Varliğimiz

 

19 

Orta  məktəbdən  sonra  Cavad  bəy  hərbi  liseyə  daxil 

olubmuĢ və öz hekayətincə, orada da birinciymiĢ. Di gəl, 

hiss  edir  ki,  hərb  onun  tutub  gedəcəyi  yol  deyil,  səmtini 

təbabətə dəyiĢir. 

Lakin ailə tərbiyəsindən və həmin ilk hərbi təhsilindən 

gələn sərt daxili intizam sonacan Cavad Heyətlə qaldı. 

Axır  illəri  əsasən  Bakıda  yaĢayırdı,  arada  Tehrana 

gedib-gəlirdi. 

Hər  gedəndə  mütləq  zəng  vururdu  ki,  filan  gün  yola 

düĢürəm,  hər  qayıdanda  mütləq  telefon  açırdı  ki,  geri 

dönmüĢəm. Bunlar elə xüsusiyyətlərdir ki, onları öyrətmək 

olmur, gərək belə bir intizam,  dəqiqlik,  sahman, davranıĢ 

səliqəsi canında ola. Daxilində belə bir dəqiqlik və intizam 

nəbz kimi vurduğundandır ki, Cavad Heyət bu qədər çox, 

bu  qədər  xeyirli  və  bir-birinə  bənzəməyən  ciddi  iĢlər 

görməyə müvəffəq olub. 

 

* * * 

1946-cı  ildə  Ġstanbulda  tibb  təhsilini  baĢa  vurduqdan 

sonra  üç  il  cərrahlıq  üzrə  təcrübə,  daha  sonra  isə  Parisdə 

daha  üç  il  bu  yöndə  təkmilləĢmə  keçmiĢdi.  Ġrana  qayıdıb 

iĢə  baĢlamıĢdı,  amma  daha  çox  öyrənmək,  bir  az  da 

kamilləĢmək istəyi onu yeni yolçuluqlara səfərbər etmiĢdi. 

Amerikada müxtəlif klinikalarda çalıĢmıĢdı, Danimarkada, 

Kopenhagendə iĢləmiĢdi. 

Ġranda  bir  sıra  iri  xəstəxanaları  quran,  böyrək  dəyiĢ-

dirilməsi,  açıq  ürək  əməliyyatları  və  sair  möcüzə  kimi 

görünən bir çox baĢqa təbabət hünərlərini ilk dəfə göstərən 

Cavad Heyət olub. 

Onun  ―Tromboflebit  və  müalicəsi‖  (1957),  "Ümumi 

cərrahlıq"  (1965),  "Cərrahiyyə  dərslikləri"  (1997)  kitab-

ları,  təbabətin  müxtəlif  çətin  məsələlərinə  aid  bolluca 

təcrübə və təhlillər əsasında qələmə alınmıĢ 100-dək araĢ-

---

 

20 

dırma-məqaləsi  sərrast  müĢahidələriylə,  elmdə  yeni  söz 

olan tapıntılarıyla seçilir. 

Naturasında  naĢirliyə,  elmi  kütləviləĢdirməyə  meyil 

olduğundan  elə  həmin  çağlarda  ―DaneĢ-e  pezeĢki‖  (―Tə-

babət elmi‖) adlı dərgi buraxmağa baĢlamıĢ və həmin jur-

nal  1964-1976-cı  illərdə  iĢıq üzü görmüĢdür. Bir  çox tibb 

araĢdırmaçısı  üçün  münasib  elmi  laboratoriyaya,  özünü-

ifadə  meydanına  dönən  həmin  dərgidə  Cavad  Heyətin 

özünün 60-dan artıq dəyərli məqaləsi dərc edilmiĢdir. 

 

* * * 

Ensiklopediklik,  universallıq  orta  əsr  alimlərinə  xas 

keyfiyyətlərdən  imiĢ.  Həm  ġərqdə,  həm  Qərbdə.  Bizim 

dövrdə  isə  nəinki  müxtəlif  elm  sahələrində,  hətta  bir  elm 

sahəsinin  daxilində  belə  onun  müxtəlif  istiqamətlərinə 

hərtərəfli bələd olan mütəxəssislərə seyrək rast gəlinir. 

Cavad  Heyətsə  həm  də  bir  tarixçi,  ədəbiyyatĢünas, 

folklorçu, dilçi, filosof, mədəniyyətĢünas, ilahiyyatçı idi. 

Bu  istiqamətlərin  də  hər  birinə  aid  köhnəlməz, 

masaüstü olmağa yaraĢan əsərlərin müəllifidir. 

O həmin elm sahələrinin heç birində peĢəkar deyildi və 

ona görə də araĢdırmaları akademik biçim daĢımır. Lakin 

biliklərinin  geniĢ  çevrəsi,  problemləri  çox  üstdən,  pano-

ramda  seyr  edə  bilməsi  və  güzəĢtsiz  milli  mövqeyi  ona 

imkan  verib  ki,  dilimiz,  ədəbiyyatımız,  mədəniyyətimiz 

haqqında  ən  peĢəkar  araĢdırıcıların  ən  akademik  tədqiq-

lərindən geri qalmayan faydalı əsərlər doğursun. Həm də o 

əsərlərin hər birində qəlib, model olmaq siqləti var. Yəni 

məhz  o  dəst-xətlə,  o  yanaĢma  ilə,  o  qeyrətlə  yazmağı 

təlqin və təĢviq edən ülgü! 

