Utepbergenov Farxad

 

12

 

Ёg’och wymakorligi, tasviriy sanat, qayiq, idish-tovoqlari va qurollarni 

wymakorlik bilan bezash keng tarqalgan. 

Polineziya xalqlari. 

 Masofa jishatidan bir-birlaridan uzoq yashasalar sham irqiy, til va ananaviy 

madaniyatlari bir-biriga yaqin bwlgan. 

İrqiy tiplari: qoramtir-qwng’ir badan ranglari, baland bwy, keng twlqinli 

sochlari, uchinchi darajali badan tuklarining wrtacha rivojlanishi, nisbatan chwziq 

yuzlari, nisbatan keng burunlari bilan farqlanadi. 

30 dan ortiq polineziya tillari avstroneziya til oilasining sharqiy okeaniya 

gurushiga oiddir. 

Etnoslar 40 yaqin. Eng yiriklari: maorilar 300 ming kishi, samaoliklar 222 

ming, tonga-94 ming, gavayyaliklar 120 ming, taitiliklar 82 ming kishidan iborat. 

Er maydoni 1.232m kv. km.  

Xwjaliklari. 

 Qwl deshqonchiligi va baliqchilik yaxshi rivojlangan. Asosiy qishloq 

xwjalik ekinlari-kokos palmasi, non daraxti, banan, taro, yams, batat, qovoq, 

meshnat qurollari esa swqa bwlgan. Uy shayvonlari shurmaydigan it, chwchqa va 

tovuq. 

Polineziyaliklar moshir shunarmandlardir. Ular ёg’ochdan turli buyumlar 

yasashda yuksak mashoratga erishganlar. Bwyra, sumkalar, wymakorlik 

buyumlari yasaganlar. Twqimachilik bwlmagan, kulolchilik sham rivojlanmagan. 

Ular sham metallni bilishmagan. Polineziyaliklar moshir dengizchilardir. Asosiy 

asholi qishloqlarda yashagan. 

Kiyimlari. 

 Belbog’cha va yubkachalar. Ularning kiyimlari asosan wsimlik tolalaridan, 

qush patlaridan qilingan. Shozirda ularni faqat bayramlarda kiyishadi. Erkaklar 

bezaklar, aёllar esa gullar bilan bezanishni ёqtirganlar. 

İjtimoiy tabaqalanish chuqurlashib Polineziyada (arik, aliya, ariy) nomli 

qabila boshliqlari bwlgan. Eng yaxshi erlar zodagonlarga qaragan. 

Jamoa asosi yirik patriarxal oila bwlgan.  XIX asr boshlarida Gavayya, 

Tongo va Taitida dastlabki davlatlar shakllana boshlagan.  

 

Ularning 4 xudolari bwlgan: Tangaroa, Tane, Rongo va Tu. Managa 

ishonch sham keng tarqalgan. Polineziyaliklarda 4-5 yillik maktablar bwlgan, 

Pasxa orollarida ideografik ёzuv bwlgan. Tasviriy sanat va musiqa yuksak 

rivojlangan. 

Mikroneziya xalqlari. 

 Ular 15 ga yaqin. Barchasi avstroneziya tillarida gaplashgan. G’arbiy 

Avstroneziya tillarida-chamarro-73 ming va 15 ming belaular gaplashganlar. 

Okeaniya gurushini-tungarular 64 ming, truk 35 ming, marshalliklar 25 ming, 

ponapa 20 ming-tashkil qilgan. 

 

Mikroneziyaning G’arbiy va Sharqiy qismi asholisi irqiy, til va shatto 

madaniy jishatdan farqlanadi. 

---

 

13

 

Asholining ananaviy xwjaligi deshqonchilik va baliqchilik bwlgan. 

Chamorrolar Okeaniyada yagona-sholi etishtiruvchi xalqdir. Uy shayvonlaridan it 

va tovuqni bilaganlar. G’arbiy Mikroneziya kulolchiligi bwlsa Sharqiy 

Mikroneziyada ёtiq dastgoshlarda twqimachilik bilan shug’ullanishgan.  

Uy-joylari. 

 Marian orollarida, Palau va Yapda uylari ustunlar ustiga qurilgan. Tomlari 

palma yaproqlari bilan ёpilgan. Karolin, Marshal va Gelbert orollarida faqat tomi 

bwlgan, devorsiz uylar qurilgan.Transport vositalari, kiyimlari boshqa Okeaniya 

xalqlarinikidan farq qilmagan. 

İjtimoiy tuzumlari. 

 İbtidoiy jamoa tuzumi buzilishi  darajasi bwlgan. İjtimoiy tabaqalanish 

boshlangan. Bazi orollarda ona urug’i bwlgan. Palau va Yapda erkaklar va aёllar 

maxfiy ittifoqlari bor edi.  

Yapda yirik wrtasi wyilgan «tosh pullari» bwlgan. Oila juft, yani monogam 

bwlgan. 

Ananaviy dinlari. Ajdodlar rushlariga sig’inish, animizm. Shamanlik keng 

tarqalgan. 

OSİЁ XALQLARİ 

Osiё qitasi eng yirik qita bwlibgina qolmasdan tabiat iqlimi,etnik tarkibi 

xilma-xilligi bilan sham ajralib turadi. Osiё antropogen-inson paydo bwlib, 

shakllangan shudud shamdir. Unda dunё dinlarining barchasi (xristian, 

islom,buddizm) vujudga kelib boshqa qitalarga keyinchalik shu joydan tarqalgan. 

