 2006.

41.  Furtwängler  A,  Knaus  F,  Gumbati 

1995.  Archäologische  Expedition  in  Kachetien 

2 Vorlericht Eurasia Antiqua 2,  1996.

SUMMARY

Ilyas Babayev, Hidayat Jafarov, Diana Jafarova 

Archaeological monuments of Karabakh from ancient times to the 4th century AD

Key words: Azerbaijan,  Karabakh,  monuments,  chronology,  artifacts

Due to  a favorable  climate  and  a rich ecological  environment,  Karabakh was  one  of those  re­

gions of the Caucasus where the Anthropogenesis process took place.

They are related Ancient Stone Age (Azikh, Taghlar, Zar,  Shusha).  Later, both the plains, foot­

hill  and  high-mountain  zones  were  populated.  Particularly  intensive  population  was  settled  in  the 

era  of the  Eneolithic  and  Bronze  Age  (monuments  of Chalaghantepe,  Ilanlitepe,  Leylatepe,  Uch- 

tepe, Garakopektepe, Borsunlu, Sarichoban, etc.).

Archaeological research  has  proved that  in the  Ahamanilar  and  the  ancient periods  there  was 

also an intensive settlement.

XƏBƏRLƏR 

•  

TRANSACTIONS 

• 

ИЗВЕСТИЯ

---

Azərbaycan  MEA-nın Xəbərləri.  İctimai elmlər seriyası,  2017,  №3

19

РЕЗЮМЕ

Ильяс Бабаев, Гидаят Джафаров, Диана Джафарова 

Археологические памятники Карабаха с древнейших времен до IV века нашей эры

Ключевые слова: Азербайджан, Карабах,  памятники, хронология,  артефакты

Карабах  благодаря  благоприятному климату  и  богатой  экологической  среде  был  одним 

из  тех  регионов  Кавказа,  где  произошел  процесс  антропогенеза.  Самые  древние  памятники 

Карабаха  относятся  к  древнекаменному  веку  (Азых,  Таглар,  Зар,  Шуша).  В  последующем 

происходило заселение как равнинной, так и предгорной и высокогорной  зон.  Особо  интен­

сивно было заселение в эпоху энеолита и бронзы (памятники Чалагантепе, Иланлытепе, Лей- 

латепе, Учтепе, Гаракопектепе, Борсунлу, Сарычобан и т.д.).

Археологическими изысканиями установлено, что  в Ахеменидский и античный периоды 

здесь также происходило интенсивное заселение Карабаха.

XƏBƏRLƏR

TRANSACTIONS

•  

ИЗВЕСТИЯ