«V e r g I ju r n a lı». № S. 5

---

« V e r g i ju r n a lı» .- 2 0 1 2 .-№ 3 .- S .1 4 5 - 1 5 4 .

Ö d ə m ə m ə lə r   p r o b le m in i n   y a r a n m a s ı n ı n   a m i ll ə r   ü z r ə   m a k r o i q t i s a d i  tə h lili

T a n rıv e rd iy e v  Q a lib   Əziz  oğlu*  - V ergilər N azirliyinin Tədris M ərkəzi,  dosent

U O T  330.101.541:336.1

X ü lasə

Tədqiqatın məqsədi

  - ödəm əm ələr problem ini yaradan am illərin tədqiqi.

Tədqiqatın metodologiyası

 - m üqayisə,  sistem li təhlil, m əntiqi üm um iləşdirm ə.

Tədqiqatın  nəticələri

  - ödəm əm ələr problem inin  aradan  qaldırılm ası istiqam ətində tə k lif və  tövsiyələr işlənib 

hazırlanm ışdır.

Tədqiqatın məhdudiyyətləri

  - beynəlxalq təcrübədən istifadə  etm əklə  daha əhatəli  araşdırm a tələb olunur.

Tədqiqatın  praktiki  əhəmiyyəti

  -  ödəm əm ələr  problem ini  doğuran  am illərin  tədqiq  edilm əsi  istiqam ətində 

m üvafiq elm i m ənbə kim i istifadə.

Tədqiqatın  orijinallığı  və  elmi yeniliyi

  -  ödəm əm ələr  problem ini  doğuran  am illər  m akroiqtisadi  baxım dan 

təhlil edilm işdir.

A ç a r  sözlər: 

debitor borc,  kreditor borc,  ödəmə qabiliyyətsizliyi,  maliyyə vəziyyəti.

1.  G iriş

B azar  iqtisadiyyatı  şəraitində  m üəssisələrin  m aliyyə  vəziyyətinin  yaxşılaşdırılm ası  və  m aliyyə  sabitliyinin 

təm in  edilm əsi,  həm çinin,  ödəm ə  qabiliyyətinin  gücləndirilm əsi,  onların  iqtisadi  potensialının  artırılm asının  zəruri 

şərtlərindəndir.  B ununla  bərabər,  ödəm əm ələrin  uçotu  və  m akroiqtisadi  təhlili  ölkə  iqtisadiyyatının  bütün 

sahələrində  fəaliyyət göstərən m üəssisə,  idarə və təşkilatların səm ərəli idarə  edilm əsində həlledici  rol oynayır.

İqtisadi  cəhətdən  in k işaf  etm iş  ölkələrin  təcrübəsi  göstərir  ki,  b azar  m ünasibətləri  şəraitində  təsərrüfat 

subyektlərinin özü, onlarla dövlət orqanları və  maliyyə  bazarı arasında qarşılıqlı əlaqələrin m iqyası genişlənir ki, bu 

da  m ürəkkəbləşm əkdə  olan  hesablaşm aların  düzgün  və  dəqiq  uçota  alınm asına,  onların  hərəkətinə  nəzarətin 

gücləndirilm əsinə  olan ehtiyacı daha da artırır.

A zərbaycanda  da  fəaliyyət  göstərən  təsərrüfat  subyektlərinin  gəlirlərinin  və  əm laklarının  çoxalm ası  dövlət 

büdcəsi  gəlirlərinin  həcm inin  artm asının  başlıca  m ənbəyi  olduğuna  görə,  ödəm əm ələrin  am illər  üzrə  təhlili  ilə 

əlaqədar yaranan problem   öz  aktuallığı  ilə  diqqəti  cəlb  edir [3,  5].  O dur ki,  m üasir şəraitdə  ödəm əm ələrin uçotu və 

təhlilinin  bazar  iqtisadiyyatının  tələblərinə  uyğun  təkm illəşdirilm əsi,  hesablaşm alar  üzrə  gərginliyin  aradan 

qaldırılm ası,  qarşılıqlı borcların  azaldılm ası və  təsərrüfat  subyektlərinin  m aliyyə  vəziyyətinin  yaxşılaşdırılm ası,  bu 

sahədə  təd b irlər  planının  işlənib  hazırlanm ası  zəruridir.  T ədqiqat  m övzusunun  aktuallığı  da  m əhz  bu  qeyd  edilən 

problem lərin kontekstində  əsaslandırılm ışdır.

