Vahid miLLİ İmtahanlara necə hazirlaşmali

6. Taxıl zəmisi : buğda cücərtisi 
a) Budaq : kök 
b) Kol : tikan 
c) Meyv
ə : ting 
ç) Yarpaq : tumurcuq 
 
 Birinci cütlükd
ə  sözlərin mənaları  arasında  əlaqəni  obyektin  son  forması  (taxıl  zəmisi)  və 
onun inkişafının erkən mərhələsi (buğda cücərtisi) arasında əlaqə kimi formalaşdırmaq olar. Buğda 
cüc
ərtisi taxıl zəmisinə çevrilən buğda cücərtisidir. 
Cavabın (ç) variantında analoji əlaqəyə rast gəlirik - yarpaq : tumurcuq. Tumurcuq yarpağın 
erk
ən inkişaf mərhələsidir. 
Cavabın digər variantlarında təqdim olunan cütlüklərdə fərqli əlaqələrə rast gəlinir. 
a) Budaq : kök 
Kök  v
ə  budaq  bir  tamın  (ağacın,  kolun)  iki  mühüm  hissəsidir, yaxud bu təqdirdə  tamın  iki 
t
ərkib hissəsinin qarşılıqlı əlaqəsidir. 
b) Kol : tikan 
Tikan kolun  mü
əyyən növləri üçün səciyyəvidir. Bu cütlükdə  tamın  və  onun mümkün ola 
bil
əcək hissəsinin əlaqəsi vardır. 
c) Meyv
ə : ting 
Ting cavan bitkidir, meyv
ə onun inkişaf etmiş formasının tərkib hissəsidir. Bu təqdirdə tamın 
ilkin m
ərhələsi və onun inkişaf etmiş formasının hissəsi arasında əlaqə vardır. 
Bel
əliklə, cavabın düzgün variantı (ç)-dir.  
 
 
7. C
əngəllik : tayqa 
a) Natürmort : portret 
b) Tamaşa : ssenari 
c) Musiqi : simfoniya 
ç) M
ətn : haşiyə 
 
C
əngəllik və tayqa meşə növləridir: cəngəllik keçilməz tropik meşə, tayqa isə Yer kürəsinin 
şimal hissəsində  mövcud olan iynəyarpaqlı meşədir; ümumi halda desək, birinci sözlər cütlüyündə 
bir cinsin iki növü arasında əlaqə verilmişdir. 
Cavabın  (a)  variantında da bu cür əlaqə  vardır:  natürmort : portret.  Natürmort  və  portret 
r
əssamlıq  janrlarıdır  (növləridir)  –  natürmort  cansız  əşyaların  təsvir  olunduğu  rəsm: meyvə, 
çiç
əklər və  s.,  portret  isə  insanın  yaxud  insanlar  qrupunun  rəssamlıq  (heykəltəraşlıq  yaxud 
fotoqrafik) t
əsviridir. 
Heç bir dig
ər cütlüyün üzvlərinin mənaları bir-biri ilə bu cür əlaqə ilə bağlı deyildir. 
b) Tamaşa : ssenari 
Tamaşa teatr tamaşası, ssenari isə kinofilmin yaxud teatr tamaşasının ədəbi əsası, süjet sxemi 
əsasında  tamaşa yaxud kinofilm hazırlanan planıdır. Beləliklə, sözlərin bu cütlüyündə süjet sxemi 
il
ə onun həyata keçirilməsinin mümkünlüyü arasında əlaqə verilmişdir.  
c) Musiqi : simfoniya 
Bu cütlükd
ə  ümumi və  xüsusi (cins və  növ)  arasında  əlaqə  verilmişdir,  çünki  simfoniya 
musiqinin, xüsusil
ə orkestr musiqisinin növlərindən (janrlarından) biridir. 
 ç) M
ətn : haşiyə  
M
ətn nəyinsə yazılı surətdə formalaşdırılmış məzmunu, haşiyə isə onun müəyyən elementləri  
(sözl
ər, ifadələr) ilə  əlaqədar  əsas mətnin yaxud səhifənin sonunda yerləşdirilmiş  qeyd,  izahat 
yaxud 
əlavə mətndir. Ümumi halda bu tamın və onun spesifik hissəsinin əlaqəsidir. 
Bel
əliklə, cavabın düzgün variantı (a)-dır. 
 
 
 
11 

---

8
. Yastı : qabarıq    
a) Yığcam : aydın 
b) Harmonik : razılaşdırılmış  
c) C
əfəng : qanunauyğun 
ç) Adaptasiya o
lunmuş : uyğunlaşmış 
 
Tapşırığın  birinci  cütlüyünə  diqqət yetirsək, görərik ki, burada bir-birinə  zidd mənalı  sözlər 
verilmişdir: yastı düzsəthli, qabarıq isə yuxarı qaldırılmış, şişmiş (müstəvi üzərində qabarıq təsvirə 
relyef deyilir) dem
əkdir. 
Cavabın  (a)  variantında  sinonimlər  verilmişdir,  aydın  kimi,  yığcam  da  qısa  və  aydın  ifadə 
etm
ək deməkdir; aydın sözünün başqa mənası da vardır – çevik, bacarıqlı.  Lakin bu mənalar da 
yığcamla qarşı-qarşıya durmur. 
 
