7
turmushlari, madaniyatlari butunlay wxshamaydi, boshqa shollarda esa turli
tillarda gaplashib bir-biridan minglab kilometr masofada yashovchi etnoslar
(mwg’ul va badaviylar) wxshash xwjalik va madaniyat yaratishlari mumkin.
Er yuzini wzlashtirib unda joylashishlari borasida insoniyat vakillari tabiiy
iqlim sharoitiga mos xwjalik-madaniy tiplar yaratganlar. Etnografiya fanida ushbu
xususiyatlar va umumiyliklarga sham aloshida etibor qilinadi.
AVSTRALIYA VA OKEANIYA XALQLARI.
Avstraliya evropaliklar tomonidan beshinchi va oxirgi qita sifatida XVII
asrning birinchi yarmida kashf etilgan.
Avstraliya er yuzining janubiy qismida joylashgan. Gollandiyalik dengizchi
Abel Tasman 1642 yilda qitaning shimoliy va shimoli-g’arbiy qirg’og’larini
tekshirdi. KeyinchalikAvstraliyadagi katta orol uning nomi bilan yani Tasmaniya
deb atala boshlandi.
Geologik nuqtai nazardan Avstraliya qadimgi qitadir. Kaynozoy asridagi
unchalik kuchli bwlmagan tektonik siljishlari qitada tog’larning kam va baland
bwlmasligiga sabab bwlgan. Mezozoy asridan bwlinib ketgan qitadagi sut
emizuvchilar arxaik tarzdagi shayvonlari bilan: xaltali kengurular bilan farqlanadi.
Evropaliklar kelguniga qadar dingo iti va kalamushlar qitaning kam sonli sut
emizuvchilari qatorida bwlgan. Tinch okeanining markaziy va janubiy g’arbiy
qismlarida joylashgan orol va arxipelaglar Okeaniya deb ataladi. Unga umumiy
maydoni 1,3 mln km. kv. bwlgan 7 mingta orol kiradi. Okeaniya evropaliklarga
XVI asrda, yani F. Magelanning dunё aylana birinchi saёshatlaridan malum
bwlgan. Kwplab rus sayёsh va dengizchilari sham Okeaniyani wrganishga ulkan
shissa qwshganlar. V.M. Golovnin, S.O Makarov, N.N. Mikluxo-Maklaylar shular
jumlasidandir.
Bugungi kunda Avstraliyada 18 mln, Okeaniya orolida esa 9 mln asholi
yashaydi. Etnograflarning qitaning tub asholisiga nisbatan qiziqishlari undagi
xwjalikning ananaviy terib-termachlash va ovchilikka oidligini saqlab
qolishidandir. Asholi maishiy turmush, madaniyat va diniy tasavvurlarining eng
qoloq, arxaik kwrinishini saqlab qolgan. Qitaning umuminsoniyat
tsivilizatsiyasidan uzilib qolishi ushbu xususiyatlarni saqlab qolishiga imkoniyat
yaratgan.
Tarixiy-etnografik oblastlar.
1. Avstraliya va Tasmaniya xalqlari;
2. Melaneziya va Yangi Gvineya xalqlari. Bu xududuga asholi Bismark
arxipelagi, d, Antrakasto oroli, Santa-Krus, Yangi Gibrid, Yangi Kaledoniya,
Luayota, Fidji va Rotumu orollarida yashaydilar.
3. Mikroneziya xalqlari. Marian, Karolin va Marshall orollarida, Gilbert
shuningdek Oshen va Naurulardan iborat;
4. Polineziya va Yangi Zelandiya xalqlari, Tongo, Samoa, Uollis, Xorn, Tuvalu,
Tokelau, Kuk, Tubuayi, Obshestvo, Tuamotu, Markiz, Gambe, Gavayya.
Aloshida Niue va Pasxa orollaridan tashkil topgan.
