Utepbergenov Farxad

 

9

lokal gurush wzaro ijtimoiy-xwjalik munosabatlarida bwlib bir til ёki 

«kommunalekt»da gaplashganlar. 

 

Shu sababdan qitada 500ga yaqin tillar bwlib ularda 500-600 kishidan iborat 

etnik  jamoalar swzlashganlar. 

 

Avstraliya asholisining xwjaligi asosan terib-termachlash bwlib  ozuqa 

zashirasini kamligi, ularni doimo kwchib yurishga majbur etgan. Shar bir kishiga 

wrtacha 26 kv. km. maydon twg’ri kelgan. 

 

Ov-qurollari bumerang, nulla-nulla (kwpincha aёllarda) nayza, 

vumera(nayza otuvchi moslama). Bir joydan ikkinchi joyga kwchib yuruvchi 

jamoa erkaklari ywl-ywlakay ov qilishsa, aёllari ularning ortidan  yurib terib-

termachlashda davom etganlar. Aёllar barcha narsalarni dilli (shoxchalardan 

twqilgan) nomli xaltalarida wzlari bilan olib yurganlar. Erkaklarning kichik 

qopchalarida chaqmoqtosh, tosh qurollar yasashda ishlatiladigan ashёlar va 

shokazolar bwlgan. 

Ananaviy kiyimlari ensiz belbog’cha bwlib,  Avstraliyaning kwplab 

shududlarida umuman kiyimlar kiyilmagan.  

Uy-joylari shaёt tarzlari darajasida bwlib chayla va panalardan iborat 

bwlgan. Kwpchilik joyda ochiq shavoda kichik gulxan atrofida tunalgan. 

Kwp shollarda oziq-ovqat tanqisligi sezilmasada, qand va ёg’ ozuqa 

ratsionida etishmagan. Ularning jamoalarida aёl kishi 9 ёshidan to umrining 

oxirigacha turmushda bwlgan.  

Dinlari. 

 İnitsiatsiya marosimi wg’il bolalarni balog’at ёshiga etguniga qadar (20 

ёshgacha) wtkazilgan. Avstraliya aborigenlari wzlari yashaёtgan shududdagi flora 

va faunani yaxshi bilganlar. Wzlarini tabiat bilan bir bilgan Avstraliyaliklar 

wsimlik va shayvonot dunёsiga sham odamlarga xos munosabatda bwlganlar. 

Avstraliya totemizm dini vatanidir. 

Angloavstraliyaliklar. 

 Sidneyga (Jekson porti) etgan dastlabki flot 1788 y. Angliyadan 1000 

kishini keltirib, ulardan 700 kishi surgun qilinganlar bwlgan. (200 tasi aёllar). 

Keyingi 80 yil davomida (1868y qadar) Avstraliyaga 160 ming, kishi surgun 

qilingan. Wsha yillar qita asholisi 1 mln.ga etadi. 

 

Surgun muddati tugagandan swng shar bir kishiga 2 morgendan er berilgan. 

Avstraliya (Yangi Janubiy Uels deb atalgan) 1815 yili metropoliyaga jun etishtira 

boshlagan. 1807 yilda jun shajmi 175 400 funt, 1836 y. esa - 3 693 241 funtga 

etgan. 

 

 

Yangi Gvineya xalqlari. 

 

Orolning Sharqiy qismi Papau-Yangi Gvineyasida 4,1 mln asholi 

yashaydi.(1995y), G’arbiy tomoni İrian-Jay İndoneziyaga qaraydi. Axolining 90% 

papuaslar,-700 ga yaqin etnos mavjud. 

---

 

10

Eng yirik til oilasi transogvineya tillarida 85%, Sepik-ramuda tilida 8%, 

torichellida 7% asholi gaplashadi. Eng yirik etnoslar; enga 250 ming, chimbu 220 

ming, kamano 140 ming va shokazo. 

Antropologik jishatdan sham papuas  va melaneziyaliklar tipi (Avstroloid 

irqi) farqlanadi. İkkala tipda sham jingalak soch, qalin lab, keng burun bwlsada 

papuaslar chwzinchoq yuzlari, burunlari ёysimonligi bilan ajralib turadi. Yangi 

Gvineyaliklar swqa deshqonchiligi bilan shug’ullanib-taro, yams, batat, banan, 

shakarqamish, kokos va saga palmalari, non daraxti etishtiradilar. Annaviy 

meshnat qurollari -tosh bolta, chwqmor, uchi wtkir taёq (swqa)bwlgan. Uy 

shayvonlaridan: chwchqa, tovuq va it boqqanlar. Deshqonchilikdan tashqari 

ovchilik, qisman baliqchilik mavjud. Shunarmandchiligi deshqonchilikdan ajralib 

chiqmagan. 

 

Qishloqlarida asholi soni 100-150 kishidan iborat. Kwp joylarda erkaklar 

uylari saqlanib qolgan. Uylari ustunlar ustiga qurilgan bwlib bambuk va daraxt 

pwstloqlari asosiy qurilish ashёsi shisoblangan. Tomlari palma yaproqlari bilan 

ёpilgan. Uylari asosan twg’ri twrt burchakli qurilgan. 

 

Erkaklarning ananaviy kiyimlari tapadan qilingan belbog’chalar bwlsa, 

aёllari wsimlik tolalari va wtlardan kichkina yubkachalar kiyishgan. Zeb-ziynatlar 

asosan erkaklarda bwlgan.  