 

---

 

21 

* * * 

Cavad  Heyətin  bir  üstünlüyü  də  onun  nəyi  necə 

deməyin  üsullarına  məharətlə  yiyələnməsi,  mətləbləri  hər 

kəsin  qavraya  bilməsindən  ötrü  hansı  sadəlikdə  yazmağın 

gizlinclərinə  bələd  olması,  bir  də,  ən  lazımlısı,  fikirlərini 

siyasi  incəlik  və    nazik  sərhədləri  nəzərdə  tutaraq,  xəfif 

pərdəni  aradan  itirməyərək,  heç  bir  tərəfi  incitmədən 

ustalıqla ifadə etməsi idi. 

―Varlıq‖ın nübar sayında, birinci buraxılıĢında Həmid 

Nütqinin  ―Ana  dili  –  sevgili  dil‖  adlı  uzun  Ģeirini  dərc 

etmiĢdi.  Həmin  mənzumənin  misralarında    tamam  tarixi-

miz, yolumuz, dərdlərimiz, qayğılarımız, ümidlərimiz əks 

olunub.  Həm  də  bütün  bunların  yanında  bir  redaktor 

məharəti  sezilir  (söz  yox,  Cavad  bəy  əski  dostu  ilə  bu 

proqram  xarakterli  Ģeirin  nə  təhər  olmasını,  hansı  nöqtə-

lərə  vurmasını  da  dönə-dönə  müzakirə  etmiĢdi),  mühiti, 

ətrafı,  münasibətləri  nəzərdə  saxlamaq,  həddi  aĢmamaq 

taktı da duyulur: 

 

Ġranı abad, bizləri Ģad istəməyənlər, 

Öz nəfi üçün hər zadı bərbad eləyənlər, 

Bu ölkədə əqvam ara hər haqqı dananlar 

Öz niyyətini eylədilər beyləcə izhar: 

―Bu irqin o bir irqlərə üstünlüyü varmıĢ, 

―Arya‖dan olan olmayana fəxr satarmıĢ. 

―Türki‖ deyə bir dil nə gəzər, ―azəri‖ varmıĢ, 

Milyonla o dildə danıĢansa xatakarmıĢ‖. 

Lakin bu qaranlıq da, nəhayət, sona ərdi, 

Buzlar əridi, yel də bahar müjdəsi verdi. 

Gəl, qardaĢım, ey fars danıĢan yar ü bəradər, 

Qoy mazidə qalsın qara günlər, ağır illər. 

...Qoy bədxahımız bizdəki birlikdən üzülsün, 

Qoy ölkədə həm türk üzü, həm fars üzü gülsün. 

---

 

22 

XV  yüzildə  ƏliĢir  Nəvai  bütün  türk  dünyasında  son-

rakı  əsrlər  ərzində  həmiĢə  qələm  Ģücaəti  kimi  dəyərlən-

diriləcək  ―Mühakimət  ül-lüğəteyn‖  risaləsini  yazdı.  XX 

əsrdə  isə  Cavad  Heyət  fars  dilində  ―Müqayisət  ül-lüğə-

teyn‖  kitabını  doğuraraq  (1991)  ulu  sələfin  türkcənin 

üstünlüklərini nümayiĢ etdirən əsərindən geri qalmayan bir 

hünərə imza atdı. 

TutuĢdurun – Nəvai öz risaləsində fars dilində qarĢılığı 

olmayan  100  türk  kəlməsini  gətirərək  təhlillərini  apar-

mıĢdı.  Cavad  Heyət  isə  ―Müqayisət  ül-lüğəteyn‖də  1700 

belə  sözü  tədqiqata  cəlb  edir,  kitabın  yaranmasının  ümdə 

səbəblərindən  birini  isə  belə  niĢan  verirdi:  ―Kitabı  farsca 

yazdım ki, onu bütün iranlılar oxuya bilsin. Türk olub öz 

dilini  və  onun  əhəmiyyətini  yaxĢı  bilməyənlər,  ya  da 

asimilə olunmuĢlar gerçəkləri öyrənib təqdir etsinlər‖. 

Orta  əsr  ġərq  Ģairinə,  aliminə  çoxdillilik  də  xas  olub. 

ġairlərimizin,  filosoflarımızın  əksəri  orta  əsrlərdə  üçdilli 

olub, farsca, ərəbcə, türkcə yazıb-yaradıb. Cavad Heyət bu 

baxımdan  da  klassik  babaların  müasir  zamana  uyğun 

davamçısı idi. Azərbaycan dilini, Türkiyə türkcəsini, fars-

canı, ərəbcəni ana dili kimi bilirdi, eyni zamanda, fransız-

cası,  ingiliscəsi  sərbəst  idi.  Və  danıĢdığı  dillərin  hər  bi-

rində də əsərləri var. 

Beləcə,  bir  yığın  ġərq  və  Qərb  dilləri  ilə  aĢinalığı 

Cavad  Heyətə  ana  dilinin,  bütövlükdə  türkcənin  üstün-

lüklərini bariz Ģəkildə əyan etməyə imkan yaradırdı. 

Cəsarətlə, əminliklə  yazırdı ki,  feil sisteminin zəngin-

liyinə  və  çevikliyinə,  yeni  sözyaratma  keyfiyyətinin  hü-

dudsuzluğuna görə türkcə istənilən dillə yarıĢa çıxıb qalib 

gələr. Verdiyi bircə nümunə bu həqiqəti anındaca danıĢıq-

sız  isbat  edirdi:  ―Oxumaq‖  feilindən  görün  cüzi  dəyiĢik-

liklə nə qədər yeni feillər törəyə bilir: oxutmaq, oxunmaq, 

oxutdurmaq.  Amma  bircə  bu  sonuncu  feili  farsca  ifadə 

---