8
Ushbu xalqlarning tabiiy juda keng shududlarda joylanishi tarixiy-madaniy
birlikni taminlaydi. Nisbatan yaqin antropologik xwjalik, moddiy va manaviy
madaniyatlardagi yaqinlik bilan Polineziya xalqlari ajralib turadi.
Avstraliya va Okeaniya asholisining etnogenezi.
Olimlarning farazicha dastlabki asholi gurushlari qitaga bundan 40 ming yil
avval kela boshlagan. İrqiy jishatdan asholi avstralo-veddoid irqiga mansub bwlib;
chwzinchoq bosh(kalla) suyagi, peshonasining wrtasidagi bwrtma, keng burun,
qoramtir-qwng’ir badani rangi, qoramtir (twlqinsimon) sochlari bilan farqlanadi.
Avstraliyaning tub asholisi yuzlari va badanlarida soqol va tuklarning qalinligini
sham qayd etish lozim.
Asholining kelishi twlqinsimon bwlib, muz davridan boshlangan. Kwchib
kelishlarning eng faol qismi bundan 25 ming yil avval boshlangan. U paytlarda
dengiz satshi shozirgidan 60 metr past bwlgan. Dastlabki asholi wzlashtirish
xwjalik faoliyatini swnggi paleolitga xos tosh qurollar bilan olib borgan.
Yangi Gvineyaga dastlabki asholi gurushlari bundan 30 ming yil avval etib
kelgan va ular sham avstroloidlar bwlgan. Asholining keyingi twlqini bundan 10
ming yil avval keladi. Ular silliqlangan tosh bolta va uning ёrdamida daraxtlarni
kesib, ёndirib deshqonchilik bilan shug’ullanishni boshlaydilar. Bu asholining
avlodlarini Yangi Gvineyada papuaslar deb ataladi.
Kwchishlarning
keyingi
twlqini
Okeaniyaga bundan 3 ming yil avval
keladi. Bu asholi tili avstroneziya til oilasiga mansub bwlgan. Antropologik
jishatdan bu etnik gurushlar janubiy mongoloidlar bwlishi mumkin. Ular neolit
deshqonchilik bilan shug’ullanib chwchqa boqqanlar. Vaqt wtishi bilan
oldokeaniya jamoasi bwlinib Yangi Gvineya, Bismark arxepilagi, Solomon, Yangi
Gibrid, Yangi Kaledoniya orollariga kwchib wtib tub asholi bilan aralashib
ketadilar.
Ulardan bir qismi Yangi Gebrid orolining markaziy qismida yashab qolib
assimilyatsilashmagan. Xuddi shu gurush keyinchalik «Sharqiy okeaniyaliklar»
etnik va til jamoasini tashkil etib bundan 4 ming yil avval yangi-yangi orollarni
wzlashtira boshlaydilar. Migratsiyalar Melaneziyada rang-barang til va
madaniyatlarni shakllantiradi.
Fidjidan «Sharqiy okeaniyaliklar» miloddan avvalgi 1200 yili Tongaga
miloddan avvalgi 1000 yili esa Samoa orollariga wtishgan. Xuddi shu joylarda
keyingi asrlarda wziga xos polineziyaliklar madaniyati shakllanadi.
Olimlarning kwpchiligi Avstraliya va Okeaniya asholisini Janubiy Sharqiy
Osiёdan wtganligi g’oyasini (V. Gumbold, Te Rangi Xiroa) ёqlaydilar. Lekin
norvegiyalik olim Tur Xayerdal Polineziyaliklarni Amerika bilan aloqadorliklarini
tasdiqlash maqsadida 1947 yili «Kon Tiki» solida Perudan Tuamotu oroliga qadar
dengiz ekspeditsiyasi uyushtirilgan.
Avstraliya va Tasmaniya xalqlari.
Avstraliya urug’-qabilalarining ijtimoiy birliklari urug’ bwlib shar bir urug’
jamoasi 30 dan 60 ga qadar erkak, aёl va bolalardan tashkil topgan. Shar 10-15