2.  Ö d ə m ə m ə lə r p ro b le m in in   m ah iy y ə ti və b a z a r  iq tis a d iy y a tı 

şə ra itin d ə   o n u   d o ğ u ra n   am illər və ş ə rtlə r

Ö dəm əm ələri  yaradan  dörd  faktor  səciyyələndirilir.  B irinci  faktor  dövriyyə  vəsaitlərinin  sıradan  çıxarılm ası 

ilə  real  sektorun  pulsuzlaşdırılm asıdır.  Bu,  çox  sadə  şərhdir.  B urada  m əhsulun  dəyərinin  qiym ətləndirilm əsində 

m aterial  xərcləri  m aya dəyərinə alış  qiym əti  ilə  daxil  edilir.  H ər  şey də  bununla  başlayır.  B urada  diskontlaşm a

nəzərə  alınmır.  A rtan  inflyasiya  qiym əti 

qısa 

bir  m üddətdə 

heçə  endirir 

və 

dövriyyə 

vəsaitlərini 

sıradan  çıxarır  və

bu  zam an  yeni  m əhsulun  alınm asına  vəsait  qalm ır.  Bu,  ödəm əm ələri  yaradan  ilk  m ühüm   am ildir.  Belə  iqtisadi 

vəziyyətdə  pulu  m ü x təlif  əvəzləyicilər,  barter,  natural  m übadilə  əvəz  edir.  Üm um iyyətlə,  bu  vəziyyət  özü 

paradoksaldır.  D övriyyə  vəsaiti  olm adan  necə  işləm ək  m üm kündür?  Ödəm əm ələri  yaradan  ikinci  faktor  daha 

dağıdıcı  xassə  daşıyır.  Bu,  əhali  gəlirlərinin  nağd  pul  vəsaitlərindən  m əhrum   edilm əsi  ilə  yaranm ış  vəziyyətdir. 

Ü çüncü  faktor  büdcə-vergi  "bum eranqı"  effekti  ilə  bağlıdır.  D ördüncü  -  sonuncu  faktor  isə  iqtisadiyyatın 

dollarlaşdırılm ası  ilə  səciyyəvidir.  D ollarlaşm a  çoxfaktorlu  b ir  proses  olub,  b ir  sıra  səbəblərdən  irəli  gəlir. 

D ollarlaşm a,  ilk  növbədə,  m illi  valyutanın  uzunm üddətli  sabitliyinə  inam ın  aşağı  olm ası  və  bu  səbəbdən  cari 

ödəm ələrin  həyata  keçirilm əsi  və  eləcə  də  yığım   vasitəsi  kim i  daha  güclü  xarici  valyutaya  tələbin  yaranm ası  ilə 

əlaqədardır [3].

Q eyd  etm ək  lazım dır  ki,  m illi  valyutanın  devalvasiyasının  dollarlaşm anı  gücləndirən  am il  olm ası 

revalvasiyanın  dollarlaşm anı  azaltm aq  vasitəsi  kim i  istifadə  etm əyin  m əqsədəuyğunluğuna  əsas  yaratm ır.  D ünya 

təcrübəsi  göstərir  ki,  dollarlaşm anın  cəhətlərindən  biri  də  onun  assim m etrikliyidir.  Belə  ki,  m illi  valyutanın 

devalvasiyası  dollara  tələbi  m üəyyən  tem plə  artırırsa,  onun  revalvasiyası nəticəsində  dollara  tələb  nisbətən  yavaş 

tem plə  aşağı düşür.  M üasir iqtisadi elm də bu fenom en  "R atşet effekti"  adlanır.

Şamaxı rayonu, Nağaraxana kəndi [e-mail]

---

D ünya  təcrübəsinə  m üraciət  etsək  görərik  ki,  inflyasiya  və  devalvasiyanın  sürətlə  baş  verdiyi  dövlətlərdə 

(Argentina,  Boliviya,  Peru  və  s.)

  xarici  valyutada  depozitlərə  tələbat  kəskin  surətdə  artır.  Çünki  m illi  valyuta 

depozitləri  ilə  m üqayisədə  xarici  valyutada  depozitlərin  gəlirliyi  yüksəlir.  B u  halda m illi  valyutanın  xarici  valyuta 

ilə  əvəzlənm əsi  baş  verir.  Y əni  xarici  valyuta  ölkə  daxilində  pulun  yığım   funksiyasından  başqa,  bütün  digər 

funksiyalarını da əhatə  etm iş  olur.  D igər tərəfdən,  son  illər Çili,  M isir, Y əm ən kim i  dövlətlərdə  aşağı inflyasiya və 

m əzənnənin  sabitliyi  şəraitində  əvəzlənm ə  m üşahidə  olunm ur.  Lakin  bu  ölkələrdə  də  dollarlaşm a  hələ  də 

m övcuddur ki, bu da xarici valyutanın yığım  vasitəsi kim i m övqeyinin güclü olm asını göstərir.

