Bədənin müxtəlif sahələrində dəri müxtəlif struktur quruluşuna və qalınlığa malikdir. Göz
qapağı dərisi və kirpiklər zərif, nazik, yumşaq olduğu halda ona yaxın yerləşən qaşlar nisbətən
qalın dəriyə, sıx və cod tüklərə malikdir; alnın dərisi piy ifraz etdiyi halda çənə dərisində piy
sekresiyası çox azdır, lakin tüklərlə zəngindir. Qalın dəriyə malik olan ovuc və ayaqaltında tüklər
olmasa da tər vəzilərinin ən çox rast gəlindiyi nahiyədir. Ayaq və əl barmaqları dərisinin səthi
yaxşı inkişaf edərək dərinlik və hündürlüklərdən ibarət olub, ilgəklər, qövslər, əyriliklər
formalaşdıraraq dermatoqlifiya (dermatoglyphs - barmaq izi) adlanır. Bu fetal dövrdə əmələ
gəlib fərdi xarakterli olub, bütün ömür boyu dəyişilməz qalır. Dərinin bu xüsusiyyətindən
məhkəmə təbabətində şəxsiyyətin təsdiqlənməsi (identifikasiyası) üçün istifadə olunur.
Ektodermal mənşəli çoxqatlı yastı buynuzlaşan epiteldən təşkil olmuş epidermis 4 növ hüceyrə
populyasiyasından ibarətdir . (şək 3)
Şək. 3
Əsas populyasiyanı keratinositlər təşkil etsə də, melanositlər, Langerhans və Merkel
hüceyrələri də onların arasında səpələnmişdir. Tipik epiteliosit olan - keratinositlər bir-biri ilə
desmosomlarla, bazal zarla isə yarımdesmosomlarla birləşir. Yüksək regenerasiya qabiliyyətinə
malik keratinositlərin mitotik aktivliyi xüsusən gecələr artıb yaşama müddəti 2 - 4 həftə davam
edir. Yeni əmələ gələn hüceyrələr səthi qata doğru yerini dəyişdikcə differensiasiyaya məruz
qalır, sitoplazmasında keratin ara filamenti-sitokeratinlər toplanır. Sitokeratin fibrilyar quruluşlu
zülal olub, epidermisin əsas komponentini təşkil edir. Epidermisin müxtəlif qatlarında fərqli
sitokeratinlər ekspressiya olunur. Qeyd edək ki, bazal qat keratinositlərində sitokeratin 5 və 14,
eyni qatda olan sütun hüceyrələrində isə sitokeratin 15 ekspressiya olunur. Epidermisin səthi
qatında terminal differensiasiya stadiyasında olan hüceyrələr üçün sitokeratin 1 və 10, ara qatda
yerləşən keratinositlər üçün isə sitokeratin 4 və 13 xarakterikdir. Ovuc və ayaqaltı epidermisində
dərinin digər hissələrində rast gəlinməyən xüsusi sitokeratin 9 hasil olur.
Bazal qat üzərində yerləşən bir sütun hüceyrəsindən başlanğıc götürüb epidermisin bütün
qatlarını əmələ gətirərək səthi qata doğru miqrasiya edən differensiasiyanın müxtəlif
mərhələlərində olan sütun şəklində keratinositlərin cəmi epidermisin proliferativ vahidi adlanır
(şək 4).
Şək. 4
Dinamik populyasiyaya məxsus keratinositlər səthi qata çatdıqda həyat fəaliyyətlərini
bitirib 14 bucaqlı buynuz pulcuqlar və ya korneositlərə differensiasiya edərək məhv olur. Bu
proses 20-30 gün davam edir. Keratinositlərin inkişaf və böyüməsini EGF (epidermal böyümə
faktoru) və İL-1α (interleykin 1 α) stimullaşdırsa da TGF (transformasiya böyümə faktoru)
onların proliferasiya və differensiasiyasını ləngidir. (şək 5;6)
Şək. 5
Şək 6
Bazal qatdan səthi qata miqrasiya etdikcə keratinositlərin sitomorfozuna görə epidermisdə
daxildən xaricə doğru 5 qat müəyyənləşdirilir
·
Stratum basale - əsas qat
·
Stratum spinosum - tikanlı qat
·
Stratum granulosum - dənəli qat
·
Stratum lucidum - şəffaf qat
·
Stratum corneum - buynuz qat
Məhz epidermisin qalınlığına və bəzi qatların olub - olmamasına görə nazik və qalın dəri
müəyyən edilir. Qalın dəri ovuc və ayaqaltını örtür, qalınlığı 400-600 μm, 5 qata malikliyi ilə
xarakterizə olunur. Bu dəridə tük follikulları, tükü qaldıran saya əzələ, piy vəziləri olmasa da tər
vəziləri çoxluq təşkil edir . (şək 7).
Şək 7
Bədənin yerdə qalan hissəsini örtən nazik dəri epidermisinin qalınlığı 75-150 μm, nazik buynuz
qat, bəzi nahiyələrdə isə şəffaflıqla yanaşı, bəzən dənəli qatın da yoxluğu ilə xarakterizə olur. Bu
tip dəridə tər və piy vəziləri, tük follikulları, tükü qaldıran saya əzələ mövcuddur (şək 8).
Şək 8
Epidermis və dermanı bir-birindən ayıran bazal membranın üzərində yerləşən, epidermisin
ən dərin bazal qatı tək qatda yerləşən kubabənzər və ya alçaq silindrik bazofil sitoplazmalı iri
nüvəli keratinositlərdən ibarətdir. Bazal qat keratinositləri arasında G
0
-periodda olan kötük
hüceyrələri, bölünən hüceyrələr və bölünmə qabiliyyətini itirmiş differensasiya etməyə başlayan
hüceyrələr vardır. Onların bazal səthi yarımdesmosomlarla bazal zarla, lateral və apikal səthləri
qonşu hüceyrələrlə desmosomlarla əlaqələnir Elektron mikroskopik görünüşdə differensasiya
etməyə başlamış hüceyrələrin sitoplazmalarında bir neçə mitoxondri və endoplazmatik şəbəkə
sisternləri, kiçik holci kompleksi və çoxsaylı ribosomlar, 10nm qalınlıqlı ara filamentlər -
tonofilamentlər də müəyyən edilir. Bazal keratinositlərin mitotik aktivliyi müxtəlif böyümə
faktorları və hormonların təsiri ilə tənzimlənir. Bu faktorlar arasında EGF (epidermal böyümə
faktoru), FGF7 (fibroblast böyümə faktoru 7) və hissi sinir liflərinin terminalından xaric olan P
maddəsi keratinositlərdə mitozu stimullaşdırır.
Epidermisin qalın tikanlı qatı bir neçə sırada yerləşən çoxbucaqlı nisbətən yastılaşan
hüceyrələrdən ibarətdir (şək. 20.6). Bu qatın keratinositləri bazal qat hüceyrələri kimi
sitoplazmalarında desmosom kompleksinə daxil olan desmoplagin adlı zülal sintez edərək
mitotik aktiv olub, orqanel tərkibinə görə onlara bənzəsələr də tonofilamentlərin dəstələrlə
yerləşməsi ilə fərqlənir. Perinuklear sahədən plazmolemmaya doğru şüa şəklində uzanan
tonofilament dəstələri desmosomlarla əlaqələnərək hüceyrəarası sahədə sanki “tikanlar” əmələ
gətirirlər (şək 9)