Utepbergenov Farxad

 

21

qwshiqlar; Tailand- boy folklor, qwg’irchoq teatri, soya teatrlari; İndoneziyada - 

soya teatri vayang - kurvo, marionetkalar teatrlari nom chiqargan. 

SHARQIY VA MARKAZIY OSIЁ XALQLARI. 

 

Shududga Xitoy - 1 mlrd. 218,8 mln, Yaponiya - 125,2 (1995 y.) mln, 

KXDR - 23,5 mln, Janubiy Koreya - 44,9 mln va Mongoliya Xalq Respublikasi - 

2,3 mln, Tayvan - 21,2 mln, Makao - (0,4 mln. kishi) kiradi. Gonkong (Syangan) 

1998 yili 6,0 mln. asholisi bilan Xitoyga qaytarildi. 

Etnogenez va etnik tarixi. 

 Dastlabki ishlab chiqarish xwjaligi makoni Tsinlyangan (Sharqiy Xitoy) 

miloddan avvalgi V ming yillikka oiddir. Asholi unda sholi etishtirgan. G’arbda 

xuddi shu davrga oid Yanshoo madaniyati (Xuanxe darёsi shavzasidan) topilib, 

uning asholisi chumiza (sulining bir turi) etishtirgan. 

 

Miloddan avvalgi III ming yillikda yanshooliklar janublik qabilalar bilan 

twqnashadilar. Ular orasida wzaro munosabatlar protoxitoy tilini vujudga 

keltiradi. Miloddan avv. II ming yil. Sya va Shan (İn) qabilalari dastlabki qabila 

ittifoqi tarzidagi davlatlarga asos soldilar. Miloddan avv. I ming yillik boshlarida 

wrtaxitoy pasttekisligida «xuayya» etnosi shakllanadi va qadimgi podsholiklar 

Tsin va Xanga asos soladi.  

 

Deyarlik shu davrda Mwg’uliston dashtlarida oltoy tillariga mansub syunnu 

(xunn) qabilalari shakllanadi. Xunnlar wrniga mwg’ullar sanbiy qabilalari kelib 

wrnashadi. Koreyada Kogurё - janubda Silla va Pekche davlatlari  shakllanadi. 

Yaponiyada - Yamato davlati vujudga keladi. 

Etnolingvistik klassifikatsiya. 

 Shududda 5 ta yirik til oilalari mavjud. Oltoy, xitoy-tibet, avstroneziya, tay va 

avstroosiё. Yapon, ayn va koreys tillari shech qaysi til oilasiga kirmaydi. 

1. Xitoy-tibet (tibetliklar, inzu, bay va sh.k.) 

2. Tay tiliga (tay, kaday va shakazolar) 

3. Avstroneziya (Tayvanning tub asholisi gaoshanlar) 

4. Avstroosiёga (myao-yao, mon-kxmer, kave, benlun, bukaylar) 

5. Oltoyga (turk, mwg’ul, dunsyan, tu, mongarmlar, tungus-manchjurlar, sungar, 

xechje, evenn, orochinlar). 

Xwjaliklari. 

1. Ovchilik, baliqchilik va termachilik bwlgan. Uning xususiyatlari tungus-

manchjurlar va aynlarda saqlanib qolgan. 

2. Qwl (motiga) deshqonchiligi. Xitoyning shimoliy rayonlarida omoch 

deshqonchiligiga miloddan avv. I ming yillikning wrtalarida wtilgan. 

3. Omoch deshqonchiligi - temirdan foydalanish bilan boshlangan bwlib, 

miloddan avv. I ming yillikning wrtalarida xitoy, koreys va manchjurlarda 

shukmron xwjalik turiga aylanadi. 

4. Chorvachilik bilan mwg’ullar, turklar qisman tungus-manchjurlar 

shug’ullanganlar. 

 

Bu xwjalik miloddan avv. I ming yillikda vujudga kelgan. 

Moddiy madaniyat. 

---

 

22

 Uy-joylarning xilma-xilligi, xwjalik madaniy tiplar bilan bog’liq. 