D ollarlaşm anın  səbəblərindən  biri  gizli  iqtisadiyyatın  m övcud  olm asıdır.  X üsusilə  də  nağd  xarici  valyutada 

əldə  olunan  gəlirlərin  anonim liyi  təm in  olunur  ki,  bu  da  qeyri-leqal  biznes  üçün  sərfəlidir.  Eyni  zam anda,  dollar 

dünya  pulu  rolunu  oynadığından,  onu  istənilən  vaxt  m inim al  itki  ilə  ölkə  hüdudlarından  kənara  çıxarm aq 

m üm kündür.  M aliyyə  bazarlarının  z ə if inkişafı da dollarlaşm anın  səbəblərindən  biridir.  Q iym ətli  kağızlar,  xüsusən 

də  səhm   bazarının  z ə if  inkişafı  iqtisadi  agentləri  xarici  valyutadakı  depozitlərə  m eyil  etm əyə  sövq  edir.  Bu 

depozitlər  iqtisadi  agentlər  üçün  daxili  m aliyyə  bazarında m əzənnə  risklərindən  azad  və  stabil  faiz  gətirən  başlıca 

m aliyyə  aləti kim i  çıxış edir.

D ollarlaşm aya  şərait  yaradan  digər  amil  iqtisadiyyatın  açıqlıq  dərəcəsinin,  xüsusən  də  idxalın 

(xüsusilə, 

məkik  ticarətinin)

  yüksək  səviyyədə  olm asıdır.  B anklar  idxalatçıları  dollarla  kreditləşdirm əyə  üstünlük  verir  və 

balansda tarazlıq  yaratm aq,  açıq m övqeyə  yol  verm əm ək  üçün  dollar  depozitlərinin  cəlb  edilm əsində  m araqlı  olur. 

D ollarlaşm a iqtisadi  agentlər üçün valyuta m əzənnəsinin  dəyişm əsi  riskini  azaltm aq nöqteyi-nəzərdən  əlverişli  olsa 

da m akroiqtisadi  siyasət və  ölkənin  iqtisadi təhlükəsizliyi  baxım ından,  onun  bir  sıra m ənfi  cəhətləri  də  vardır.  Belə 

ki,  dollarlaşm a  M ərkəzi  B ankın  em issiya  gəlirinin  azalm asına  gətirib  çıxarır.  X arici  valyutadan  geniş  m iqyasda 

istifadə  edilm əsi  ölkə  vətəndaşları tərəfindən xarici  ölkələrin  iqtisadiyyatına qoyulan  investisiyaların  ən  sərfəsiz və 

səm ərəsiz  form ası  kim i  çıxış  edir.  D ollarlaşm a  nəticəsində  pul  bazarının  M ərkəzi  B ankın  nəzarətində  olm ayan 

seqm enti  yaranır  və  beləliklə  də,  pul-kredit  siyasətinin  transm issiya  prosesinə  xələl  gəlir.  Pul  siyasətinin 

iqtisadiyyata təsiri  pul  bazarının m illi  valyutada olan  alətlərinin gəlirliyinin  dəyişdirilm əsi  vasitəsilə  m üm kün  olur. 

Lakin  pul  bazarında  m aliyyə  aktivləri  əsasən  xarici  valyuta  ilə  ifadə  olunduqda  pul  siyasətinin  faiz  səviyyəsinə 

təsiri  zəifləyir.  Çünki  xarici  valyuta  ilə  aktivlərin  gəlirliyi  xarici  ölkələrin  m ərkəzi  banklarının  pul  siyasəti  ilə 

m üəyyən olunur.  B unun nəticəsində bütövlükdə  ölkədə uzunm üddətli  dövrdə m aliyyə  sabitliyi risk altında olur.

D ünya  təcrübəsində  dollarlaşm aya  qarşı  m übarizə  tədbirləri  olduqca  m üxtəlifdir.  Bəzi  dövlətlərdə  bu 

m übarizə  inzibati  m etodlar  ilə,  digərlərində  isə  iqtisadi  m etodlarla  aparılır.  Lakin  bu  tədbirlər  m ü x təlif  iqtisadi 

situasiyalarda  və  ölkələrdə 

m ü x təlif 

nəticələr 

verm işdir.  B ir  sıra 

Latın 

A m erikası 

və 

Y axın  Şərq 

dövlətlərində

dedollarizasiya  tədbirlərindən  biri  kim i  m əcburi  ehtiyat  norm alarının  m illi  valyuta  ilə  depozitlərin  xeyrinə 

valyutalar üzrə  diferensiallaşdırılm ası praktikası tətbiq  edilm işdir.  Lakin bu  ölkələrin təcrübəsi  göstərir ki,  m əcburi 

ehtiyat  norm alarının  xarici  valyuta  ilə  depozitlər  üzrə  artırılm ası  dollarlaşm anı  aradan  qaldırm ır  və  xaricə  kapital 

axınını  sürətləndirir.  O na  görə  də  son  illər  dollarlaşm a  problem inin  m övcud  olduğu  bir  sıra  ölkələrin  m ərkəzi 

bankları  xarici  valyuta  ilə  depozitlər  üzrə  m əcburi  ehtiyat  norm alarına  toxunm am aqla  m illi  valyutada  olan 

