5
azərbaycanlı qızlar üçün ilk məktəbin açılmasına böyük kömək
göstərmişdir. Gündəlik həyatında və işində xalqla sıx bağlı
olmuş, asudə vaxtlarını xalq arasında keçirmiş, uşaqları və
yeniyetmələri elmə, mədəniyyətə, maarifə həvəsləndirmişdir.
Apardığı təbliğatın köməyi ilə Bakı gimnaziyasında oxuyan
tələbələrin sayı az bir zamanda xeyli çoxalmışdır. Azərbaycanın
mərkəzi şəhəri kimi Bakının sürətli inkişafı milli mətbuatın
yaranması zərurətini doğurmuşdur. Ana dilində qəzetə böyük
ehtiyac olduğunu dərk edən Həsən bəy Zərdabi qəzet çap etmək
üçün hökumətə müraciət etmişdir. Bununla əlaqədar o
İstanbuldan hürufat gətirtdirmiş və nəhayət, xeyli zəhmətdən,
əzab-əziyyətdən sonra 1875-ci ilin 22 iyulunda Bakıda
qubernator mətbəəsində Azərbaycan dilində “Əkinçi” qəzetinin
nəşrinə müvəffəq olmuşdur. Bu qəzetlə Azərbaycan milli
mətbuatının əsası qoyulmuşdur. 1875-ci ilin 22 iyulundan 1877-
ci ilin 29 sentyabrına qədər çapını davam etdirən “Əkinçi” ayda
iki dəfə 300-400 tirajla nəşr olunmuşdur. Bu illər ərzində qəzetin
56 nömrəsi işıq üzü görmüşdür. “Əkinçi” qəzetində Nəcəf bəy
Vəzirovun, Əsgər ağa Goraninin Moskvadan, Məhəmmədtağı
Əlizadə Şirvaninin Şamaxıdan, Heydərinin Dərbənddən
göndərdikləri məktublar, Seyid Əzim Şirvaninin şeirləri və
Mirzə Fətəli Axundovun “Vəkili-naməlumi millət” imzası ilə
məqalələri dərc olunmuşdur.
Həsən bəy Zərdabinin yaratdığı
“Əkinçi” qəzetinin dəsti-xətti əsasən bir ideya üzərində
qurulmuşdur. Zərdabi və onunla birlikdə bu qəzetdə çalışan bir
sıra maarifpərvər, demokratik naşirlər Şərqin geriliyini, ətalət və
süstlüyünü həqiqi azadlığın olmamasında görürdülər. Onlar öz
sözlərini dolayı yolla olsa belə, bu qəzet vasitəsi ilə xalqa çatdıra
bilirdilər. O dövrdə xalqın başa düşəcəyi sadə dildə yazılan bu
qəzetdə belə fikirlərin səslənməsi Azərbaycanı əsarət altında
saxlayan imperiya məmurlarını ciddi narahat edirdi.
İlk mətbu
orqan kimi “Əkinçi” öz əsas ideyasına uyğun olaraq incəsənət
6
və ədəbiyyata da aid yeni demokratik tələblər irəli sürürdü.
Azərbaycanın böyük dramaturqu Nəcəf bəy Vəzirov köhnə
şerlərlə yanaşı, şairləri müasir həyatdan yazmağa, xalqı cəhalət
və qəflət yuxusundan ayıltmağa, müasir ruhda tərbiyə etməyə
çağırırdı. Bununla Zərdabinin səsinə Azərbaycanın bir çox
görkəmli, maarifpərvər insanları səs verirdi. Təbii ki, bu cür
demokratik məqalələrindən sonra çarizmin diqtəsi ilə özlərini
“ziyalı” sayan bəzi üzdəniraq insanlar yerbəyerdən “Əkinçi” nin
üzərinə hucuma keçdilər.
1877-ci il sentyabrın 29-da “Əkinçi”
öz nəşrini dayandırmağa məcbur oldu. Azərbaycan milli
mətbuatının ilk qaranquşu olan bu qəzet iki illik ömür yaşasa da
xalqın milli və müasir ruhda tərbiyə olunmasında çox böyük rol
oynadı. Maarifçi və demokratik ideyaların carçısı olan “Əkinçi”
realist Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında müstəsna
xidmətlər göstərdi. Məhz buna görə də belə tərəqqipərvər qəzet
mürtəce, işğalçı bir rejimin əsarəti altında çox yaşaya bilmədi.