Deshqonchilik asholisida miloddan avv. IV-III ming yillikda yarim ertwlalar, 

swngra er ustidagi uylar vujudga keladi. Asosiy turar-joylar sinch-ustunlar 

ёrdamida quriladi. Kwchmanchilar uzoq wtmishda kapalarda yashaganlar. Xitoy 

manbalarida  ёzilishicha wtov miloddan avv. I ming yillik wrtalarida vujudga 

keladi. 

Kiyimlari. 

 Shim kwchmanchilar kashfiёtidir. Undan tashqari chopon, kigiz ёki charm 

etiklar sham ularning ananaviy kiyimlaridir. Deshqonchilik asholisi miloddan avv. 

IV-III ming yillikda kwchmanchilar kiyimlarini wzlashtira boshlaydilar. Dastlab 

jangchilar qulay kiyimlarni kiyganlar. 

 

Ananaviy wrama kiyimlar, ayniqsa aёllarda Xitoyda, Koreya, Yaponiyada 

keng miqёsda saqlanib kelmoqda. 

 

Taomlardagi ananaviylik sham twlaligicha saqlanib qolgan. 

Manaviy madaniyat. 

 İslom, Buddizm, Sintonizm, Lamaizm (mwg’ul va tibetliklarda) keng 

tarqalgan. Sharqiy Osiёdagi shar bir xalq wzining wta qadimiy manaviy 

qadriyatlari, ananalariga sadoqatlari bilan ajralib turadi. Ular qadimgi ёzuvga xalq 

og’zaki ijodiёti afsonalaru-ertaklarga boy mamlakatlardir. 

SHIMOLIY OSIЁ XALQLARI. 

 Shimoliy 

Osiё shududi Rossiya Federatsiyasining Sibir va Uzoq Sharq 

wlkalarini wz ichiga oladi. Ushbu shududda qadim zamonlardan wziga xos 

etnolingvistik jamoalar shakllanib xwjalik-madaniy tiplar yaratganlar. Shimoliy 

Osiё asholisini wrganish uchun umuman etnografiya fani uchun katta ashamiyatga 

ega bwlib, uni tadqiq qilish orqali tarixiy taraqqiёt davrida turli ijtimoiy-madaniy 

sholatlarni shakllanishini kuzatish imkonini beradi.  

Etnogenez va etnik tarixi. 

 Bu borada tub asholini qadimiy wzaro aloqalargina emas, ularning qwshni 

wlkalar, xususan Wrta Osiё, Markaziy va Sharqiy Osiё shududlarida yashovchi 

asholi bilan etnik madaniyati munosabatlarini wrganish katta ashamiyat kasb etadi. 

XX asrning 80-yiliga kelib Shimoliy Osiёdagi 25 mln. kishidan faqat 1 mln.ga 

yaqini tub asholi vakillaridir. Buryatlar 353 ming, ёqutlar 328 ming, tuvaliklar 166 

ming, Sibir tatarlari 100 ming, xakaslar 71 ming, oltoyliklar 60 ming kishidan 

iborat. Mavjud 24 ta xalqlardan qolganlari «Shimoliy Osiёning kam sonli asholisi» 

150 ming kishidan iborat. Ular orasida nenetslar 29 ming, evenklar 28 ming, 

xantilar 21 ming, chukchalar 14 ming, evenlar 12 ming, nanaylar 10 ming, 

mansilar 7,7 ming, koryaklar 7,9 ming kishidan iborat. 

 

Sibirning bazi asholi gurushlari aleut, entsalar, orokilar bir necha yuz 

kishidan iborat. Keyingi davrda Sibirdagi tub asholi orasida wz ona tilini 

biladiganlar soni kamayib bormoqda. 

 

Sibir xalqlari: oltoy til oilasining tungus gurushlariga oid. 

 

Turk tillariga Sibirning oltoy-sayan xalqlari: - oltoyliklar, tuvaliklar, 

xakaslar, shorlar, chulimlar, karagaslar va tofalarlar; G’arbiy Sibirning - 

---