depozitlərə  görə  m əcburi  ehtiyat norm alarının azaldılm asına üstünlük verirlər.  B u tədbir m illi  valyutanın gəlirliyini 

artırm aqla  dollarlaşm anın m üəyyən  qədər  aşağı  salınm asına  im kan  yaradır.  Qeyd  edək  ki,  bir  sıra  xarici  ölkələrdə 

dollarlaşm anın  qarşısının  alınm ası  m əqsədilə  sərbəst  dönərli  valyutada  depozitlərin  m illi  bank  sistem inə  cəlb 

olunm asının  inzibati  qaydada  m əhdudlaşdırılm ası 

(Latın  Amerikası  və  Yaxın  Şərq  dövlətlərində),

  m üəssisələr 

tərəfindən xarici valyutada depozitlərin  artırılm asının qadağan edilm əsi  (1990-cı illərin  əvvələrində  Polşada), xarici 

valyutada depozitlərin  saxlanılm asının m üvəqqəti  olaraq  qadağan  olunm ası 

(Boliviya,  Meksika,  Peru)

  kim i  inzibati 

tədbirlərə  əl  atılmışdır.  Lakin  təcrübə  göstərdi  ki,  bu  tədbirlər  adətən  m akroiqtisadi  sabitləşm ə  proqram larının 

uğursuzluğa  düçar  olduğu  ölkələrdə  tətbiq  olunm uşdur.  Bu  tədbirlərin  görülm əsində  əsas  m əqsəd  uğursuzluğu 

kom pensasiya  etm ək  və  pul,  fiskal  və  m əzənnə  siyasətinin  səm ərəsini  artırm aqdan  ibarət  idi.  A ncaq  bu  tədbirlər 

xarici  valyutaya  tələbatı  azaltm am ış,  ölkədən  kapital  axınını  sürətləndirm iş  və  dollarlaşm anın  gizli  m iqyasının 

genişlənm əsinə  şərait yaratm ışdı [4,  6].

B ütün bu təd b irlər dollarlaşm anın  qarşısını m üəyyən qədər alsa da onların tətbiqi  fövqəladə  xarakter daşıyıb, 

xüsusi  hallarda 

(hərbi  münaqişə,  iqtisadi  böhran  və  s.)

  qeydə  alınm ışdır.  Eyni  zam anda,  təcrübə  göstərir  ki,  belə 

xarakterli tədbirlərin  həyata keçirildiyi  dövrlərdə  ölkə  daxilində  qeyri-m ütəşəkkil  qara valyuta bazarları geniş  vüsət 

alır  ki,  bu  da nağd  xarici  pul  dövriyyəsinin  genişlənm əsinə  şərait  yaradır.  A m erika  və  b ir  sıra  Y axın  Şərq

dövlətlərində  dedollarizasiya  tədbirlərindən  biri  kim i  m illi  valyutada  olan  depozitlərə  görə  cəlbedici  faiz 

dərəcələrinin  tə k lif  olunm asının  təşviqi  də  tətbiq  edilm işdir.  Lakin  xarici  valyutada  depozitlərə  nisbətən  m illi 

valyuta  depozitlərinə  yüksək  faiz  dərəcəsinin  tə k lif  olunm ası  yalnız  m üvəqqəti  olaraq  dollarlaşm anı  zəiflədə 

bilm işdir.  Çünki  fundam ental  problem   olan  inflyasiya problem i  həll  edilm ədən  dollara tələb at yüksək  olaraq  qalır. 

B undan başqa,  bu  ölkələrdə  iqtisadi  subyektlərin  faiz  dərəcəsinin  dəyişm əsinə  həssaslığı çox  aşağıdır.  O na görə  də 

m ərkəzi  banklar  tərəfindən  m illi  valyuta  ilə  depozitlər  üzrə  faiz  dərəcəsinin  artırılm asına  yönəldilm iş  siyasət 

dollarlaşm a  problem ini  köklü  həll  etm əm işdir.  A dı  çəkilən  dövlətlərdə  dedollarizasiya  tədbirlərindən  biri  kimi, 

həm çinin,  yüksək  inflyasiya  və  devalvasiya  şəraitində  əm anətlərin  indeksasiya  sistem inin  tətbiqi  praktikası  da 

m övcud  olm uşdur.  B urada  əsas  m əqsəd  əhalinin  əm anətlərinin  dəyərsizləşm əsini  sığorta  etm əklə  m illi  valyutada 

olan depozitlərin xarici valyuta depozitləri ilə  əvəz olunm asının qarşısının alınm asından ibarət olm uşdur.