1880-ci ildən etibarən Həsən bəy Zərdabi doğma kəndi
Zərdabda yaşamışdır. O, kənd təsərrüfatı sahəsində kəndlilərə
məsləhətlər verir, məqamı yetişəndə yerli camaata öz
maarifpərvər, demokratik ideyalarını çatdırırdı. Bakıdan
kənarda yaşamasına baxmayaraq, o yenə də mətbuatda fəal
iştirak edirdi.
1880-1890-cı illərdə naşirin Bakıda və Tiflisdə
çıxan “Ziya”, “Kəşkül”, “Kaspi”, “Novoye obozreniye” və s.
qəzetlərdə Azərbaycan və rus dillərində çoxlu elmi-kütləvi
məqalələri nəşr olunmuşdur.
Həsən bəy Zərdabi
1875-c
i ildə “Əkinçi” qəzetinin 1,4,8-
ci
, 1876-cı ildə 26-cı saylarında
və
1899-cu
il “Kaspi
” qəzetinin
172-ci sayında tоrpaqşünaslığın əsas müddəaları və əkinçilik
mədəniyyəti haqqında ətraflı məlumatlar vermişdir, tоrpağın
xışla deyil, kоtanla şumlanmasını təklif etmişdir.
Həyatının son
illərində Həsən bəy Zərdabi Bakı Şəhər Dumasında maarif
şöbəsində rəsmi vəzifədə çalışaraq Bakı və ətraf kəndlərdəki
7
məktəblərə başçılıq etmişdir. 1906-cı ildə Bakıda keçirilən
Azərbaycan
müəllimlərinin
birinci
qurultayında
fəal
nümayəndələrdən biri də o olmuşdur.
Gərgin elmi fəaliyyətlə
məşğul olan Həsən bəy Zərdabi həddindən artıq işləyib özünü
yorduğu üçün iflic olmuş və 1907-ci il noyabr ayının 28-də vəfat
etmişdir. O, 1907-ci ildə köhnə Bibiheybət məscidinin
yaxınlığında dəfn olunsa da, 1937-ci ildə həmin ərazi
dağıdılmış, mərhumun sümükləri bir neçə il evdə ailəsinin
yanında qalmışdır. 1957-ci ildə Həsən Bəy Zərdabinin vəfatının
50 illiyi qeyd olunarkən onun sümükləri Fəxri Xiyabanda dəfn
olun
muşdur.
Azərbaycan Təbiət Tarixi Muzeyi Həsən bəy
Zərdabinin adını daşıyır.
Həsən bəy Zərdabinin yaratdığı “Əkinçi” qəzetinin dəsti-
xətti əsasən bir ideya üzərində qurulmuşdur. Zərdabi və onunla
birlikdə bu qəzetdə çalışan bir sıra maarifpərvər, demokratik
naşirlər Şərqin geriliyini, ətalət və süstlüyünü həqiqi azadlığın
olmamasında görürdülər. Onlar öz sözlərini dolayı yolla olsa
belə, bu qəzet vasitəsi ilə xalqa çatdıra bilirdilər. O dövrdə
xalqın başa düşəcəyi sadə dildə yazılan bu qəzetdə belə fikirlərin
səslənməsi Azərbaycanı əsarət altında saxlayan imperiya
məmurlarını ciddi narahat edirdi. İlk mətbu orqan kimi “Əkinçi”
öz əsas ideyasına uyğun olaraq incəsənət və ədəbiyyata da aid
yeni demokratik tələblər irəli sürürdü. Azərbaycanın böyük
dramaturqu Nəcəf bəy Vəzirov köhnə şeirlərlə yanaşı, şairləri
müasir həyatdan yazmağa, xalqı cəhalət və qəflət yuxusundan
ayıltmağa, müasir ruhda tərbiyə etməyə çağırırdı. Bununla
Zərdabinin səsinə Azərbaycanın bir çox görkəmli, maarifpərvər
insanları səs verirdi. Müasirləri böyük Azərbaycan ziyalısı və
müəllimi, milli mətbuat və teatrımızın banisi, vətənimizdə qadın
təhsilinin ilk carçılarından biri olan Həsən bəy Zərdabinin
(1842-1907) millət yolundakı tarixi xidmətlərini yüksək
qiymətləndirərək
onu “Qafqaz müsəlmanlarının atası”,
Dostları ilə paylaş: |