Taomlari. 

 Asosan wsimlik mashsulotlaridan bwlib, gwsht kam istemol qilingan. 

Taomlarni ochiq olovda tayёrlashgan. Olovni esa ishqalash ywli bilan olishgan. 

Tuzni kuldan ajratganlar.  

 

Papuaslarda qabilalar bwlsada ular kwproq etnik xususiyatga ega. 

Papuaslarda qabila boshliqlari (germanlar, slavyanlardagi kabi), qabila tashkiloti 

strukturalari bwlmagan. Ularni faqat til va madaniy birlik bog’lab turgan. 

Papuaslar qabila urug’chilik-patriarxal bwlib, urug’ jamoalari fratriyalarga 

bwlingan.  

 

Papuaslar jamoalari 3 asosiy turga: 

1.  Qon-qarindoshlik. 

2.  Geterogen jamoa (getera-wynash) 

3.  Qwshnichilik jamoalariga bwlinadi. 

Papuaslarning diniy tasavvurlari xilma-xil bwlib, bazi qabilalarda totemizm, 

seshrgarlikka ishonch sham keng ёyilgan.  

 

 

Melaneziya xalqlari. 

 

Unda 200 dan ortiq etnoslar yashaydi. Tillari avstroneziya tillarida-600 

ming, papuas tillarida-70 ming kishi swzlashadi. 

Melaneziya xalqlari kam sonlidir. Eng yirigi-tolailar-100 mingga yaqin. Bu erda 

bir necha yuz kishidan iborat etnoslar sham mavjud.  

---

 

11

 

İrqiy jishatdan Melaneziya xalqlari avtsroloid irqining melaneziya  tipiga 

oid. Ular qoramtir rang, qalin lab, keng burun, nisbatan jingalak sochlari, wrtacha 

keng yuzlari bilan ajralib turadilar. 

 

Melaneziyaliklar xwjaligi qwl deshqonchiligiga asoslangan ziroatchilik 

bwlib; yams, taro, kokos palmasi, non daraxti, banan etishtirilgan. Shuningdek 

dengiz baliqchiligi bilan sham shug’ullanishgan. Baliq ovlashda twr, savat, nayza, 

qarmoqlardan foydalaniladi. Bazida wsimlik zashridan sham foydalanishadi. 

 

Evropaliklar kelguniga qadar chwchqa, it va tovuqlarni boqishgan.  

Shunarmandchilik. 

 Wsimlik tolalaridan bwyra, turli xaltalar twqishgan. Faqat Santa-Kruz 

orolida twqimachilik bilan tanish bwlganlar. Daraxt pwstidan-tapa twqiganlar, 

aёllar qisman kulolchilik bilan shug’ullanganlar. 

 

Metallni bilishmagan, meshnat va ov qurollari tosh, chig’anoq, toshbaqa 

pwsti, suyaklardan, shayvon tishlaridan, ёg’och va bambukdan qilingan. 

Toshbolta, palitsa, nayza, kamon, xanjar asosiy qurollar shisoblangan. Asholi 

asosan qishloqlarda yashab, ular katta bwlmagan.  

 

Uylar twg’ri twrtburchakli. Papuaslarnikiga wxshash uyning tomi 

devorlarini bosib osilib turgan. Palma, banan, pandaus yaproqlari bilan tomlari 

ёpilgan. Devori bambuk, bwyra, wt-wlanlar, taxtadan qilingan. 

Transport vositalari. 

 Asosan qayiqlar bwlib, Yangi Gebridda shozirgacha daraxtdan wyib 

yasalgan qayiqlardan foydalaniladi. Shuningdek katta taxtalardan qurilgan 

balansirli qayiqlar sham bor. Bazida elkandan sham foydalanishgan.  

Kiyimlari. 

 Juda oddiy bwlgan ёki umuman bwlmagan. Borlari sham belbog’cha va 

kichik yubkalar bwlgan. Melaneziyada sham taqinchoqlar asosan erkaklar bezagi 

shisoblangan. 

Taomlari. 

 Gwsht (chwchqa) kam istemol qilingan. Baliq kwp eyilgan. Ularni er 

wchog’ida pishirgan.  

 

İjtimoiy munosabatlari. 

 İbtidoiy jamoa tuzumining inqirozi davriga xosdir.Qabilachilik tashkilotlari 

faqat Yangi Kaledoniya, Fidji,Yangi Gebrid orollarida bwlgan. Kwpgina orollarda 

urug’ ona urug’ darajasida bwlib, ekzogamiya keng tarqalgan. 

 Almashinuv 

yaxshi 

 

rivojalngan. 

Pul wrniga silliqlangan chig’anoqlar, 

bwyra va shokazolar ishlatilgan. Kula-almashinuvi sham bwlgan. (narsalar 

qwldan-qwlga wtgan). 

 

Bazi joylarda patriarxat davriga oid «erkaklar uylari» vujudga kelgan.  

Ananaviy diniy tasavvurlari «mana»bwlib, bazi narsalar, ajdodlar rushlariga 

«Buyuk kuch»ga  bag’ishlov bwlgan. Falklorlari diniy bwlmagan, ularda madaniy 

«qashramonlar» shaqida shikoya qilingan. 

---