---

Q eyd  edək  ki,  dollarlaşm a  problem inin  köklü  surətdə  həll  edilm əsinə,  yəni  dollarlaşm a  səviyyəsinin  sıfıra 

endirilm əsinə  cəhd  göstərilm əm əlidir.  Çünki  dollarlaşm a  A zərbaycanın  da  qoşulduğu  və  faydalandığı  qloballaşm a 

prosesinin  nəticələrindən  biridir  və  m illi  iqtisadiyyatın  açıqlıq  dərəcəsinin  gündən-günə  yüksəldiyi  şəraitdə 

dollarlaşm a  səviyyəsini  sıfıra  endirm ək,  praktiki  olaraq,  qeyri-m üm kündür  və  üm um iyyətlə,  m əqsədəuyğun 

deyildir.  D ollarlaşm anın yalnız m üəyyən həddə qədər azaldılm ası qarşıya m əqsəd kim i qoyulm alıdır.

M üasir  şəraitdə  dollarlaşm anın  sürətlə  böyüm əsi  ödəm əm ələr  problem inin  iqtisadiyyatda  saxlanm asını 

şərtləndirən  əsas  am ildir.  Belə  ki,  dollarlaşm a  şəraitində  valyuta  m əzənnəsinin  kəskin  dəyişm əsi  m üəssisələrin 

m aliyyə  fəaliyyətinə  təsir  etm əklə  onlar  arasında  ödəm əm ə  problem inin  yaranm asını  şərtləndirir.  D ollarlaşm a 

problem i  bütün  in k işaf etm əkdə  olan  və  keçid  iqtisadiyyatlı  ölkələrin  iqtisadiyyatı üçün  xarakterikdir.  D ollarlaşm a 

dedikdə, xarici valyutadan dəyər ölçüsü, tədavül və  yığım  vasitəsi kim i  istifadə  edilm əsi nəzərdə tutulur.  Q eyd edək 

ki,  dollarlaşm a  ifadəsindən  yalnız  A B Ş  dollarından  deyil,  üm um iyyətlə,  xarici  valyutadan  istifadə  zam anı  istifadə 

olunur.

D ollarlaşm anın səviyyəsi əsasən iki göstərici ilə  ölçülür:

1.  M ərkəzi B ank sistem ində xarici valyuta ilə  depozitlərin m əcm u depozitlərdə xüsusi çəkisi.

2.  X arici valyuta ilə  depozitlərin geniş m ənada pul kütləsində 

(M3)

 xüsusi çəkisi.

İkinci göstərici  30% -i  aşdıqda ölkə  iqtisadiyyatı çox dollarlaşm ış  sayılır.

B eləliklə,  dollarlaşm a  ödəm əm ələr  vasitəsilə  m onetar  siyasətin  iqtisadiyyata təsirini 

(transmissiya  effektini) 

zəiflədir:

♦

  dollar aktivləri üzrə faiz dərəcələrinə  M ərkəzi B ank təsir edə bilm ir;

♦  iqtisadiyyatda  natural  m übadilə  geniş  olduğundan  M ərkəzi  B ankın  nəzarətində  olan  real  pul  axınlarının 

m iqyası kiçilir.

A vropa M aastrix  sazişlərində  nəzərdə  tutulan  m övcud  standarta görə,  borcların  həcm i  illik  Ü D M -in  60% -ni 

aşırsa,  ölkə  iflas  hesab  olunur.  M aastrix  m eyarları  A vropa  B irliyinə  daxil  olm aq  istəyən  dövlətlər  üçün  yerinə 

yetirilm əsi  zəruri  olan  iqtisadi  şərtlər  kom pleksini  ifadə  edir.  Şərtlər  kom pleksinə  aşağı  inflyasiyaya  nailolm a, 

dövlət  m aliyyəsinin  norm allaşdırılm ası,  dayanıqlı  valyuta  kursları  və  m üvafiq  kiçik  faizlər  daxildir.  Bu  tələblər 

A vropa Birliyi  sazişinin təsbit olunm uş tələblərində və  onun protokollarında əksini tapm ışdır.

D ünya  B ankının  m əruzələrində  də  ödəm əm ələrin  R usiyada  yaranm ası  və  genişlənm əsinin  qeyri-m ütənasib 

m akro  və  m ikroiqtisadiyyatın  nəticəsi  olduğu  qeyd  edilir.  B urada  ödəm əm ələrin  doğurduğu  ən  m üdhiş  fəsad  onun 

Ü D M -də çəkisinin 40%  həddini  aşm ası,  17 avqust  1998-ci il defolt hadisəsi ilə  bağlıdır  [1,  2].

Ö dəm əm ələrin  yaranm asında hipotezlər m ü x təlif olsa da,  üm um ilikləri  də  vardır.  Bunu  daha çox  işsizliyə  və 

m əşğulluğa  nisbətən  hökum ətin  ayrı-ayrı  sahələrdə  apardığı  əlahiddə  siyasət,  pul  çatışm azlığı,  z ə if  büdcə 

m əsuliyyətləri  ilə  bağlayırlar.