Cavabın  (b)  variantında  sözlərin mənaları  arasında  ümuminin və  xüsusinin  əlaqəsi  vardır  – 
harmonik h
əmahəng uyğunlaşmış, razılaşdırılmış deməkdir, ancaq razılaşdırılmış adlandıra biləcəyimiz 
h
ər şeyi harmonik adlandıra bilmərik (məsələn, razılaşdırılmış məsələ, razılaşdırılmış hərəkət). 
Cavabın  (c)  variantında  verilmiş  sözlərin mənası  bir-birinə  ziddir:  cəfəng  uyğunsuzluq, 
m
ənasız,  fikirdən məhrum deməkdir. Buna müvafiq olaraq o hər  cür  qanunauyğunluğu, 
qanunauyğun olan hər şeyi (müəyyən qanunun uyğunluğunu) istisna edir.  
Gördüyümüz  kimi,  (c)  cavabında  sözlərin mənaları  arasında  əlaqə  birinci cütlükdə  müəyyən 
etdiyimiz 
əlaqə ilə - analojidir. Deməli, tapşırığın düzgün cavabı (c)-dir. 
(c)-nin yegan
ə düzgün cavab olduğuna inanmaq üçün cavabın (ç) variantını da müzakirə edək. 
Adaptasiya  olunmuş  ətraf mühitə  uyğunlaşmış  deməkdir. Buna müvafiq olaraq bu cütlükdəki 
sözl
ərin mənaları  arasında  əlaqəni  sinonimik  əlaqə  adlandıra  bilərik. Beləliklə,  tapşırığın  yeganə 
düzgün variantı (c)-dir.  
 
 
9. N
əlbəki : məcməyi 
a) Lift : eskalator 
b) X
əritə : atlas 
c) Tunel : b
ərə  
ç) Divar : arak
əsmə 
 
Birinci cütlükd
ə  verilmiş sözlərin mənalarını müzakirə edək. Nəlbəki stəkanın yaxud fincanın 
altına  qoyulan  kiçik  boşqab,  məcməyi  isə  üstünə  qab-qacaq qoyulan (dəyirmi yaxud ovalvari) 
böyük  qabdır.  Ondan süfrəyə xörək aparmaq üçün istifadə  edirlər; nəlbəki  və məcməyi  müxtəlif 
qab-qacaq növl
əridir, ancaq onların oxşar funksiyaları vardır. 
Cavabın  (a)  variantında  verilmiş  sözlər  arasında  da  analoji  əlaqə  vardır:  lift  insanları  aşağı 
endirm
ək və  yuxarı  qaldırmaq  yaxud  yük  daşımaq  üçün  qurğu,  eskalator  isə  insanları  aşağı 
endirm
ək və  yuxarı  qaldırmaq  üçün  hərəkət edən pilləkəndir;  lift  və  eskalator  müxtəlif növlü 
qurğulardır, ancaq onların funksiyaları oxşardır. Buna müvafiq olaraq düzgün cavab (a)-dır. 
Başqa cavablarda birinci cütlükdə mövcud olan əlaqələrə rast gəlinmədiyinə əmin olmaq üçün 
cavabın qalan variantlarını da müzakirə edək. 
 b) X
əritə : atlas 
X
əritə  Yer kürəsinin səthinin  çertyoj  halında  verilən  kiçildilmiş  təsviri,  atlas  isə  coğrafi 
x
əritələrin toplusudur; 
 c) Tunel : b
ərə  
Tunel  d
ə  bərə  də  müqaviməti  (bir  halda  dağı,  digər halda isə  suyu) eyni cür dəf etmək 
vasit
əsidir,  ancaq  onlar  eyni  funksiya  daşımırlar,  çünki  bərənin  özü nəqliyyat vasitəsidir, ondan 
çayın  yaxud körfəzin bir sahilindən o biri sahilinə keçmək üçün istifadə edirlər, tunel isə  yeraltı 
tikintidir, ondan yol ç
əkilir, nəqliyyat hərəkət edir, su axır və s.; 
ç) Divar : arak
əsmə 
Divar 
binanın şaquli surətdə ucaldılmış yastı hissəsi, həmçinin müxtəlif təyinatlı möhkəm və 
uca barıdır; arakəsmə divarın növlərindən biridir, sahənin müxtəlif hissələrini bir-birindən ayıran 
(böl
ən) nazik divardır. 
 
12 

---