Antropogen xudud sifatida Osiё tsivilizatsiya wchog’i, kwplab madaniy 

wsimlik va shayvonot olami vatani shamdir.İshlab chiqarish xwjaligiga asos 

bwlgan kwplab darёlar: Frot, Dajla, Shind, Ganga, Braxmaputra, Mekong, 

Xuanxe, Yantszi, Zarafshon darёlari sham Osiё xududida joylashgan. 

 

Bugungi kunda qitada er yuzidagi asholining yarmidan kwprog’i yashaydi. 

Asholi eng zich joylashgan xududlar nomlari qayd etilgan darё voshalaridir. 

Tabiiy iqlim sharoiti rang-barangligi asholi etnik tarkibini xilma-xil bwlishi 

imkonini yaratadi. Ushbu xususiyatlar antropologik va lingvistik klassifikatsiyada 

yaqqol kuzatiladi. 

 

Qitadagi eng qadimgi odamlar qoldiqlari Yava orolidan topilgan bwlib, 

ularning ёshi 1,5-2 mln. yil bilan belgilanmoqda. 

Bundan 10-11 ming yil tog’oldi subtropik xududlarda dastlabki wsimlik va 

shayvonlarni domestikatsiyalash (xonakilashtirish) jaraёni bwlgan. Bu esa wz 

navbatida deshqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishiga asos bwladi.  

 Miloddan 

avvalgi 

IV 

va III ming yillik chegarasida jashonda ilk 

davlatlardan bwlgan Shumer shashar-davlatlari shakllanadi. Asta-sekin omoch 

deshqonchiligi, bog’dorchilik, twqimachilik, ёzuv va pul vujudga kelgan. Tez 

orada Osiёda yana qator davlatlar Elam, Shindiston, Xitoy va boshqalar tashkil 

topadi.  

---

 

14

 Osiёdagi murakkab etnik jaraёnlarning bwlishiga, qabilalar kwchishlari, 

urushlar, demografik portlashlar va boshqalari tasirida tillar, din, xwjalik va 

madaniy qadriyatlarning almashinuvlari deyarlik twxtovsiz bwlib turadi. 

Osiёning asosiy asholisi irqiy jishatdan mongoloid va evropoidlardan iborat. 

Tillari xususida yuz millionlab asholi swzlashadigan tillar bilan birgalikda kichik 

bir necha ming kishini birlashtirgan tillar sham mavjudligini qayd etish lozim. 

G’ARBİY (ЁKİ OLD) OSİЁ XALQLARİ. 

Xududi 6 mln. kv.km bwlib, 17 ta katta-kichik davlatlardan iborat. Eng 

yiriklari Turkiya (61,4mln), Eron(61,3mln), İroq(20,6mln), Afg’oniston 

(18,4mln), Saudiya Arabistoni (18,5mln) va shakazolar. 

Etnogenezi masalalari. Old Osiёda neandertal odamining nomo sapiåns ga 

aylanish jaraёni bwlganligi xaqida olimlarning fikrlari mavjud. Arxeologlar unda 

mezolit davrida nutufiy, zarziy va balxan(G’arbiy Turkmaniston) madaniyatlari 

shakllanganligini tasdiqlashgan. 

 

Asholining fanga malum etnik xususiyatlari miloddan avvalgi III ming 

yillikning wrtalariga oid bwlib, akkadlarning semit tillarida gaplashganliklari 

tasdiqlangan. Miloddan avvalgi II ming yillikda shind-evropa tillari sham(xettlar) 

tarqala boshlagan. Asholi etnik qiёfasini shakllanishida oriy istilosi sham katta 

ashamiyat kasb etadi.  

Wrta asrlarda G’arbiy Osiё xududlariga turkiy xalqlarning kwchishlari 

boshlanib, ular saljuqiylar davlatining vujudga kelishi bilan yakunlanadi. 

Bugungi kunda G’arbiy Osiёda: shind-evropa, semit-xamit va oltoy til oilalariga 

oid eron gurushi mavjud. 

 

İrqiy jishatdan asholi evropoidlar bwlsada, qisman negr-xabashlar, 

Afg’onistonda mongoloid-xazoralar sham yashaydilar. 

G’ARBİY OSİЁ XALQLARİ. 

Asholining asosiy ananaviy xwjaligi deshqonchilikdir. Qisman yarim 

kwchmanchi va kwchmanchi chorvachilik sham mavjud. Deshqonchilik suniy 

sug’orishga asoslangan bwlib twg’onlar, suv omborlari, kanal va ariqlar, 

korizlardan qadim-qadimlardan foydalanib kelinmoqda. Eron va Afg’onistonda 

lalmiga don sham ekilgan. Asosiy qishloq xwjaligi ekinlari boshoqli donlar, 

xurmo, sholi, tsitruslar, poliz ekinlaridir. Turkiya, Eron, Afg’onistonda paxta, 

tamaki, bog’dorchilik mushim wrin egallaydi.  

Moddiy madaniyati. 

 G’arbiy  Osiё xalqlarining  kwpchilik qismi qishloqlarda yashaydi. 

Qishloqlarning kwpi yirik bwlsada, uylari tartibsiz, rejasiz qurilgan. Qishloq 

markazida bozor, masjid, qaxvaxona, choyxona, boshqaruv muassasalari 

joylashgan. Tog’lik xududlarda uylar tosh, voshalarda guvala, xom g’ishtlardan, 

paxsadan quriladi. 

G’arbiy Osiёda shozirgi paytgacha malum sondagi kwchmanchi va yarim 

kwchmanchi chorvador xalqlar sham yashaydi. Arab badaviylari ёzgi yaylovlarida 

yuzlab chodirlar tikiladi. Texnika va aloqa vositalari wta zamonaviy bwlsada, 

ananaviy xwjaligi wz ashamiyatini ywqotmay qelmoqda. 

---