Problem ə iki üm um i institusional aspektdə yanaşm a m övcuddur:

♦  dövlət büdcə təşkilatlarının xidm ət, kom m unal,  enerji xərclərini ödəm əm əklə  özü ödəm əm ələri təhrik edir;

♦  kapital  ixracı ilə  əlaqədar enerji  sektorunda ödəm əm ələr iqtisadiyyatın digər sahələrinə  də  sirayət edir.

D ünya  təcrübəsində  satışın  həcm inin  və  debitor  borcların  təhlilinin  em pirik  və  statistik  proqnozlaşdırm a

üsullarından istifadə  edilir  [6]:

B irinci  üsulda  m arketinqlərin,  m aliyyəçilərin,  istehsalat  rəhbərlərinin  təcrübə  biliklərindən  istifadə  etm əklə, 

həm   sadə  üsulla,  həm   də  tez  satışın  və  debitor  borcların,  habelə  borclarla  əlaqədar  pul  axınının  həcm inə  dair 

göstəricilər proqnozlaşdırılır.  Proqnoza və  qəbul edilm iş  m aliyyə  sm etasına görə vəzifə  m əsuliyyətinin  olm am ası bu 

üsulun əsas  qüsurlu cəhəti  sayılır.

İkinci üsulda  satışın və  debitor borcların həcm inin  dəyişm ə  cəhətləri  satışın  artım  göstəricilərini təhlil  etmək, 

yaxud daha m ürəkkəb m etodlardan istifadə  etm ək 

(məsələn,  korrelyasiya-reqressiya təhlili)

  yolu ilə m üəyyən edilir. 

B u  üsul  satışın  həcm ini  və  bununla  əlaqədar  debitor  borclarının  həcm ini  daha  etibarlı  proqnazlaşdırm ağa  im kan 

yaradır.  Lakin bu üsulla alınan proqnozlaş dırm anın nəticələri bazar iqtisadiyyatına m əxsus gözlənilm əyən, xüsusilə, 

sahibkarlar  tərəfindən  idarə  olunm ayan  hadisələrin  təsiri  altında  dəyişilən  m əlum atlardan  istifadə  etm əklə 

aparıldığına görə  dəqiq olmur.

Proqnozlaşdırm a  əvvəlki  dövrlərdə  debitor borcların  ödənilm əsi  m üddətlərinin  təhlili,  yəni  debitor borcların 

dövriyyə  sürətinin təhlili  ilə  başlanır.  D övriyyə  sürətinin və  pul  axınının  azalm ası həm  də  debitor borcu m əbləğinin 

artm ası ilə nəticələnir  [6].

T anınm ış  m acar  iqtisadçısı  Y anoş  K ornai  dövriyyəyə  buraxdığı  "sərt  büdcə  m əhdudlaşdırm aları"  adlanan 

term ini ilə keçid iqtisadiyyatında yeni b ir maliyyə  intizam ı prinsipi işləm işdir.

"Sərt  büdcə  m əhdudlaşdırm aları"  prinsipinə  görə,  h ər  bir  təşkilat  öz  hesablarını  və  vergilərini  vaxtında 

ödəm əlidir.  Ə gər bu baş verm irsə,  podratçılar onunla əlaqəni kəsir,  icra orqanları isə  vergi verm ədiklərinə  görə  onu 

m əsuliyyətə  cəlb  edirlər.  Bu  isə  o  dem əkdir  ki,  oyun  qaydaları  dəyişm iş  və  yeni  qaydalar,  zam andan  asılı 

olm ayaraq,  ham ıya tətbiq edilir.  Bu baxım dan,  m üflisləşən  m üəssisələrin  işi çox m ühüm  problem   olaraq önə  çəkilir

[3].

3.  M ü a sir ş ə ra itd ə   ö d ə m ə m ələ r p ro b le m in in   həlli istiq a m ə tlə ri

Ö dəm əm ələr  problem inin  qoyuluşunda  da  m ütəxəssislər  arasında  fərq  vardır.  Q.Q risenko  və  V .S tupinin

---

fikrincə,  m əsələnin  m ahiyyəti  iqtisadiyyatda tələb  və  təklifin  qeyri-bərabərliyindədir  [6].  Y əni  bu  gün  ödəm əm ələr 

m üəssisələrin  istehsal  etdiyi  m əhsulların  qiym ətlərini  real  tələb  səviyyəsindən  yüksək  təyin  etdiyindən  törəyir  və 

ödənilm əyən  hissə  tələb  və  tə k lif  arasında  tarazlıq  yaradır.  M üəlliflərin  fikrincə,  istehsalçının  qiym ətin 

əm ələgəlm əsinə  təsiri  cüzidir.  Belə  ki,  m al-m aterial  alqısına  təsir  m inim aldır  və  bu,  bir  çox  hallarda  ödəm əm ələr 

alətinin  təzyiqi  ilə  kifayətlənir.  Ə m əkhaqqı  təsdiqlənm iş  tariflərlə  m əhdudlaşır.  A m ortizasiya  norm aları  sərt 

m üəyyənləşdirilm iş  olur.  M ənfəət isə  vergi  orqanlarının orta bazar qiym ətləri  əsasında vergi  bazasının tapılm ası və 

bundan  aşağı  qiym ətlərin  vergidən  yayınm a  kim i  qəbul  edilm əsi  ilə  m əhdudlaşır.  B unun  nəticəsi  kim i  çıxış  yolu 

ödəm ələrdə tapılır.

