Utepbergenov Farxad

 

31

 

Markaziy Afrikada inson badanida turli chandiqlar. Markaziy Afrika va 

Kwllar atrofidagi asholida tishlarini arralash, sindirish va qoraga bwyash udumlari 

mavjud bwlgan. 

 

Deyarlik barcha Afrika xalqlarida folklor, yani xalq og’zaki ijodiёti mushim 

wrin tutadi. Ananalarni, urf-odat va irimlarni avloddan-avlodga wtishida uning 

ashamiyati beqiёsdir.  

 

Bazi xalqlar, xususan tuareglar-tirinag ёzuvini yaratishgan. Xabashlarning 2 

ming yillik ёzuvlarida bugungi kunda 296 ta belgi mavjud. 

 

Diniy tasavvurlari fetishizm-buyum va narsalarga etiqod qilishdan iborat. 

Qoyatosh, daraxt-maxsus yasalgan buyumlarga sig’inish, topinish mavjud bwlgan. 

Animizm - rushlarga topinish, ajdodlar rushiga sig’inish sham keng tarqalgan.  

 

Totemizm - insonning g’ayri-tabiiy shayvon ёki daraxtlar wsimliklarga 

qardoshligiga ishonch. Bushmenlarda - kiyik, buqaga etiqod, Mandigolarda - 

piton, timsosh, toshbaqa, antilopaga etiqod, yorubalar qabila nomlari fil, qwy, 

maymun ekanligi va shokazolar buni tasdiqlaydi.  

 

Animistlar asosan G’arbiy va Markaziy Afrikadagi Botsvana, Markaziy 

Afrika Respublikasi, Yuqori Voltada 80% ni, Serre-Leone, Fil Suyagi Qig’og’ida, 

Zimbabve, Benin va Mozambikda 50-70% ni tashkil qiladi. 

 

Xristianlik sham IV asrdan buёn mavjud. 1960 yilda birinchi afrikalik 

Lorian Rukambve (Tanzaniya) kardinallikka saylangan. Bu din Janubiy Afrika 

Respublikasi va Markaziy Afrika Respublikasi (Zoir, Angola, Kongo) Gvineya 

qirg’og’i (Nigeriya, Gana, Kamerunda) keng tarqalgan.  

İslom dini. 

 Shimoliy Afrika, G’arbiy va Markaziy Sudandan farqli wlaroq Sharqiy 

Afrikaga iqtisodiy aloqalar orqali ёyilgan. Aloshida musulmonlar mavzelari 

Audagoste (Mavritaniya, Niani, Mali, Numba-Same, Ganada) X asrdaёq mavjud 

bwlgan. 

 

Jaynizm. Afrikaning shind asholisi asosan jaynizm diniga topinadi. 

Xalq ijodiёti. 

 Rang-barang bwlib tasviriy sanat, wyinlar, musiqa va folklor wzaro 

ajralmas sholda (mujassam) mavjud bwlgan. Afrikaliklar folklori 4 gurushga 

bwlingan: afsonalar va afsonaviy ertaklar; seshrli ertaklar; maishiy ertaklar, maqol 

va matallar aloshida wrin tutadi.  

 

Eng sodda musiqa asbobi Kongo bushmenlarida bwlib, bir bwlak ёg’ochga 

lianadan tortilgan 1 ta tordan iborat. Gvineya asholisida 20 ga yaqin musiqa 

asboblari mavjud. Afrika asholisi Amerikada blyuz, samba, jazning vujudga 

kelishidan mushim rol wynagan.  

 

 

AMERIKA XALQLARI. 

Asholisi. 

---

 

32

Qitaning barcha asholisi 774 mln. (1995 y.) kishi bwlib, Lotin Amerikasi 

asholisi ispan va portugal tilida, Shimoliy Amerika xalqlari esa ingliz tilida 

swzlashadi. 

 

Amerikaning tub asholisi 1983 yilda 36 mln. kishini tashkil etgan bwlib, 

ularning 85,6% oltita mamlakatda - Meksika, Peru, Ekvador, Gvatemala, Boliviya 

va Paragvayda yashaydi.  

 

Ananaga binoan Amerika «Yangi dunё» deb nomlanib, asholining malum 

qismi uchun «Eski dunё» Evropa ona vatani bwlgan. 

Etnik tarixi. 

 Swnggi yillardan arxeologik qazilmalar qitaga dastlabki asholi gurushlarini 

bundan 40 ming yil avval wtganini aniqladi. 

 

Antropologik jishatdan asholi mongoloid irqining aloshida tipini tashkil 

etadi. Wziga xos xususiyatlari twg’ri va qattiq sochlari, iyaklarining turtib 

chiqqanligi, qoramtir sochlari va kwzlari, sarg’ishdan-qizil-qwng’irgacha badan 

ranglari, uchinchi darajali tuklarining kamligi, burunlarining twg’ri tushganligi 

bilan xarakterlanadi. Janubiy Amerikaliklarning irqiy xususiyatlaridan negro-

avstraliyaliklarga xos belgilarning bwlishini izoshlash bir muncha mushkul. 

Frantsuz olimi Pol Rive wq otuvchi-puflovchi miltiq, poncholarni bilishini 

Okeaniya bilan bog’liq madaniyat bilan izoshlagan. Keyinchalik norvegiyalik Tur 

Xayerdal bu g’oyani amalda tasdiqlash uchun «Kon Tiki»da 1947 yil saёshat 

uyushtirdi. Okeaniyada batatning tarqalishi Amerika bilan bog’liq ekanligi 

shubshasiz. 

 

Alyaskadagi eskimoslar wzlarining Osiёdagi qarindoshlariga wxshashliklari 

bilan ajralib turadilar. İnson yashashi uchun qulay xududlarda joylashgan asholi 

neolitdan deshqonchilik xwjaligi bilan shug’ullanib yuksak moddiy madaniyat 

yaratgan. 

Evropaliklar kelgunga qadar asholining asosiy qismi Meksika va And tog’li 

tumanlarida joylashgan edi. Olimlarning xisoblariga qaraganda qitada mustamlaka 

arafasida 15-20 mln kishi yashagan.  

ShİMOLİY AMERİKA XALQLARİ.  

XV-XVI asrlarda Shimoliy Amerika evropaliklar tomonidan mustamlaka 

qilinadi.  İspan, ingliz va frantsuz dengizchilari yangi erlar istilosini boshlab 

beradilar. XVII asrda G’arbiy Evropada kapilistik munosabatlarning rivojlanishi 

mustamlakachilik siёsatini tezlashtirdi. Angliyaning Massachusets va Virginiyada, 

Frantsiyaning Kanada, Gollandiyaning Gudzon shavzasida mustamlakalari 

vujudga keladi. 1644 yilda golland koloniyalari  Angliyaga wtadi. Frantsiyaning 

Kanadadan Meksika bwg’oziga qadar erlari Luiziana (Lui XIV) nomini oladi va 

1803 yil AQSh tomonidan sotib olinadi. İngliz va frantsuzlari ispan shamda 

portugallardan farqliroq «Yangi dunё»ga oltin, kumush uchun emas yangi erlar 

uchun borishadi. 

 

Mashalliy indeytslar mustamlakachilarga qattiq qarshilik kwrsatgan. 

Ayniqsa guronlar qattiq jabrlanadilar. 1756-63 yildagi 7 yillik urushda Kanada 

inglizlar tomonidan bosib olinadi. 

---