Ö dəm əm ələr problem inin həlli kim i tədqiqatçılar hökum ətin iqtisadi  siyasətində  4 variant tə k lif edir:

1)  real əm ək haqqı və  digər m əsrəflərin azaldılm ası üçün inflyasiyadan istifadə;

2 )  m üflisləşm ə yolu ilə m əşğulluğun azalm ası;

3 )  əm ək haqqı,  am ortizasiya ödəm ələri və  rentabellilik  səviyyəsini tənzim ləyən norm ativlərin ləğvi;

4 )  m övcud vəziyyətin konservləşdirilm əsi.

Belə  olduqda  ödəm əm ələr  getdikcə  özü  ləğv  olacaq.  B orcların  diskontlaşdırılm ası  m exanizm indən  istifadə 

edərək  m aliyyə  strukturları  kapitalı  artıq  kapitallı  sahələrdən  çatışm ayan  sahələrə  m üstəqil  bölgü  vasitəsilə 

ötürəcək.  N əticədə  yüksək  debitor  borcları  olan  m üəssisələrin  istehsal  gücü,  m əşğulluq  və  istehsalı  azalaraq  tələb 

səviyyəsinə  düşəcək  və  pula  ödəniləcək,  ödəm ə  qabiliyyəti  olan  sahələrdə  isə  istehsal  gücü  artaraq  istehlakçıdan 

pulun alınm asında çətinlik çəkənlərə pulla ödəm əni  artırm ağa köm ək edəcək.

B aşqa qrup m ütəxəssislər ödəm əm ələri m araqlı m üəssisələrin m üflisləşdirilərək ucuz  alınm asında vasitə kimi 

görür.  Belə  ki,  m üəssisəni m üflis  etm əyin ən  əlverişli yolu ona pulu ödəm əm əkdir.  Bu  sistem də  m araqlı qruplar var 

ki,  h ər  vasitə  ilə  ödəm əm ələr  problem inin  m övcudluğuna  və  üm um i  konteksdə  öz  m əqsədlərini  gizlətm əyə 

çalışırlar.  D ünya  iqtisadiyyatına  inteqrasiya  edən  respublikam ız  üçün  belə  təhlükəli  m eyillərin  qarşısının  alınm ası 

üçün real iş  görülm əlidir.

G öründüyü  kim i,  ödəm əm ələr  problem inin  köklərində  pulun  çatışm azlığı,  avans,  vergi  ödəm ələri,  ödəmə 

qabiliyyəti  zəifləm iş  m üəssisələrin  daha  əlverişli  şərtlərlə  alınm ası və  norm ativlərə  riayət  edərək  baha m əhsul  sata 

bilm əyənlərin  orijinal  reallaşdırm a  üsulu  vardır.  S onuncuya  bazarda  qiym ətləri  aşağı  salm aq  istəm əyən  güclü 

qrupun  faktiki  təsirindən  kənarlaşm a  m etodu  kim i  də  baxm aq  olar.  Səbəblərin  biri  də  borclular  içərisində 

iqtisadiyyatın özəklərindən  sayılan iri  subyektlərin im tiyazlı m aliyyə  intizam ına m alik olmasıdır.

4.  N əticə

A parılan araşdırm aların nəticələrini üm um i planda tezislər şəklində  aşağıdakı form ada ifadə  etm ək olar:

•  borcların dəqiq inventarizasiyasının  aparılm ası;

•  fiskal vergi  siyasətində  "ödəm əm ələri" təcrid edən ödəniş  sistem lərinin tətbiqi;

•  gizli  subsidiya,  vergi m əqbulunu form alaşdıran m eyillərdən və  onun energetik  sektora silinm əsindən im tina 

etmək;

•  m aliyyə-kredit  sferasında,  bank  sistem ində  borc  bazarının  form alaşdırılm ası,  veksel  və  faktorinq 

strategiyasına keçid.

B ununla  belə,  konyunktura  m üvafiq  olaraq,  h ər  b ir  sahə  üzrə  borcların  qarşılıqlı  əvəzləşdirilm əsi, 

dondurulm ası,  restruktizasiyası,  orta  m üddət  üçün  struktur  xidm ət,  servis  təşk ila tla n   ilə  büdcə  arasında  m üvafiq 

norm ativlərə,  lim itlərə  uyğun olaraq m üəyyən natural  m übadilə,  klirinq  əm əliyyatlarının  aparılm ası təşəbbüslərinin 

qiym ətləndirilm əsi  və  reallaşdırılm ası,  taktiki  planda  spesifik  m etodologiyanın  işlənib  hazırlanm ası  da  nəzərdən 

keçirilə  bilər.  Lakin  bütün  bunlar  iqtisadi  təhlükəsizlik  m ülahizələrini  rəhbər  tutaraq  m üəssisələrin  davam lı 

işləm əsinə,  m aliyyə  vəziyyətinin  yaxşılaşdırılm asına,  rəqabət  qabiliyyətinin  yüksəldilm əsinə,  iqtisadi  artım ın 

təm inatına və  əsasən də uçot prosedurlarının deform asiyaya uğram am asına xidm ət etm əlidir.

Ə d əb iy y at siyahıs ı:

1.  A xundov M .Ə.  M üəssisənin iqtisadiyyatı, Bakı: A zərnəşr, 2002,  460  s.

2 . Əliyev  A.Ə .,  Şəkərəliyev  A.Ş.  B azar  iqtisadiyyatına  keçid:  D övlətin  iqtisadi  siyasəti,  Bakı:  "İqtisad 

U niversiteti" nəşriyyatı, 2002,  440  s.

3 . H acızadə  E.M .  "N eftçıxarm a kom pleksinin iqtisadi in k işaf m odeli"  Bakı: Elm , 2002, 472  s.

4 .Sadıqov  M .M .  M aliyyə  potensialının  form alaşm asında  dövlətin  borc  siyasətinin  əsas  istiqam ətlərinin 

m üəyyən edilm əsi problem ləri,  Bakı: 2003. 332  s.

5 . 

Самедзаде  З.А.  "Э тапы   больш ого  пути  -  эконом ика  А зербайдж ана  за  пол  века,  её  новые  реалии  и 

перспективы ",  Баку:  Н У РЛ А Н ,  2004,  936  с. 

(Səmədzadə  Z.A.  "Böyük  yolun  mərhələləri:  yarım  əsr  ərzində 

Azərbaycan iqtisadiyyatı,  onun gerçəklikləri və perspektivləri" Bakı: NURLAN,  2004,  936 s.)

6 . 

Л яско  А.  "О собенности  бартерны х  обменов  в  переходной  экономике".  В опросы   экономики.  2000. 

№ 6,  c.  47. 

(Lyasko A.  "Keçid iqtisadiyyatında  barter  mübadiləsinin  xüsusiyyətləri".  İqtisadi  məsələlər.  M.,  2000.

---

№ 6,  səh.  47)

Т а н р ы в е р д и е в   Г а л и б   А зи з  о г л ы   -  У чебны й  Ц ентр  М инистерства  по  налогам  А зербайдж анской 

Республики, доцент

М а к р о э к о н о м и ч е с к и й  ф а к т о р н ы й  ан али з в о з н и к н о в е н и я   п р о б л е м ы  н е п л а т е ж е й

А н н о т а ц и я

Цель исследования -

  исследование  ф акторов, порож даю щ их проблем ы   не  платежей.

Методология исследования -

  сравнение, системны й анализ, логическое  об  общение.

Результаты исследования -

 разработаны   предлож ения  и м еры   по устране  нию   проблемы   неплатежей.

Ограничения  исследования -

  требуется  более  детальное  исследование  с  ис  пользованием   зарубеж ного 

опыта.

Практическая  значимость  исследования  -

  использование  в  качестве  на учного  источника  для 

исследования  ф акторов, порож даю щ их проблему взаим  ны х долгов.

Оригинальность 

и 

научная 

новизна 

-

 

проанализированы  

макроэкономиче  ские 

факторы , 

порож даю щ ие  проблем у неплатежей.

К л ю ч е в ы е  

сл о в а : 

дебиторская 

задолженность, 

кредиторская 

задолжен  ность,

неплатежеспособность,  финансовое состояние

T a n riv e rd iy e v  G a lib  A ziz  oğlu  - The  Trading  C enter fo r M inistry o f  Taxes,  The  senior lecturer 

T h e   a n aly ze o f m a c ro ec o n o m ic  fa c to rs,  c re a te d  a n o n -re p a y m e n t p ro b le m

A h s tra c k t

Research objective

  - to research factors, provoked non-repaym ents problem

Research methodology

 - com parison, the  system  analysis,  logic generalization

Results o f research

 - are m ade  offer and m easure  for abolishing the non-repaym ent problem s.

Research restrictions

  - is required m ore  detailed research w ith use  o f  foreign experience.

The  practical  importance  o f  research

  -  use  as  a  scientific  source  for  research  factors,  provoked 

non-repaym ents problem .

Originality  and  scientific  novelty

  -  are  analyzed  the  m acroeconom ic  factors,  provoked  non-repaym ents 

problem

K e y w o rd s: 

debtor debt,  creditor debt,  non-repayment ability, finance situation

J E L   C lassificatio n   C odes:  E6,  G18, H63